¿Kʼuxi ta jtojbe li Jeovae?

TSLOʼILTA RUTH DANNER

Li jmeʼe nopem xaʼi chal ta ixtol loʼil ti toj echʼem xa noʼox vul vokolil li ta sjabilal 1933: och ta ajvalil li Hitlere, li Papae laj yal ti toj lek la li jabil taje xchiʼuk jaʼo li vokʼ ek.

TE TOʼOX nakalik ta slumal Yutz li jtot jmeʼe, ta Lorena, jun lum ti toj lek ojtikinbil ta Franciae xchiʼuk ti nopol yilojbe stsʼak Alemaniae. Batsʼi katoliko toʼox xaʼi sba li jmeʼe, yan li jtote jaʼ protestante. Nupunik ta 1921, vaʼun kʼalal lokʼ jun jabile vokʼ li jvix Helene, ti laj yichʼ voʼ ta Relijion Katolikoe.

Li ta 1925 kʼot ta skʼob jtot li livro El Arpa de Dios ti ta alemán kʼop pasbile. Kʼalal la xchan li livroe ta anil noʼox la xchʼun ti la xa sta li melel mantale xchiʼuk la stakbe echʼel jlik karta li buchʼutik la spasik li vune, vaʼun la skʼelik ti akʼo xbat vulaʼanatuk yuʼun li Bibelforscher, ti jech toʼox ojtikinbil li yajrextikotak Jeova ta Alemaniae. Ta anil noʼox lik xcholbe skʼoplal li kʼusitik melel yakal chchane. Pe mi jaʼuk bu lek laj yil jmeʼ maʼ taje. «Paso ti kʼusi xal avoʼontone —xi kʼupil sba laj yalbe ta alemán kʼop—, ¡pe mu xbat akap aba xchiʼuk li Bibelforscher!» Pe li jtote snopoj xaʼox lek li kʼusi tspase, jaʼ yuʼun laj yichʼ voʼ ta 1927.

Ta skoj taje, li jmeʼe albat yuʼun smeʼ ti akʼo xtuchʼ snupunele. Jun kʼakʼal kʼalal jaʼo yakal mixae, li palee laj yal ti jaʼ la jun jecheʼ j-alkʼop li jtote xchiʼuk la spʼijubtas li buchʼutik te sventa mu xnopajik ta stojolale. Kʼalal sut tal ta mixa li jyayae xchiʼuk ti te xaʼox ta nae, ta xchaʼkojal to na la stenbe yalel maseta li jtote. Pe mukʼ xkʼot ta sjol pisile, ta snekeb noʼox tʼab li spʼinal nichime. Ta skoj ti vaʼ yelan kʼot ta pasele, oy kʼusi lik snop li jmeʼe. Xi la snope: «Muʼyuk lek maʼ li relijion ti tspas ta jmilvanej li buchʼutik te chkʼotike». Jaʼ yuʼun lik skʼelbe li svuntak yajrextikotak Jeovae. Ta anil noʼox laj yakʼ venta ti la xa sta li melel mantale, vaʼun laj yichʼ voʼ ta 1929.

Tsots laj yakʼik persa li jtot jmeʼkutik ti akʼo batsʼi kuxuluk xkilkutik Jeova li voʼon xchiʼuk jvixe. Tskʼelilanbunkutik loʼiletik ta Vivlia xchiʼuk tsjakʼilanbunkutik kʼu yuʼun ti jech la spasik li krixchanoetik ti te chal ta Vivliae. Jaʼ yuʼun la snop ti lek noʼox ora tsut tal ta yabtel li jtote sventa oyuk yorail kuʼunkutik li tsobajeletike, li chol mantale xchiʼuk ti xi chanunajkutike, taje jaʼ skʼan xal ti mas xa jutuk tspas kanale.

Lik tal li vokolile

Nopajtik noʼox te chvay ta jnakutik li jkʼelvanejetik ta sirkuito, distrito, li buchʼutik chtun ta Betel ta Suiza xchiʼuk ta Franciae, vaʼun chchapbunkutik li vokoliletik tsnuptan kermanotaktik ta Alemaniae, ti nopol noʼox xil li jlumalkutike. Li ajvalil nazie yakal tstak echʼel ermanoetik ti bu chtakat batel ta tsatsal abtel jchukeletike xchiʼuk ti chchʼakan ta yalab xnichʼnabike.

 Xchapanojunkutik xa onoʼox jtot jmeʼkutik ta sventa li prevaetik ti yantik xa xnopaj tale. La skoltaunkutik ti akʼo jkomes ta jolkutik versikuloetik ta Vivlia sventa jaʼ tskoltaunkutik. Jech kʼuchaʼal liʼe, mi mu la jnaʼ kʼusi ta jpaskutike skʼan la jvules ta jolkutik Proverbios 3:5, 6; yan mi chi xiʼkutik la li ta chanob vune skʼan la jvules ta jolkutik 1 Corintios 10:13; mi la xchʼakunkutik ta stojolal jtot jmeʼkutike skʼan la jvules ta jolkutik Proverbios 18:10. La jkomes ta jol sjunul li Salmo 23 xchiʼuk 91, vaʼun la jpat lek koʼonton ti ta onoʼox xchabiun li Jeovae.

Li ta sjabilal 1940, li Alemaniae la snit ta yosil li Alsacia-Lorenae, vaʼun li achʼ ajvalile la suj ta persa li mukʼtik krixchano ti akʼo la stikʼ sbaik li ta partido nazie. Ta skoj ti muʼyuk la xchʼun li jtote, albat yuʼun Gestapo ti ta la xchuke echʼele. Li jmeʼe laj yichʼ albel ti chichʼ chukel echʼel eke, yuʼun muʼyuk la skʼan la spasbe skʼuʼ spokʼ soltaroetik.

Pas ta jun tsatsal vokolil li chanob vune. Jujun sob skʼan xichʼ pasbel orasion ta stojolal li Hitlere, xi chichʼ alele: «Heil Hitler» xchiʼuk skʼan stoy sbatsʼi kʼob li jchanunetik kʼalal chichʼ kʼejintael li imno nasionale. Muʼyuk bu xalbeikun ta jna ti mu stakʼ jpas saludare, pe ti kʼusi une jaʼ la xchanubtasik lek li jol koʼontone, jaʼ yuʼun voʼon la jnop jtuk ti muʼyuk chkakʼ jba ta sujele. Li maestroetike nopajtik noʼox chtʼaxbeikun majel ta xokon jsat xchiʼuk laj yalbikun ti tsnutsikun la lokʼel li ta chanob vune. Jun velta kʼalal vukub toʼox jabilale, la svaʼanikun ta stojolal lajcheb maestroetik xchiʼuk la sujikun ta persa ti akʼo la jpas li saludo chichʼ akʼbel Hitlere, pe tukʼ laj kakʼ-o koʼonton ta skoj ti la skoltaun Jeovae.

Jun maestrae tskʼan ox tsokbun yaʼi li kʼusi oy ta koʼontone. Laj yalbun ti toj lek la xi tojob ta chanune xchiʼuk ti skʼanojun la tajeke, toj kʼux la chaʼi mi la snutsikun lokʼel li ta chanob vune. Xi laj yalbune: «Mu persauk xa xachʼ tajek li akʼobe, jaʼ noʼox toyo uni jutukuk. Mu persauk xaval “Heil Hitler” xtok, jaʼ noʼox nikeso jutuk li avee».

La jkalbe jmeʼ li kʼusi yakal chalbun li maestrae, vaʼun la svulesbun ta jol li kʼusi la snuptan oxvoʼ j-hebreoetike, ti bat svaʼan sbaik ta stojolal li lokʼol la spas ajvalil ta Babiloniae. Vaʼun xi la sjakʼbune: «¿Kʼusi ti albat akʼo spasike?». Xi la jtakʼe: «Jaʼ ti skʼan la skejan sbaike». «¿Mi lek van xa naʼ ti jaʼo xa snijan sbaik sventa chchukbe li yakʼil xonobike? Nopo atuk li kʼusi cha pase; jaʼ paso ti kʼusi lek chavaʼie.» La jnop ti jaʼ ta jchanbe li stalelal Sadrac, Mesac xchiʼuk Abed-negoe xchiʼuk ti jaʼ noʼox tukʼ koʼonton chkakʼ jba ta stojolal li Jeovae (Dan. 3:1, 13-18).

Ep ta velta la snutsikun lokʼel li ta chanob vune xchiʼuk laj yalbikun ti ta la xi xchʼakik ta stojolal jtot jmeʼe, jaʼ yuʼun laj kat-o tajek koʼonton, pe li stukike ta onoʼox spatik koʼonton. Ta jpaskutik orasion xchiʼuk jmeʼ kʼalal chi bat ta chanune xchiʼuk ta skʼanbe Jeova ti akʼo xi xchabiune. Jnaʼoj ti ta onoʼox xakʼbun kipal li Jeova sventa tukʼuk xkakʼ jbae (2 Cor. 4:7). Li jtote laj yalbun ti akʼo xi sut tal ta jnakutik mi mu xa stsʼik kuʼun li sujele. Xi chalbune: «Jkʼanojotkutik tajek. Jtsebotkutik xchiʼuk cha jkoltakutik-o. Mu me xchʼay ta ajol ti voʼot chavalbe atuk Jeova ti kʼuyelan cha pas abae». Li kʼusi laj yalbune jaʼ la stsatsubtas koʼonton sventa tukʼ-o xkakʼ jba (Job 27:5).

Nopajtik noʼox chbat skʼel jnakutik li Gestapo sventa tsaʼ vunetik yuʼun yajrextikotak Jeovae xchiʼuk oy kʼusitik tsjotsʼol jakʼbeik li jtot jmeʼe. Oy jayibuk ora chikʼik lokʼel ta jnakutik li jmeʼe xchiʼuk chbat yikʼik lokʼel ta yabtel xtok li jtot xchiʼuk li jvixe. Mi jaʼuk onoʼox jnaʼ mi te ta jta ta jnakutik li jmeʼ kʼalal chi lokʼ ta chanune. Bateltike xi chalbun jun jlakʼnakutike: «Naka to laj yikʼik echʼel li ameʼe». Vaʼun chi och ta anil ta yut jna xchiʼuk chbat jnakʼ jba. Xi ta jakʼbe jbae: «¿Mi yakal van chakʼbeik svokol? ¿Mi ta to van xkilbe sat?».

Laj kichʼkutik ikʼel batel

Ta 28 yuʼun enero ta 1943, laj yikʼunkutik batel ta oxib ora xchiʼuk oʼlol ta sob li Gestapoe. Laj yalbunkutik ti ta la xi yikʼunkutik echʼele, pe mi ta la jtikʼ jbakutik li ta spartido nazie muʼyuk la bu chikʼunkutik batel un bi. Ta skoj ti muʼyuk la jchʼunkutike, oxib ora laj yakʼbunkutik sventa ta jchapan jbakutik. Snaʼoj xa onoʼox jmeʼ ti jech chkʼot ta pasele, jaʼ yuʼun chapal xa onoʼox yuʼun jupok jkʼuʼ jpokʼutik xchiʼuk jlik Vivlia li ta jmochilakutike, jaʼ yuʼun lik jpaskutik orasion sventa jtsatsubtas jbakutik li kʼu sjalil taje. Li jtotkutike  la svulesvun ta jolkutik li kʼusi chal Vivliae: ti muʼyuk buchʼu «xuʼ tspajes ti [kʼuyelan ta] xiscʼanutic o li Diose» (Rom. 8:35-39).

Tal yikʼunkutik echʼel li Gestapoe. Solel muʼyuk ta jchʼay-o ta jol li ermana Anglade, jun ermana ta tsobobbail ti oy xa sjabilale, ti ch-okʼ tajek kʼalal ay skʼoponunkutik echʼele. Li Gestapoe laj yikʼunkutik echʼel ta Metz ti bu chkoti trene. Vaʼun oxib kʼakʼal li xanavkutik echʼel kʼalal to ta Kochlowice, jaʼ ti bu chtakat batel ta tsatsal abtel li jchukeletike, ti te xkom ta Auschwitz ta Poloniae. Kʼalal lokʼ chib ue, la stakunkutik batel ta Gliwice, ti jaʼ toʼox jun konvento ti kʼatajesbil xa ta yavil tsatsal abtel sventa jchukeletike. Li jnazietike laj yalbuntik ti muʼyuk xa chkichʼkutik chukel xchiʼuk chakʼik sutel li kʼusitikuk kuʼuntik mi ta la jpaskutik firmar jlik vun ti bu chal ti chkiktakutik li kʼusi jchʼunojkutike. Ta skoj ti muʼyuk la skʼan la spasik li jtot jmeʼe, xi laj yalbunkutik li soltaroetike: «Vaʼun chaʼa, muʼyuk xa cha sut ta anaik».

La sjelik kavilkutik yan velta ta junio xtok, te li batkutik yuʼunik ta Swietochlowice, te lik stsakun tsatsal kʼuxjol (migraña) ti yokel jech chkaʼi avie. Lik ipajuk sniʼ jkʼob, vaʼun kʼalal la xpoxtaun li doktore la snitbun lokʼel jayibuk sniʼ kichʼak ti muʼyuk bu baʼyel laj yalubtase. Ti kʼusi bale muʼyuk mas tsots kabtel, yuʼun jaʼ noʼox jbainoj ta yakʼbel aʼyejetik li jchabivanejetike. Chi kʼot ep ta velta xtok ta snail pasobil pan, xchiʼuk oy te jun ants ti chakʼbun jutuk kʼusi jlajese.

Ti kʼu xa sjalil echʼ tale, parte toʼox bu oyik li kutsʼ kalale, maʼuk te xchiʼuk li yan jchukeletike, pe taj une jel ta oktuvre ta 1943 kʼalal la stakunkutik batel ta spasobil tsatsal abtel ta Ząbkowice. Te chi vaykutik li ta vayebal ti oy jaykojuk stemal ti te akʼbil ta jolnae, xchiʼuk te van 70 krixchanoetik te chvayik, viniketik, antsetik xchiʼuk ololetik. Li SS tskʼelik lek sventa chakʼuk xa xenel yilel li kʼusi chakʼ jlajeskutike xchiʼuk ti mu xa stakʼ lajesele.

Akʼo mi jech chkil jvokolkutik, muʼyuk bu xchʼay ta jolkutik li spatobil koʼontonkutike. Jchanojkutik xa onoʼox li ta revista Li Jkʼel osil ta toyole ti chlik mukʼta chol mantal kʼalal mi echʼ li pas kʼope. Jaʼ yuʼun laj kaʼibekutik lek smelolal ti kʼu yuʼun chkil jvokolkutike xchiʼuk ti poʼot xa xlaj skʼoplale.

Li notisiaetik ti chal kʼuxi chkuch xa tal yuʼunik li yan soltaroetike jaʼ svinajeb ti muʼyuk xa bu chkuch yuʼun pas kʼop li nazie. Ta slikebal 1945 li SS la slokʼesik li jchukeletik ti bu tsots ch-abtejike. Lik jtambekutik xanbal ta 19 yuʼun fevrero, jutuk mu 240 kilometrouk li xanavkutik. Li kʼotkutik ta xchanibal xemana ta Steinfels, ta Alemania, ti bu laj kichʼkutik lapele,  xi koʼolajkutik kʼuchaʼal chonbolom yilel ti kʼuyelan la slapunkutike. Ep jchukeletik la snopik ti chkichʼkutik milele, pe jaʼo te kʼotik li yajkontratak Alemaniae, jaʼ yuʼun jatavik batel li SS. Jaʼ to te kʼot ta tsutsel li jvokolkutik ti toj xibal sbae.

La jta li kʼusi ta jkʼan onoʼoxe

Ta 5 yuʼun mayo ta 1945, ti oy xaʼox ta xchibal jabil xchiʼuk oʼlol jlokʼelkutik ta chukel ta Yutze, li sutkutik ta jnakutik, pe solel ikʼunkutik ta yalel xchiʼuk yan sba kuchʼkutik. Ta fevrero toʼox la jel jkʼuʼkutik, jaʼ yuʼun la jchikʼkutik li kʼusi jlapojkutik toʼoxe. Muʼyuk ta jchʼay ta jol ta jyalel li kʼusi laj yal jmeʼe: «Li kʼakʼal liʼe mu me bu ta jchʼay ta joltik, yuʼun jaʼ jun kʼakʼal ti toj alakʼ sba chkil ta jkuxlejaltike. Muʼyuk kʼusi oy kuʼuntik. Yuʼun kʼalal ta kʼuʼil ti jlapojtike, maʼuk kuʼuntik xtok. Pe ti kʼusie kuxulutik xchiʼuk tukʼ laj kakʼ jbatik».

La jkux oxib u ta Suiza, vaʼun li sut batel ta chanun, pe muʼyuk xa bu chi xiʼ mi tsnutsikun lokʼel. Li avie xuʼ jun koʼonton xi batkutik ta tsobajel xchiʼuk muʼyuk bu mukul ta jcholkutik mantal. Ta 28 yuʼun agosto ta 1947, kʼalal kichʼoj oxlajuneb jabile laj kichʼ voʼ, jaʼ jech laj kakʼbe yil krixchanoetik ti kakʼoj xa onoʼox jba ta stojolal Jeova leʼ xa ta sjayibal jabile, jaʼ laj yakʼ kichʼ voʼ li jtot li ta yukʼumal Moselae. Ta jkʼan ox chi och ta prekursora ta anil, pe laj yalbun jtot ti baʼyel skʼan jchan jtosuk abtelale, jaʼ yuʼun la jchan tsʼisom ta makina. Ta 1951 kʼalal kichʼoj xaʼox vuklajuneb jabile laj kichʼ biiltasel ta prekursora ta jun lum ti nopol yiloj Thionville.

Li ta jabil taje jaʼo li bat ta mukʼta tsobajel ta París xchiʼuk la jnojes jun solisitud sventa misioneroal. Pe ta skoj ti muʼyuk toʼox bu lek jtaoj jabilale, laj yalbun li ermano Nathan Knorr ti te to tskʼej li jsolisitude. Ta junio ta 1952 laj kichʼ takel ta ikʼel sventa xi bat li ta chanun numero 21 ta Chanob vun sventa Vivlia ta Galaad yuʼun Watchtower ti kʼot ta pasel ta South Lansing (Nueva York).

Li jkuxlejal kʼalal li chanunaj xaʼox ta Galaade

Toj yan sba yutsil ti kʼalal li ay ta chanun ta Galaade. Tsots onoʼox chkaʼi chi kʼopoj ta stojolal li krixchanoetike manchuk mi ta jkʼop jtuk, pe mas to vokol chkaʼi li avie yuʼun ta inglés skʼan xi kʼopoj. Akʼo mi jech, ep la skoltaikun li jchanubtasvanejetike. Oy june xi laj yakʼbun jbie: «sTsʼeimol Ajvalilal yuʼun Dios», taje jaʼ ta skoj ti kʼuyelan chi tseʼin kʼalal chi kʼexave.

Nel kuʼun chanun ta 19 yuʼun julio ta 1953 ta Estadio Yankee ta Nueva York, vaʼun laj kichʼ takel batel ta París xchiʼuk Ida Candusso. Mu toj kʼunuk la jkaʼi ta xcholbel mantal li jkʼulej krixchanoetik ta Parise, pe epal krixchanoetik ti oy ta yoʼontonik mantale la xchanik Vivlia kuʼun. Li Idae nupun vaʼun bat ta África ta 1956, pe li voʼone te li kom ta París.

Ta 1960 li nupun xchiʼuk jun ermano ti chtun ta Betele, vaʼun li tunkutik ta prekursor espesial ta Chaumont xchiʼuk ta Vichy. Voʼob jabil ta tsʼakale li ipaj ta sak-obal, jaʼ yuʼun laj kikta li prekursorale. To j-echʼ noʼox chopol laj kaʼi, yuʼun ta jbikʼtal onoʼox jech ta jkʼan chi tun ta spasbel yabtel Dios ta tsʼakal ora. Ta mas tsʼakale, li jmalale laj yiktaun yuʼun bat saʼ yan ants, pe li kermanotake la skoltaikun sventa xkuch kuʼun li jvokoltak taje. Jech xtok, li Jeovae la skoltaun ta xkuchel li kikatse (Sal. 68:19).

Li avie te nakalun ta Louviers, ta Normandía, ti nopol xil li Betel ta Franciae. Akʼo mi ipun noʼox chkaʼi, toj yan sba yutsil chkil ti kʼuyelan skoltaojun tal li Jeovae. Ti kʼuyelan laj kichʼ tsʼitesel tale jaʼ skoltaojun tal sventa junuk noʼox koʼonton ta jkuxlejal. Li jtot jmeʼe la skoltaikun ti akʼo batsʼi kuxuluk xkil li Jeovae, ti xuʼ jkʼane, ti xuʼ jkʼopone xchiʼuk ti tstakʼbun li kʼusi chkalbee. Ta melel, «¿cʼuxi xuʼ ta jtojbe Mucʼul Dios ta sventa scotol li cʼusi lec la spasbune?» (Sal. 116:12).

[Lokʼol ta pajina 5]

Voʼon kʼalal kichʼoj vakib jabil ti kichʼoj jmaskara sventa mu xi jikʼav ta gase

[Lokʼol ta pajina 5]

Te jchiʼuk jlom misioneroetik xchiʼuk prekursoretik ti jaʼo laj yichʼ pasel jun kampanya ta chol mantal ta Luxemburgo kʼalal kichʼoj vaklajuneb jabile

[Lokʼol ta pajina 5]

Xchiʼuk jtot jmeʼ ta jun mukʼta tsobajel (1953)

[Lokʼol ta pajina 6]

«Toj yan sba yutsil chkil ti kʼuyelan skoltaojun tal li Jeovae»