E te Silafia?

Aiseā na matuā mananaʻo ai fitafita Roma i le ofu pito i totonu o Iesu?

Na vaevaeina ofu o Iesu e fitafita e toʻafā o ē na vaavaaia lona fasiotiga. Ua taʻua i le Ioane 19:23 e faapea: “Ae o le ofu pito i totonu [o Iesu], e leai se sooga, ua lalagaina mai i luga e oo i lalo.” Na filifili fitafita e lē vaevaeina le ofu, ae ia fai se vili e iloa ai po o ai e na te aveina. Na faapefea ona fai lenā ofu?

E foliga mai o lea ofu e pito i totonu, e pei o se ofutino talaloa e fai mai i le ʻie lino po o le ʻie vulu, ma e gata mai i tuli po o tapuvae. Sa fai e ala i le suʻi faatasi o pito e tolu o fasi ʻie faatafafā e lua. Sa faaavanoa vaega e faamaulu ai le ulu ma lima.

E iai se isi ofu e sili atu ona taugatā, ae e tai faapea foʻi le faiga ma ua taʻua i le tusi e uiga iā Iesu, Jesus and His World, e faapea, “e tasi le fasi ʻie umī e faaaogā, e gaulua, ona faapū lea o le ogatotonu e faamaulu ai le ulu,” ae e afe ona pito i lalo ma suʻi faamau autafa.

O ofu e leai ni sooga e pei o le ofu o Iesu, sa na o Palesitina na maua mai ai. Sa faaaogā mea laga ofu e lua vaega ma e tū saʻo, e faalalava ai filo i luma ma tua. Na faafelavasaʻi e le tagata lalaga ofu ana filo i luma ma tua o mea laga ofu, ma na taʻua e se isi lomifefiloi, o lea faiga “na mafai ai ona lalaga se ʻie e faaofuofu.” Atonu e seāseā ona maua se ofu faapea, ma o le māfuaaga lea na matuā mananaʻo ai fitafita i le ofu o Iesu.

Pe na iai ni tagata tausi lagomeli i Isaraelu anamua?

E tusa ai ma Tusitusiga Eperu, na folafola mai e le Atua o le a ia taʻitaʻiina atu le nuu o Isaraelu anamua i le “nuu o tafe ai le suāsusu ma le meli.” (Esoto 3:8) E foliga mai o le tele o faamatalaga i le Tusi Paia e uiga i le meli, o loo faatatau atu i le meli lea e maua mai i lagomeli e lē o tausia ma vaavaaia e se tagata. E leai se faamatalaga a le Tusi Paia e faatatau i ē na tausia lagomeli i Isaraelu anamua. Peitaʻi, o se mea na maua talu ai nei i Isaraelu i le vanu o Bet She’an, ua faaalia mai ai o ona tagata i aso anamua, sa tausi a latou “lagomeli e maua ai le meli e ave e faatau.”

I Tel Rehov, sa iai ni tagata suʻesuʻe mai i le Iunivesite Eperu i Ierusalema e suʻesuʻeina mea anamua, na latou mauaina se nofoaga sa tausia pe vaavaaia ai lagomeli. O lea nofoaga sa iai mai le senituri lona sefulu seʻia oo i le amataga o le senituri lona iva T.L.M., o vaitaimi amata lea o pulega a tupu o Isaraelu. O le taimi muamua lea na maua ai i Sasaʻe Tutotonu ni nofoaga na tausia ai lagomeli i aso anamua. I lea nofoaga, ua manatu i ai e faapea e tusa ma le selau mea sa iai e tuu ai lagomeli, e laina lelei ma fatufatu e taʻitolu i le faaputuga.

Ua taʻua i le lipoti a le iunivesite e tusa ai o mea na maua, o nei mea taʻitasi e tuu ai lagomeli, “e faaofuofu ma e fai mai i le ʻele . . . e tusa ma le 80 senitimita [30 inisi] le umi, ae 40 senitimita [15 inisi] le lautele. . . . I le fua faatatau a tagata atamamai e tausia lagomeli ma le ʻau suʻesuʻe na asia lea nofoaga, e tusa ma le ʻafa tone le meli sa mafai ona maua i tausaga taʻitasi mai i nei mea sa tuu ai lagomeli.”

[Ata i le itulau 22]

Le mea sa tausia ai lagomeli i Tel Rehov

[Ē Ana le Ata]

Institute of Archaeology/Hebrew University © Tel Rehov Excavations