Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Muoyo wa tshiendelele pa buloba nditekemena didi bantu bapetulule

Muoyo wa tshiendelele pa buloba nditekemena didi bantu bapetulule

Muoyo wa tshiendelele pa buloba nditekemena didi bantu bapetulule

‘Wewe Danyele, lama mêyi aa, bishale nunku too ne ku tshikondo tshia ku nshikidilu. Ba bungi nebatambakane, [dimanya dilelela, NW] nedivulangane.’​—DAN. 12:4.

1, 2. Nkonko kayi ituandamuna mu tshiena-bualu etshi?

LELU bantu binunu ne binunu badi bumvua bimpe ditekemena didi mu Bible dia kupeta muoyo wa tshiendelele mu Mparadizu pa buloba. (Buak. 7:9, 17) Pavua Nzambi mufuke bantu, uvua muleje ne: kavua mubafuke bua bikale ne muoyo bidimu bikese pashishe bafue to, kadi uvua mubafuke bua kuikala ne muoyo kashidi.​—Gen. 1:26-28.

2 Bena Isalele bavua batekemene ne: bantu nebapetulule bupuangane buvua Adama mujimije. Mifundu ya tshiena Greke idi ileja tshikala Nzambi ne bua kuenza bua bantu bapete muoyo wa tshiendelele mu Mparadizu pa buloba. Kadi bua tshinyi bantu bavua ne bua kupetulula ditekemena edi? Mmushindu kayi uvua bantu bafike ku dipetulula ditekemena edi ne badimanyishe bantu binunu ne binunu?

Badi basokoka ditekemena

3. Bua tshinyi kabiena bitukemesha bua mudibu basokoke bantu ditekemena dia muoyo wa tshiendelele pa buloba?

3 Yezu wakamanyisha ne: baprofete ba mashimi bavua ne bua kunyanga malongesha ende ne kupambuisha bantu ba bungi. (Mat. 24:11) Mupostolo Petelo wakadimuija bena Kristo wamba ne: ‘Bayishi ba mashimi nebabike munkatshi muenu.’ (2 Pet. 2:1) Mupostolo Paulo wakakula bua ‘tshikondo tshikala bantu kabayi bumvua diyisha dilenga ne lutulu; kadi bualu bua matshi abu adi asasakana, bobu nebadikebele bayishi ba bungi bu mudi disamina dibi dia mitshima yabu.’ (2 Tim. 4:3, 4) Satana udi upambuisha bantu ne mmusake bena Kristo ba dishima bua kusokoka bantu malu mimpe adi Nzambi mulongolole bua buloba ne bantu.​—Bala 2 Kolinto 4:3, 4.

4. Nditekemena kayi didi balombodi ba bitendelelu bia dishima kabayi bitaba?

4 Mukanda wa Nzambi udi wamba ne: Bukalenge bua Nzambi budi mu diulu nebutshibule makalenge onso a bantu ne kuabutula tshiendelele. (Dan. 2:44) Mu bukokeshi bua bidimu tshinunu bua Kristo, nebele Satana mu dijimba, nebabishe bantu ku lufu ne bantu nebalue bapuangane pa buloba. (Buak. 20:1-3, 6, 12; 21:1-4) Kadi balombodi ba bitendelelu bia mu bukua-buena Kristo badi ne abu malongesha. Tshilejilu, Origène wa mu Alexandrie uvua upisha bantu bavua bitaba ne: bukokeshi bua bidimu tshinunu nebupeteshe bantu masanka pa buloba. Bilondeshile mukanda kampanda, Augustin wa mu Hyppone (uvua ne muoyo mu bidimu bia 354-430) uvua mulongeshi wa bena Katolike “uvua wamba yeye ne: kakuakuikala bukokeshi bua bidimu tshinunu to.”​—The Catholic Encyclopedia. *

5, 6. Bua tshinyi Origène ne Augustin kabavua bitaba dilongesha dia bukokeshi bua bidimu tshinunu?

5 Bua tshinyi Origène ne Augustin bavua babenga dilongesha dia bukokeshi bua bidimu tshinunu? Origène uvua mulongi wa Clément wa mu Alexandrie uvua witaba lungenyi lua bena Greke lua ne: kudi tshintu tshidi tshishala ne muoyo padi muntu ufua. Mulongi mukuabu wa malu a ekeleziya diende Werner Jaeger udi wamba ne: bu mukavua dilongesha dia Platon dia ne: kudi tshintu tshidi tshishala ne muoyo padi muntu ufua dinyange lungenyi lua Origène, Origène “wakadibueja mu malongesha a bena Kristo.” Nunku, Origène wakatuadija kulongesha ne: bantu kabavua ne bua kupetela masanka a bukokeshi bua bidimu tshinunu pa buloba to, kadi bavua ne bua kuapetela mu diulu anyi muaba mukuabu.

6 Kumpala kua Augustin kuluaye muena Katolike pavuaye ne bidimu 33, uvua witaba malongesha a Platon avua Plotin ulongesha mu bidimu bia 200. Augustin uvua anu mulamate malongesha a Plotin nansha pakaluaye muena Katolike. Mukanda mukuabu udi wamba ne: “Yeye ke uvua mubuejakaje bikole malongesha a tshitendelelu tshia bena Dipungila Dipiadipia ne a bena Greke a Platon.” (The New Encyclopædia Britannica) Mukuabu pawu udi wamba ne: Augustin uvua umvuija ne: Bukokeshi bua bidimu tshinunu budibu batele mu Buakabuluibua nshapita wa 20, “mbukokeshi bua mu tshimfuanyi.” (The Catholic Encyclopedia) Mukanda eu udi wamba kabidi ne: “Balongeshi ba bena Katolike ba ku Mputu bakitaba diumvuija edi ne kabatshivua kabidi bitaba dilongesha dia ku ntuadijilu dia bukokeshi bua bidimu tshinunu pa buloba to.”

7. Ndilongesha kayi dia dishima didi dijimije ditekemena dia muoyo wa tshiendelele pa buloba? Mushindu kayi?

7 Ditekemena dia bantu dia muoyo wa tshiendelele pa buloba divua dinyanga kudi dilongesha dia ne: muntu utu ne tshintu munda muende tshitu tshipatuka padiye ufua divua dienda lumu bikole mu Babulona wa kale ne diakalua kutangalaka pa buloba bujima. Pakitaba bamfumu ba bitendelelu dilongesha edi, bakashintulula mvese ya mu Bible idi yakula bua ditekemena dia kuya mu diulu bua imueneke bu ne: idi ilongesha ne: bantu bimpe bonso nebaye mu diulu. Bilondeshile dilongesha edi, bantu mbenyi ne bena luendu pa buloba ne badipu anu bua kubatetabu bua kumona ni mbakumbane bua kuya mu diulu. Bualu bua muomumue buvua buenzekele bena Yuda bavua batekemena muoyo wa tshiendelele pa buloba ku ntuadijilu. Bu mukavua bena Yuda benda bitaba dilongesha dia bena Greke dia ne: kudi tshintu tshidi tshishala ne muoyo padi muntu ufua, ditekemena diabu dia ku ntuadijilu dia muoyo wa tshiendelele pa buloba diakajimina. Kadi dilongesha edi ndishilangane bikole ne tshidi Bible ulongesha bua muntu, bualu yeye udi wamba ne: muntu ntshifukibua tshia munyinyi ne mashi, ki nyuma to. Yehowa wakambila muntu wa kumpala ne: ‘Wewe udi dimfuenkenya dia buloba.’ (Gen. 3:19) Muntu udi ne bua kusomba kashidi pa buloba, ki mmu diulu to.​—Bala Musambu wa 104:5; 115:16.

Bulelela budi bukenka mu mîdima

8. Ntshinyi tshivua bamue bantu ba mu bidimu bia 1600 bambe bua ditekemena dia bantu?

8 Nansha mudi bitendelelu bia bungi bidi biamba mudibi bia Kristo kabiyi bilongesha bua ditekemena dia muoyo wa tshiendelele pa buloba, Satana kena anu mukokeshe bua kusokoka bulelela to. Munkatshi mua bidimu bia bungi, bantu bakese bavua babala Bible ne ntema bakamona bulelela bukenka pavuabu benda bajingulula amue malu enza Nzambi bua kufikisha bantu ku bupuangane. (Mus. 97:11; Mat. 7:13, 14; 13:37-39) Mu bidimu bia 1600, bantu ba bungi bavua ne mushindu wa kupeta Bible bualu bakavua bamukudimune mu miakulu ya bungi ne bamupatule bikole. Mu 1651, muntu mukuabu wakafunda ne: Mu Adama, bantu “mbajimije Mparadizu ne muoyo wa tshiendelele pa buloba,” nunku mu Kristo “bantu bonso nebikale ne muoyo pa buloba; tshianana kabivua bikumbanangana to.” (Bala 1 Kolinto 15:21, 22.) John Milton uvua mufundi wa tusala muende lumu (uvua ne muoyo mu bidimu bia 1608-1674) wakafunda mukanda wa Le Paradis perdu ne wa Le Paradis reconquis. Mu mikanda yende eyi, Milton wakakula bua difutu diapeta bantu badi balamata Nzambi mu mparadizu pa buloba. Nansha muvuaye mudifile bikole mu dilonga Bible, wakajingulula ne: bantu nebumvue bulelela bimpe anu palua Kristo mu bukokeshi buende.

9, 10. (a) Ntshinyi tshivua Isaac Newton mufunde bua ditekemena dia bantu? (b) Bua tshinyi Newton uvua umona dilua dia Kristo mu bukokeshi buende dikale kule menemene?

9 Mulongeshi wa malu a makumi mumanyike bikole diende Isaac Newton (uvua ne muoyo mu bidimu bia 1642-1727) uvua pende munange malu a mu Bible. Wakajingulula ne: bansantu nebabike bua kuya mu diulu bua kukokesha ne Kristo. (Buak. 5:9, 10) Wakafunda bua bantu bakokeshabu kudi Bukalenge abu ne: “Bantu nebatungunuke ne kusomba pa buloba nansha ku ndekelu kua dituku dia dilumbuluisha, ki nganu bua bidimu tshinunu to, kadi mbua kashidi.”

10 Bilondeshile Newton, Yezu uvua ne bua kulua mu bukokeshi buende bidimu nkama ya bungi pashishe. Mufundi wa malu a kale Stephen Snobelen wakamba ne: “Newton uvua umona ne: Bukalenge bua Nzambi buvua kule menemene bualu uvua umvua bibi bua muvua dilongesha dia batontolodi dia busatu bunsantu ditangalake bikole.” Lumu luimpe lutshivua lusokoka ne Newton kavua umona tshitendelelu nansha tshimue tshivua mua kulumanyisha to. Wakafunda ne: “Bantu kabakumvua milayi ya Danyele ne ya Yone [idi mu mukanda wa Buakabuluibua] too ne mu matuku a ku nshikidilu.” Newton wakafunda ne: “Danyele wakamba ne: ‘Ba bungi nebatambakane ne dimanya nedivulangane.’ Badi ne bua kuyisha lumu luimpe mu bisamba bionso kumpala kua dikenga dinene ne nshikidilu wa buloba kuluabi. Tshisumbu tshinene tshia bantu ba mu bisamba bionso badi muntu kayi mua kubala ne badi ne malala mu bianza biabu badi bapanduka ku dikenga dinene edi, kabena mua kupanduka bikalabu kabayi babayishe lumu luimpe kumpala kua kuluadi to.”​—Dan. 12:4; Mat. 24:14; Buak. 7:9, 10.

11. Bua tshinyi bantu ba bungi ba mu tshikondo tshia Milton ne Newton kabavua bamanye ditekemena dia muoyo wa tshiendelele pa buloba?

11 Mu tshikondo tshia Milton ne Newton, kuamba malu avua abengangana ne malongesha a ekeleziya Katolike kuvua mua kukebela muntu lufu. Nunku, mikanda yabu ya bungi ivua yakula malu a mu Bible yakalua kupatuka bobu bamane kufua. Mu bidimu bia 1500, bamue bantu bakumbuka mu ekeleziya wa Katolike ne kubengabu amue malongesha abu. Bakabikila bantu abu ne: bena Mishonyi. Nansha nanku, kabakakokesha bua kumbusha dilongesha dia ne: kudi tshintu tshidi tshishala ne muoyo padi muntu ufua to, ne bitendelelu binene bia bena Mishonyi biakatungunuka ne kulongesha lungenyi lua Augustin lua ne: Bukokeshi bua bidimu tshinunu bukadi buenzeke, kadi kabuena bulua mu matuku adi kumpala to. Dimanya ndivulaku mu matuku a ku nshikidilu anyi?

‘Dimanya dilelela nedivulangane’

12. Ndîba kayi divua dimanya dilelela ne bua kuvulangana?

12 Danyele wakamanyisha ne: nekuikale malu mimpe mu ‘tshikondo tshia ku nshikidilu.’ (Bala Danyele 12:3, 4, 9, 10.) Yezu wakamba ne: ‘Dituku adi bantu bakane nebakenke bu dîba.’ (Mat. 13:43) Mmushindu kayi udi dimanya dilelela divulangane mu tshikondo tshia ku nshikidilu? Tukonkonone amue malu avua menzeke bidimu bitue ku 40 kumpala kua tshikondo tshia ku nshikidilu kutuadijatshi mu 1914.

13. Ntshinyi tshivua Charles Taze Russell mufunde pavuaye mukonkonone tshilumbu tshia dipetulula bupuangane?

13 Ku ndekelu kua bidimu bia 1800, bantu bavua basue kumvua ‘tshidikijilu tshia mêyi malenga’ bakatuadija kukeba ne muoyo mujima bua kuumvua. (2 Tim. 1:13) Umue wa ku bantu abu uvua Charles Taze Russell. Mu 1870 yeye ne bantu bakuabu bavua bakeba bulelela bakenza kasumbu bua kulonga Bible. Mu 1872, bakakonkonona tshilumbu tshia dipingana dia bantu ku bupuangane. Russell wakalua kufunda ne: “Mu tshikondo atshi, katuvua bajingulule bimpe menemene dishilangana dinene didi pankatshi pa difutu dia ekeleziya wa bena Kristo bela manyi udibu bateta mpindieu ne difutu dia bantu ba lulamatu bonso to.” Difutu dia bantu ba lulamatu bonso nedikale dia “kupetulula muoyo mupuangane uvua nawu tatuabu Adama mu Edene.” Russell wakamba ne: kuvua bantu bakuabu bavua bamuambuluishe mu dilonga diende dia Bible. Mbanganyi abu?

14. (a) Mmushindu kayi uvua Henry Dunn mumvue Bienzedi 3:21? (b) Bilondeshile Dunn, mbanganyi basomba pa buloba bua kashidi?

14 Henry Dunn ngumue wa ku bantu bavua bambuluishe Russell. Ukavua muakule mu mikanda yende bua ‘dijadika tshiakabidi dia malu onso akamba Nzambi mukana mua baprofete bende ba tshijila kale.’ (Bien. 3:21) Dunn uvua mumanye ne: dijadika dia malu onso tshiakabidi edi nedifikishe kabidi bantu ku dipetulula bupuangane pa buloba mu bukokeshi bua bidimu tshinunu bua Kristo. Dunn uvua kabidi mukonkonone lukonko luvua lutatshisha bantu ba bungi lua ne: Mbanganyi basomba pa buloba bua kashidi? Wakamba ne: bantu binunu ne binunu nebabike ku lufu, nebabalongeshe bulelela ne nebikale ne mushindu wa kuleja mudibu bitabuja Kristo.

15. Ntshinyi tshivua George Storrs mujingulule bua dibishibua?

15 Mu 1870, George Storrs wakamba pende ne: bantu badi kabayi bakane nebabike bua kupeta muoyo wa tshiendelele. Wakajingulula kabidi ku diambuluisha dia Bible ne: muntu uvua ubika ku lufu ne ubenga kutumikila Nzambi “neafue nansha muikale ne ‘bidimu lukama.’” (Yesh. 65:20) Storrs uvua musombele ku Brooklyn mu New York ne wakapatula tshibejibeji tshivuabu babikila ne: Bible Examiner (Mulongi wa Bible).

16. Ntshinyi tshivua tshienze bua ne: balongi ba Bible bashilangane ne bena mu bitendelelu bikuabu?

16 Russell wakajingulula ku diambuluisha dia Bible ne: tshikondo tshia kumanyisha lumu luimpe pa buloba bujima tshikavua tshikumbane. Ke bualu kayi, mu 1879 wakatuadija kupatula tshibejibeji tshitudi tubikila lelu ne: Tshibumba tshia Nsentedi tshidi tshimanyisha Bukalenge bua Yehowa. Kumpala, bantu bakese ke bavua bumvua bulelela budi butangila ditekemena dia bantu, kadi mpindieu balongi ba Bible ba mu matunga a bungi bakavua bapeta Tshibumba tshia Nsentedi ne batshilonga. Dilongesha dia ne: bantu bakese ke baya mu diulu, kadi bantu binunu ne binunu nebapete muoyo mupuangane pa buloba ke diakenza ne: balongi ba Bible bashilangane ne bena mu bitendelelu bikuabu.

17. Mmushindu kayi udi dimanya dilelela divule?

17 ‘Tshikondo tshia ku nshikidilu’ tshivuabu bamanyishe tshiakatuadija mu 1914. Dimanya dilelela bua ditekemena dia bantu diakavula anyi? (Dan. 12:4) Mu 1913, miyuki ya Russell ivua ipatuka mu bikandakanda bishilangane 2 000 ne bantu miliyo 15 bavua babibala. Ku ndekelu kua 1914, bantu bapite pa miliyo 9 ba mu Amerike, ku Mputu ne mu Australie bakavua bamone filme uvuabu babikila ne: “Foto-drama wa bufuki” uvua ne bimfuanyi bivua biumvuija muikala bukokeshi bua bidimu tshinunu bua Kristo. Kumbukila mu 1918 too ne mu 1925, basadidi ba Yehowa bavua benza muyuki uvua wamba ne: “Bantu miliyo mivule badi ne muoyo mpindieu kabakufua nansha” mu miakulu mipite pa 30 pa buloba bujima. Muyuki eu uvua wakula bua ditekemena dia muoyo wa tshiendelele pa buloba. Mu 1934, Bantemu ba Yehowa bakajingulula ne: bantu badi ne ditekemena dia kusomba pa buloba kashidi badi ne bua kutambula. Bualu ebu buakabapesha tshisumi tshia bungi bua kuyisha lumu luimpe lua Bukalenge bua Nzambi. Lelu eu, ditekemena dia kuikala ne muoyo wa tshiendelele pa buloba didi disaka bantu binunu ne binunu bua kuikala ne dianyisha kudi Yehowa.

“Budishikaminyi bua butumbi” mbutuindile!

18, 19. Nnsombelu kayi udibu bumvuije mu Yeshaya 65:21-25?

18 Nyuma muimpe wakasaka muprofete Yeshaya bua kufunda bua nsombelu wikala nende bantu ba Nzambi pa buloba. (Bala Yeshaya 65:21-25.) Imue ya ku mitshi ivuaku pavua Yeshaya mufunde mêyi aa kukadi bidimu 2 700 itshidiku too ne lelu. Tshinkabi ne: udi ulala matuku bungi nunku kadi muikale anu ne bukole bua mubidi!

19 Netupete mushindu wa kuenza malu a bungi menemene bu mudi kuibaka, kukuna ne kulonga, bualu muoyo wetu kawakuikala kabidi wa matuku makese to. Ela meji bungi bua balunda bimpe bawapeta, ne bulunda buenu nebuikale bua kashidi ne tshiendelele. Dîba adi, “bana ba Nzambi” nebikale ne “budishikaminyi bua butumbi” pa buloba.​—Lomo 8:21.

[Mêyi adi kuinshi]

^ tshik. 4 Augustin uvua wamba ne: Bukokeshi bua bidimu tshinunu bua Bukalenge bua Nzambi kabuvua ne bua kulua mu matuku atshilualua, kadi buakatuadija pakenzabu ekeleziya wa Katolike.

Udi muvuluke anyi?

• Mmushindu kayi uvuabu basokoke ditekemena dia muoyo wa tshiendelele pa buloba?

• Mmalu kayi avua bamue bantu bavua babala Bible mu bidimu bia 1600 bafike ku diumvua?

• Mmushindu kayi uvua bantu benda bumvua bulelela bua ditekemena dia muoyo wa tshiendelele pa buloba pavua tshidimu tshia 1914 tshienda tshisemena?

• Leja mudi dimanya dia bualu bua ditekemena dia muoyo pa buloba divulangane.

[Nkonko ya dilonga]

[Bimfuanyi mu dibeji 13]

Mufundi wa tusala John Milton (ku dia bakaji) ne muena makumi Isaac Newton (ku dia balume) bavua bamanye bualu bua ditekemena dia muoyo wa tshiendelele pa buloba

[Bimfuanyi mu dibeji 15]

Balongi ba Bible ba kumpala bakajingulula ku diambuluisha dia Bible ne: tshikondo tshia kumanyisha ditekemena dilelela dia bantu pa buloba bujima tshikavua tshikumbane