¿Maʼalob wa ka k-vengartba?

YAAN máaxoʼob aʼalikeʼ maʼalob ka u sut u jeel máak baʼax ku beetaʼaltiʼ. Ka beetaʼaboʼoneʼ tsʼaʼabtoʼon u páajtalil k-ilik baʼax maʼalob yéetel baʼax maʼ maʼalobiʼ, le oʼolal ken beetaʼaktoʼon wa ken aʼalaʼaktoʼon wa baʼax maʼ maʼalobeʼ k-jach tsʼíikil. Baʼaleʼ ¿maʼalob wa ka k-sut u jeel baʼax ku beetaʼaltoʼon?

Yaʼab baʼaxoʼob beetik u taaktal u sutik máak u jeel le baʼaxoʼob ku beetaʼal tiʼoʼ, jeʼex ken poʼochʼok, ken laʼajak ken léenchʼintaʼak, ken oklaʼak wa ken beetaʼak uláakʼ baʼaloʼob jeʼex leloʼobaʼ. ¿Baʼax k-beetik ken beetaʼaktoʼon baʼax maʼalobiʼ? U suukaʼanileʼ k-aʼalik: «Way ka beetkeʼ way ka boʼotkeʼ».

Le u taaktal u sutik máak baʼax ku beetaʼal tiʼoʼ jach tuláakal tuʼux ku yilaʼal. Jeʼex tu luʼumil Estados Unidoseʼ yaan paalaloʼob de 13 yéetel 15 jaʼaboʼobeʼ tsʼoʼok u yaʼalikoʼob baʼaloʼob maʼ jaajtak yoʼolal u maestroʼob utiaʼal u vengarkubaʼob úuchik u tsolnuʼuktaʼaloʼob. Yéetel kex ken máanak kʼiin ku yilaʼal maʼ jaaj le baʼax tu yaʼaloʼoboʼ, tsʼoʼok u beetkoʼob u pʼáatal kʼaasil u maestroʼoboʼ. Brenda Mitchell le máax nuʼuktik u sindicatoi le maestroʼoboʼ yaan Nueva Orleansoʼ ku yaʼalik «desde ken aʼalaʼak wa baʼax tu contra utúul maestroeʼ ku pʼáatal maʼ maʼalob u yilaʼal tumen u maasiliʼ».

Yaʼab xan tiʼ le máaxoʼob maʼ utstutʼaan le meyaj ku tsʼaʼabal u beetoʼob wa tsʼoʼok u jóoʼsaʼaloʼob tu meyajoʼobeʼ, ku yilik u vengarkubaʼob tiʼ u patronoʼob. Utiaʼal lelaʼ ku kʼaskúuntikoʼob wa ku lúuʼskoʼob jujumpʼéel juʼunoʼob yaan tu computadorasi le tuʼux ku meyajoʼoboʼ. Uláakʼoʼob xaneʼ ku konikoʼob wa ku máan u tsikbaltoʼob baʼaloʼob maʼ unaj u yojéeltaʼal tumen uláakʼ empresaʼobiʼ. Le periódico The New York Times, ku yaʼalikeʼ «yaʼabeʼ ku yoklikoʼob u nuʼukuloʼob le empresa ken jóoʼsaʼakoʼoboʼ». Utiaʼal maʼ u yúuchul lelaʼ yaʼab empresaʼobeʼ ku túuxtikoʼob utúul máax láakʼintik le máax jóoʼsaʼab tak ken jóoʼkoʼ. Lelaʼ ku beetkoʼob utiaʼal u yilkoʼob maʼ u yoklikoʼob mix baʼal.

Tsʼoʼok u yilaʼaleʼ maas séeb jeʼel u taaktal u vengarkuba máak ken beetaʼak wa baʼax tiʼ tumen utúul máax u kʼaj óol, utúul u amigo wa u láakʼtsil. Yaan kʼiineʼ tak chéen u jáan aʼalaʼal wa u beetaʼaltoʼon wa baʼaxeʼ ku taaktal k-sutik u jeel. Wa utúul k-amigo wa k-láakʼtsil ku beetik wa ku yaʼaliktoʼon wa baʼaxeʼ, ¿k-jáan tuklik wa bix ken k-sutil u jeel?

 U vengarkuba máakeʼ ku taasik talamiloʼob

Yaan máakeʼ ku tuklikeʼ wa ku sutik u jeel le baʼax beetaʼabtiʼoʼ maas maʼalob ken u yuʼubiluba. ¿Baʼaleʼ jach wa bey yúuchloʼ? Koʼox ilik baʼax úuch tiʼ u paalal Jacob utúul máax meyajt Dios úuchjeakil. Le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ le ka tu yojéeltoʼob tsʼoʼok u violartaʼal utúul u yíitsʼnoʼob, ku kʼaabaʼtik Dina, tumen Siquem utúul cananeoeʼ, «sen pʼuʼujoʼob» (Génesis 34:1-7). Utiaʼal u vengarkubaʼobeʼ kaʼatúul tiʼ letiʼob, Simeón yéetel Levieʼ, tu chʼaʼatukloʼob bix ken u kíimsiloʼob Siquem yéetel u láakʼtsiloʼob. Ka tsʼoʼokeʼ jach bey tu beetiloʼoboʼ yéetel tu kíimsoʼob xan tuláakal u xiibiloʼob le kaajoʼ.

¿Maas wa maʼalob tu yuʼubilubaʼob ka tsʼoʼok u beetkoʼob lelaʼ? Le baʼax tu yaʼalaj Jacob tiʼ u paalaloʼob le ka tu yojéeltaj baʼax tsʼoʼok u beetkoʼoboʼ ku yeʼesiktoʼon: «Teʼexeʼ tsʼoʼok a pʼatikeneʼex kʼaasil. Bejlaʼeʼ u kajnáaliloʼob le kúuchilaʼ, [...] u kaʼajoʼob u chʼaʼapʼektenoʼob. Bíin u muchʼubaʼob utiaʼal u loobiltikenoʼob, [...] bíin u kíimsoʼonoʼob tak xan in láakʼtsiloʼob» (Génesis 34:30). Jeʼex k-ilkoʼ le baʼax tu beetaj Simeón yéetel Levioʼ chéen tu beetaj u maas nojochtal le talamiloʼ. Jacob yéetel u láakʼtsiloʼobeʼ anchaj u kanáantkubaʼob utiaʼal maʼ u beetaʼal loob tiʼob tumen u maasil máakoʼoboʼ. Maʼ xaaneʼ yoʼolal lelaʼ Dioseʼ tu yaʼalaj tiʼ Jacob ka xiʼikoʼob kajtal tu kaajil Betel (Génesis 35:1, 5).

Le baʼax úuchaʼ ku kaʼansiktoʼoneʼ le u vengarkuba máakoʼ chéen ku beetik u maas antal talamiloʼob. ¿Máasaʼ jach jaaj lelaʼ?

Minaʼan u xuul le talamiloʼob ku taaskoʼ

K-tuukul chéen tiʼ bix ken k-sutil u jeel baʼax ku beetiktoʼon wa máaxeʼ chéen ku taasik u maasil talamil. Upʼéel libro ku tʼaan tiʼ bix utúul máax jach séeb u vengarkubaeʼ, ku yaʼalik: «Ku chaʼik u controlartaʼal tumen u pʼujaʼanil. Chéen ku peʼertik tiempo ikil u sen tuklik le baʼax beetaʼabtiʼoʼ. Ku joʼopʼol xan u yaʼalik baʼal tiʼ le máaxoʼob beet kʼaas tiʼoʼ yéetel ku joʼopʼol u tuklik bix ken u vengartiluba» (Saber perdonar: cómo hacer las paces con su pasado y vivir sin rencores). Le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ le u sen pʼuʼujul máakoʼ ku beetik u laabtal tak u baakeloʼob (Proverbios 14:30).

¿Bix jeʼel u yantal kiʼimak óolal tiʼ utúul máak wa mantatsʼ táan u kʼuuxil yéetel u tsʼíikileʼ? Utúul máax ku tsʼíibtik libroʼobeʼ ku  yaʼalik: «Le máax ku tuklik ku taasik utsiloʼob u vengarkuba máakeʼ u pakt u yich utúul máak mantatsʼ táan u vengarkuba tiʼ u maasil».

¿Baʼax jeʼel u páajtal u yaʼalaʼal yoʼolal le baʼateloʼob ku yantal tumen yaanal u raza wa u religión le máakoʼoboʼ? Kex tu káajbal chéen utúul máak ku kíimsaʼaleʼ, ¿máasaʼ ken tsʼoʼokkeʼ maas yaʼab máakoʼob ku kíimsaʼaloʼob? Lelaʼ bey u yeʼesik le baʼax tu yaʼalaj utúul koʼolel jach pʼujaʼan úuchik u wáakʼal upʼéel bomba tu kíimsaj dieciocho utúulal táankelem paalaloʼ, letiʼeʼ tu yaʼalaj: «¡Unaj k-sutik u jeel tiʼob, baʼaleʼ u maas peori!». Le máaxoʼob ku tuukuloʼob beyaʼ chéen ku kaxtikoʼob u maas nojochtal le talamiloʼ.

«Ich yéetel ich»

Yaʼab máaxoʼobeʼ utiaʼal maʼ u yaʼalaʼaltiʼob mix baʼal ikil u vengarkubaʼobeʼ ku yaʼalikoʼobeʼ maʼ kʼaas ka beetaʼakiʼ tumen tak le Bibliaoʼ ku yaʼalik: «Ich yéetel ich, koj yéetel koj» (Levítico 24:20). Maʼ xaaneʼ jeʼel u tuklaʼal letiʼe baʼax ku tsʼáaik naʼatbil le Biblia ken u yaʼal «ich yéetel ich», baʼaleʼ u jaajileʼ le leyaʼ tsʼaʼab utiaʼal maʼ u jáan beetik máak mix baʼal utiaʼal u vengarkuba. Koʼox ilik baʼaxten k-aʼalik lelaʼ.

Wa utúul israelita ku loobiltik wa máax yéetel ku beetik u peʼertik u yicheʼ, le Leyoʼ ku yaʼalik baʼax unaj u beetaʼal tiʼ le máax beet le looboʼ. Beyoʼ ku kanáantaʼal le máax beetaʼab loob tiʼ utiaʼal maʼ u vengarkuba tiʼ le máax loobiltoʼ mix tiʼ u familia. Le Leyoʼ ku yaʼalik kaʼacheʼ letiʼe juesoʼob unaj u yilkoʼob bix ken u yutskíintoʼob le talamiloʼ. Ku tsʼoʼokoleʼ le Ley xanoʼ ku kanáantik maʼ u paklan loobiltkuba máak, tumen ku yaʼalikeʼ ken tsʼoʼokkeʼ láayliʼ letiʼe baʼax ken u muʼyajtoʼob tu kaʼatúuliloʼoboʼ. Baʼaleʼ yaan uláakʼ baʼaxoʼob táakaʼan ichil.

Táanil tiʼ u tsʼáaik Jéeoba le ley tiʼ Moisesoʼ tsʼokaʼaniliʼ u yaʼaliktiʼ ka u yaʼal tiʼ u kaajil Israel: «Maʼ a tʼilkúuntik ta puksiʼikʼal pʼektajil tu yóokʼol a sukuʼun wa tu yóokʼol a wíitsʼin. [...] Maʼ a sutik kʼaas mix a chʼaʼakʼuxtik» (Levítico 19:17, 18). Bey túunoʼ le ken u yaʼal kaʼach le Biblia «ich yéetel ich, koj yéetel koj» unaj xan u chʼaʼabal en cuenta tuláakal le uláakʼ baʼaxoʼob táakaʼanoʼob ichil le Leyoʼ, yéetel unaj xan u chʼaʼabal en cuentai le baʼax tu yaʼalaj Jesús ka tsʼoʼokoʼ: «Yaabilt Yuumtsil a Jajal Dios yéetel tuláakal a puksiʼikʼal, yéetel tuláakal a wóol, yéetel tuláakal a naʼat» yéetel «Yaabilt a láakʼ jeʼel bix ka yaabiltkabaeʼ» (Mateo 22:37-40). Baʼaleʼ ¿baʼax unaj u beetik utúul máax meyajtik Dios wa ku beetaʼal upʼéel baʼax maʼ maʼalob tiʼiʼ?

Maʼ unaj k-sutik u jeel le baʼax ku beetaʼaltoʼonoʼ

Le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ Jéeobaeʼ «u [Diosil] jéetsʼel óolal» yéetel ku yaʼalikeʼ le máax meyajtikoʼ unaj xan u «kaxant[ik] le jeetsʼeloʼ ka u tsaypachte» (Hebreob 13:20; 1 Pedro 3:11). Baʼaleʼ ¿ku taasik wa utsiloʼob u yilik máak maʼ u vengarkuba?

Koʼox tʼaan tiʼ le baʼax beetaʼab tiʼ Jesusoʼ, letiʼeʼ chʼaʼapachtaʼab tumen le máaxoʼob pʼekmiloʼ, túubaʼabi yéetel jaʼajatsʼaʼab ikil u beetik kaʼach le baʼax kʼubéentaʼan tiʼ tumen Diosoʼ. U maas kʼaasileʼ utúul tiʼ u amigoʼob kʼub ka kíimsaʼak yéetel xúumpʼattaʼab tumen le máaxoʼob tsaypachtikoʼ (Mateo 26:48-50; 27:27-31). ¿Baʼax tu beetaj Jesús? Le apóstol Pedrooʼ tu yaʼalaj: «Le ka poʼochʼeʼ maʼ tu núukaj yéetel poochʼiloʼobiʼ; le ka beetaʼab u mukʼyajeʼ, maʼ kʼaakʼas tʼaanajiʼ, baʼaleʼ tu kʼubéentaj tiʼ Jajal Dios máax ku pʼis óol jach tu beel» (1 Pedro 2:23).

Apóstol Pedroeʼ tu yaʼalaj xan: «Cristoeʼ mukʼyajnaj ta woʼolaleʼex, ka tu tsʼáaj teʼex jumpʼéel kaʼansaj, utiaʼal ka kuxlakeʼex jeʼel bix kuxlajik letiʼoʼ» (1 Pedro 2:21). Jeʼex k-ilkoʼ le Bibliaoʼ ku yaʼalik tiʼ le máaxoʼob meyajtik Diosoʼ ka u beetoʼob jeʼex tu beetil Jesucristooʼ. Lelaʼ  bey xan úuchik u yaʼalik Jesús teʼ Sermón del Monteoʼ: «Yaabilt a [enemigoʼob], payalchiʼineneʼex tu yoʼolal le máaxoʼob pochʼikeʼexoʼ yéetel ku chʼaʼapachtikeʼexoʼ. Beyoʼ teʼexeʼ bíin paalaltaʼakeʼex tumen a Taataʼex yaan teʼ kaʼanoʼ» (Mateo 5:44, 45).

Toʼon k-meyajtik Dioseʼ k-nuʼuktik kuxtal yéetel le baʼax tu yaʼalaj Jesusoʼ, le oʼolaleʼ ¿baʼax unaj k-beetik wa k-tuklik tsʼoʼok u yaʼalaʼaltoʼon upʼéel baʼax kʼaas? Proverbios 19:11 ku yaʼalik: «Máax ku tuukuleʼ ku kóomkintik u yóol pʼuʼujul, u tsʼíikileʼ, ku beetik maʼ u táan óoltik u yaʼalaʼal baʼal tiʼ». Tsʼoʼoleʼ k-ilik beetik le baʼax ku yaʼalik le Bibliaaʼ: «Maʼ a chaʼik u tsʼáanchaʼatikech le kʼaasoʼ. Baʼaleʼ tsʼáanchaʼat le kʼaas yéetel le utsoʼ» (Romailoʼob 12:21). Lelaʼ upʼéel baʼax jach maʼatech u beetaʼal teʼ yóokʼol kaabaʼ. Le yaabilajoʼ jeʼel u yáantkoʼon utiaʼal maʼ k-sutik u jeel le baʼax ku beetaʼaltoʼonoʼ yéetel utiaʼal maʼ k-beetik u cuentai «u yaʼalaʼal baʼal» toʼon, tumen le yaabilajoʼ «maʼ tu chʼaʼakʼuxtik mix máak» (1 Corintoiloʼob 13:5).

¿U kʼáat wa túun u yaʼaleʼ wa k-ilik taak u beetaʼaltoʼon wa baʼaxeʼ maʼ ken k-beet mix baʼal? Maʼatech. Ken u yaʼal le Biblia «tsʼáanchaʼat le kʼaas yéetel le utsoʼ», maʼ u kʼáat u yaʼal wa chéen yaan k-ilik u beetaʼaltoʼon wa baʼaxiʼ. Baʼaxeʼ kʼaʼabéet k-ilik bix jeʼel defendertikbaeʼ. Wa yaan máax ku yokol u beettoʼon wa baʼax ichil k-otocheʼ maʼalob ka k-tʼaan le policíaoʼ. Wa xan teʼ tuʼux k-meyaj wa teʼ tuʼux k-xook taak u beetaʼaltoʼon kʼaasoʼ unaj xan k-aʼalik tiʼ le máaxoʼob nuʼuktikoʼ (Romailoʼob 13:3, 4).

Unaj kʼaʼajskeʼ teʼ yóokʼol kaabaʼ jach talam u kaxtaʼal máax beetik baʼax toj. Yaʼab máakoʼobeʼ tsʼoʼok u yúuchtal joʼopʼok u kaxkoʼob ka beetaʼab baʼax maʼalob, baʼaleʼ lelaʼ chéen tsʼoʼok u beetik u maas kʼuuxiloʼob yéetel u lúubul u yóoloʼob.

Satanaseʼ jach utstutʼaan u yilik u paklan pʼektkuba máak yéetel u sutik máak u jeel le baʼax ku beetaʼal tiʼoʼ (1 Juan 3:7, 8). Baʼaleʼ toʼon k-meyajtik Dioseʼ k-beetik le baʼax ku yaʼalik le Bibliaaʼ: «Maʼ a sutikeʼex le loob ku beetaʼal teʼexoʼ, baʼaleʼ pʼateʼex u boʼolil tu kʼab Jajal Dios; tumen le Kiliʼich Tsʼíiboʼ ku yaʼalik: Teen unaj in jaatsʼ, teen kin boʼol, ku yaʼalik Yuumtsil» (Romailoʼob 12:19). Wa k-kʼubik óol tiʼ Jéeobaeʼ maʼ ken k-pʼekt mix máak mix ken k-suut u jeel le baʼax ku beetaʼaltoʼonoʼ. Wa k-pʼatik tuláakal baʼal tu kʼab Jéeobaeʼ maʼ ken k-il tuláakal le talamiloʼob ku taasik u sutik máak u jeel le baʼax ku beetaʼal tiʼoʼ (Proverbios 3:3-6).

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 22]

«Yaabilt Yuumtsil a Jajal Dios yéetel tuláakal a puksiʼikʼal, yéetel tuláakal a wóol, yéetel tuláakal a naʼat.» «Yaabilt a láakʼ jeʼel bix ka yaabiltkabaeʼ»

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 23]

Le yaabilajoʼ «maʼ tu chʼaʼakʼuxtik mix máak» (1 Corintoiloʼob 13:5)