Mulandu Nshi Vatican Codex Yacindamina?

MU MUSUMBA wa Vatican mwaliba ifintu ifingi ifyacindama. Mwaliba ifikope ifyo balenga, ifyo babumba, ne fikuulwa ifimoneka bwino nga nshi. Nomba kwaliba icintu cimo icacindamisha muli uyu musumba ico bashalesuminisha abantu ukumona pa myaka iingi. Ici cintu ni Vatican Codex iyo babika mu Vatican Library nelyo umo basungila ifitabo fyalekanalekana. Iyi Vatican codex yalenga ukuti twishibe bwino fimo ifyalembelwe kale sana mu Cebo ca kwa Lesa. *

Kwaliba ama codex ya Baibolo na yambi yabili aya kale sana ayo abasambilila pa fya mapepo batila yalicindama nga nshi, ayo beta ati Alexandrine na Sinaitic. Abasambilila balibombeshe pa kuyasanga no kuyasungilila pa kuti tayonaike. Cimbi ca kuti tacaishibikwa bwino uko iyi Vatican Codex yafumine.

Icuma Icafiswa

Bushe iyi Vatican Codex yafumine kwi? Icitabo cimo icali mu Vatican Library e cabalilepo ukulanda pali Vatican Codex mu myaka ya ba 1400 C.E. Abasambilila sana batunganya ukutila iyi codex bailembeele ku Egupti, Kaisarea, nelyo ku Roma. Lelo pa numa ya kupituluka muli ifi fyonse, J. Neville Birdsall, kafundisha mukalamba uwa pa Yuniversiti ya Birmingham mu calo ca England atile: “Tatwingeshiba bwino ilyo iyi Codex Vaticanus yalembelwe no ko yafumine, nangu ca kutila abasambilila balibombesha ukufwaya ukwishiba ifishinka, balifilwa pantu tabaishiba bwino bwino ifyacitike ilyo imyaka yaba 1400 C.E. ishilafika.” Nangu ca kutila ukwafumine iyi Vatican Codex takwaishibikwa, yaba pa ma codex yacindamisha ayabako. Mulandu nshi?

Ilyo papitile imyaka iingi, bamo abalekopolola Baibolo balipangile ifilubo pa kukopolola. Kanshi umulimo bakapilibula bakwete wa kufwaya ifyalembwa umushali ifilubo, ifyalembwa ifyali fye nga filya fine balembele pa kubala. Tontonkanyeni ifyo batemenwe ilyo basangile Vatican Codex no kuiceeceeta bwino. Iyi codex yalembelwe mu ciGriki ukufuma mu myaka ya 300 C.E., kabili apa ninshi tapalapita ne myaka 300 ukutula apo bapwilile ukulemba Baibolo. Muli iyi codex Amalembo yonse aya ciHebere na ya ciGriki, e mo yaba, mwabulila fye ifiputulwa finono ifyalubile pa mulandu wa myaka iingi iyapitilepo.

Nomba abakalamba ba ku Vatican pa myaka iingi tabalefwaya abasoma Baibolo ukubomfyako iyi codex nangu panono. Sir Frederic Kenyon uwasambilila kabili uwaishibikwa sana, atile: “Mu 1843, [uwasambilila pali Baibolo Konstantin von] Tischendorf, balimusuminishe ukubelenga muli Vatican Codex pa ma-awala fye 6, apa ninshi alilolelele pa myeshi iingi pa kuti bamusuminishe. . . . Mu 1845 umuntu na umbi uwasambilila, Tregelles na o balimusuminishe ukumonamo, lelo tabamusuminishe ukukopololamo nangu fye lishiwi limo.” Tischendorf alilombele ukuti amonemo na kabili muli iyi codex, kabili balimusuminishe no kumupeela inshiku 14 isha kubelengamo, nomba ilyo abelengelemo pa nshiku 8, balimukeenye ukutwalilila ukubelengamo, pantu alikopolwelemo ifyebo fimo no kufilemba pa mabula 20. Lelo Kenyon atile, “ilyo Tischendorf apapeete, balimusuminishe ukutwalilila ukubelenga muli codex inshiku shasheleko  6. Kanshi inshiku shonse pamo isho Tischendorf abelengele muli codex shali 14, lelo alebelengamo fye ama-awala yatatu cila bushiku. Pa mulandu no kubombesha kwakwe, mu 1867 alilembele ifyalembwa ifisuma sana ifyacilile ama codex yonse ayaliko.” Pa numa, aba ku Vatican balipangile codex iisuma nga nshi.

“Bali-isungile Bwino”

Bushe Vatican Codex yalembwa shani? Icitabo ca The Oxford Illustrated History of the Bible citila “abalembele iyi codex balikopolwele amashiwi bwino bwino ukwabula ifilubo.” Icitabo cimo cine cilanda no kutila: “Abalembele iyi codex balipooseleko sana amano pa kukopolola.”

Abantu babili abasambilila sana abatemenwe ifyo iyi Vatican Codex yalembwa bwino ni B. F. Westcott na F.J.A. Hort. Aba bene e bapilibwile na Baibolo ya New Testament in the Original Greek, iyo bafumishe mu 1881. Pa kupilibula iyi Baibolo babomfeshe codex ya Vatican na Sinaitic, kabili iyi Baibolo yabo e yo abengi babomfya sana pa kupilibula Amalembo ya Bena Kristu aya ciGriki, kabili e yo babomfeshe na pa kupilibula Baibolo ya The Emphasised Bible, iyapilibwile J. B. Rotherham, na Baibolo ya mu ciNgeleshi iya New World Translation.

Nomba abasuusha ifyalembwa batile nangu Westcott na Hort balelumbilisha Vatican Codex, tayalembelwe bwino. Bushe ca cine ukuti ifyebo fyali muli iyi codex e filya fine fyali mu fyalembwa fya kubalilapo? Ifyalembwa balembele pa macinda ifyo beta ati Bodmer papyri ifyo basabankenye pa kati ka 1956 na 1961 fyalengele abaishiba ifingi pa ma codex ukutemwa nga nshi pantu muli ifi fyalembwa mwaliko ne fipandwa fye buuku lya kwa Luka na Yohane ifyo balembele mu kubangilila kwa myaka ya 200 C.E. Bushe ifi fyalembwa filalanga ukuti ifyalembelwe muli Vatican Codex fya cine?

Phillip B. Payne na Paul Canart balembele muli Novum Testamentum ukuti: “Ifyalembwa muli codex ya Vaticanus ne fyaba mu fyalembwa fya Bodmer papyri fyalipalana. Ifi fyapalana, kuti twatila uwakopolwele codex ya Vaticanus pa kubala abomfeshe ifyalembwa ifyapalana sana ne fya Bodmer papyri. Kanshi uwakopolwele Vatican Codex afwile abomfeshe ifyalembwa fya kale sana nelyo ifyo bakopolwele kuli ifyo fine fyalembwa.” Birdsall uo tulandilepo kale atile: “Ifyalembwa muli Bodmer papyri na muli Vaticanus fyalipalana sana. . . . [Codex] yalikopolwelwe bwino, kabili yaba pa fyalembwa ifyo basungile bwino.”

Yalyafwa Sana Bakapilibula

Kwena ifyalembwa nangu fya kale sana te kutila ninshi fyalilingana na filya fine balembele pa kubala. Lelo ukulinganya ifyalembwa muli Vatican Codex ku fyalembwa fya kale, kwalyafwa sana abasambilila pa fyalembwa fya kale ukwishiba ifyalembelwe mu fimfungwa fya pa kubala. Ku ca kumwenako, muli codex ya Sinaitic iyashalako iyo bakopolwele mu ma 300 C.E., tamwaba amabuuku ayalanda pa lyashi lya kale, e kutila ukufuma pa Ukutendeka ukufika pali 1 Imilandu. Lelo filya yasangwa muli codex ya Vatican calenga ukuti yasanshiwe pa mabuuku yambi ayapanga Baibolo.

Icitabo ca The Oxford Illustrated History of the Bible, citila “ifikomo fimo ifilanda pa fyo Kristu aba, ne filanda ukuti muli Lesa umo mwaba balesa batatu,” e fyo abasambilila ifya mapepo balekansaninapo sana. Bushe Vatican Codex yabafwile shani ukwishiba icishinka?

Tontonkanyeni pali ici ca kumwenako. Nge fyo calembwa pali Yohane 3:13, Yesu atile: “Takwaba umuntu uwaya ku muulu, lelo kwaba fye uwaishile ukufuma ku muulu, Umwana wa muntu.” Kuli aya mashiwi, bakapilibula bamo balilundako amashiwi na yambi aya kutila, “uwaba ku muulu.” Aya mashiwi balundako yapilibula ukuti Yesu aali ku muulu na pano isonde pa nshita imo ine. Ico bayalundilako kuti abantu basumine ukuti muli Lesa umo mwaba balesa batatu. Aya amashiwi balundako yalasangwa na mu fyalembwa fimo ifyo balembele ukufuma mu ma 400 C.E. ukufika mu ma 900 C.E. Ifi aya mashiwi yashabamo mu ma codex ya kale sana aya Vatican na Sinaitic, e calenga bakapilibula ba maBaibolo abengi muno nshiku ukufumyamo aya mashiwi balundileko. Ifi bafumyamo aya mashiwi, fyalenga abantu ukwishiba bwino Kristu kabili fyalenga na fyonse ifyalembwa muli Baibolo  ukumfwana. Kanshi Yesu tali mu muulu na pe sonde pa nshita imo ine, afumine ku muulu kabili ali no kubwelelamo ku muulu kuli Wishi.—Yohane 20:17.

Na kabili, ifikomo fyaba muli Vatican Codex fyalilenga twaishiba ifyo Lesa afwaya isonde ukuba. Ku ca kumwenako, ukulingana ne fyo balemba muli Baibolo ya King James Version, umutumwa Petro aseseme ukuti “ne sonde line ne milimo iyabamo fikapya.” (2 Petro 3:10) Ifi fine e fyo balemba na mu maBaibolo yambi pantu bakapilibula balebomfya Alexandrine Codex iya mu ma 400 C.E. e lyo ne fyalembwa fimbi ifyo balembele pa numa. Ici calenga abantu abengi ababelenga Baibolo ukwishiba ukuti Lesa akonaula isonde.

Lelo, muli Vatican Codex (na Sinaitic iyalembelwe pa nshita imo ine na Vatican Codex), aya mashiwi Petro aseseme, yalembwa ati “isonde ne milimo iyabamo fikasokoloka.” Aya ma codex yalembelwe imyaka nalimo 100 ninshi Alexandrine Codex tailalembwa. Bushe aya mashiwi yalomfwana na fyonse ifyo Baibolo ilanda? Ee yalomfwana! Ili isonde “talyakatelentenshiwe umuyayaya, umuyayaya.” (Amalumbo 104:5) Nomba bushe imilimo ya mwi sonde ‘ikasokoloka’ shani? Amalembo yambi yalanga ukuti limo ishiwi lya kuti “isonde,” kuti balibomfya mu mampalanya. Amalembo yamo yalanda pe “sonde” kwati lilalanda no kwimba inyimbo. (Ukutendeka 11:1; Amalumbo 96:1) Kanshi ishiwi lya kuti “isonde” kuti lyapilibula abantu. Bushe tacitusansamusha ukwishiba ukutila Lesa takonaule isonde, lelo akafumyamo fye ifyabipa na bonse abacita ifyabipa?

“Cikabako Umuyayaya”

Icabipile ca kutila, pa myaka iingi, tabalesuminisha umuntu nangu umo ukumona muli Vatican Codex, kabili ilingi abalebelenga Baibolo balebepwa, pantu tabaleishiba umwalolele Amalembo yamo aya mu Baibolo. Lelo ukutula apo baisokolwelele, Vatican Codex na maBaibolo yapilibulwa bwino aya muno nshiku, fyalyafwa abantu abafwaya ukwishiba icine pa fyo Baibolo isambilisha.

Abalekopolola Amalembo kale, mu fyalembwa balelemba balelembamo no kutila: “Abalembele ifi balifwa, nomba ifyo balemba fyena fikabako pa myaka iingi.” Tulatasha nga nshi pa mulimo uo aba bantu abo tushaishiba na kwishiba babombele. Lelo uo tulingile ukutasha sana pa fyo Baibolo yasungililwa ukufika na lelo, ni Lesa umwine uwailembele, uyo imyaka iingi ku numa apeele amaka kuli kasesema ukulemba ukuti: “Icani iciteku cauma, iluba lyabonsa; lelo icebo ca kwa Lesa wesu cena, cikabako umuyayaya.”—Esaya 40:8.

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 20]

Ukwishiba Ilyo Balembele Ama Codex

Nangu ca kutila bamo abalekopolola Amalembo balelembapo ilyo bapwisha ukukopolola, mu fyalembwa ifingi ifya Malembo ya mu ciGriki mwena tabalembelemo. Lelo bushe abasambilila beshiba shani ilyo ifyalembwa fya mu Baibolo fyalembelwe? Amashiwi abantu babomfya ne fyo balenga ifikope filaaluka mu kuya kwa nshita, e fyo caba na ku milembele, nayo ilaya ilealuka. Ku ca kumwenako, abantu abaliko kale mu ma 300 C.E. ukuya na ku ntanshi balelemba ifilembo ifikulu kabili ifyalingana. Abaishiba sana ifyo aba kale balelemba nga balinganya imilembele ya fyalembwa ifyo balembapo umwaka ne fyo bashalembapo, baleshiba ifyabalilepo ukulembwa.

Lelo kwena ukubomfya iyi nshila, te lyonse kulenga baishiba bwino inshita fyalembelwe. Bruce Metzger kafundisha wasambilila sana pa fya mipepele uwa pe sukulu lya Princeton Theological Seminary, atile: “Apo imilembele ya muntu tayaluka sana mpaka akota, kanshi ilyo tulelinganya ifyalembwa ku fibiye, te kuti tutile fimo fyalembelwe imyaka 50 nelyo ukucepako, pantu ifingalembwa mu myaka 50 kuti fyaba fye cimo cine.” Ukupenda imyaka muli uyu musango ilyo baleceeceeta pa fyalembwa fya kale e kwalenga abasambilila pa fya mipepele ukusumina ukuti Vatican Codex ifwile yalembelwe mu ma 300 C.E.