Ndikọ N̄kpọ ke Inyan̄ Galilee

N̄KPỌ ekesitie didie ye ọkọiyak ke Inyan̄ Galilee ke n̄kpọ nte isua 2,000 emi ẹkebede? Ibọrọ mbụme emi anam ediwak mbụk Gospel an̄wan̄a nnyịn, utọ nte mbon oro ẹkenemede ke ibuotikọ oro isụk ibede.

Inyan̄ oro idịghe ata inyan̄. Ke nditịm ntịn̄, enye edi akwa n̄kpọdiọhọ mmọn̄ emi ọniọn̄de n̄kpọ nte kilomita 21 onyụn̄ an̄wan̄a n̄kpọ nte kilomita 12. Mme ọkọiyak ẹkọ ediwak iyak ke inyan̄ emi ke ediwak isua. Etie nte Inuaotop Iyak Jerusalem  ekedi urua iyak. (Nehemiah 3:3) Ẹma ẹsitiene ẹnyam iyak oro ẹkekọde ke Inyan̄ Galilee do.

Apostle Peter okoto Bethsaida emi okodude ke mben Inyan̄ Galilee, ndien etie nte Bethsaida ọwọrọ “Ufọk Ọkọiyak.” Obio en̄wen oro okodude ke mben inyan̄ oro ekekere Magadan, m̀mê Magdala, ndien mi ke Jesus akada mme mbet esie aka ke enye ama akasan̄a ke enyọn̄ mmọn̄. (Matthew 15:39) Ewet n̄wed kiet ọdọhọ ke enyịn̄ obio emi ke usem Greek ekeme ndiwọrọ “obio emi ẹsin̄wande iyak.” Enye ama enyene ediwak itie emi ẹkesiwaride inụn̄ ke iyak ẹn̄wan—mîdịghe ẹnyịni ke vinegar m̀mê ke mmọn̄ inụn̄ ẹnyụn̄ ẹdụhọde mmọn̄ oro ẹnịm ke otu. Ẹma ẹsidọn̄ mmọn̄ ye iyak emi ke n̄kpọ ẹnọ ẹka nsio nsio ebiet ke Israel ye mme idụt en̄wen.

Ke ntem, ndikọ, ndin̄wan, nnyụn̄ nnyam iyak ekedi ata akamba mbubehe ke Galilee eyo Jesus. Imekeme ndisọsọp n̄kere ke mbubehe emi ama anam ediwak owo do ẹforo. Edi ikedịghe ntre. Eyen ukpepn̄kpọ kiet ọdọhọ ke ukọiyak “ikedịghe mbubehe emi owo ekededi ekekemede ndinam nte ndusụk mbon oro ẹkotde Obufa Testament mfịn ẹkemede ndikere.” Enye “ekesịne ukara ke ubọk, ndien mme ọwọrọiso owo ẹkesidia.”

Ukara Rome ekemek Herod Antipas akara Galilee. Ntre, usụn̄, esụkmbehe, ye mme utọ itieutom nte itie udọk ukan̄, akai, utọin̄wan̄, ye ọkọ ẹkesịne enye ke ubọk. Mme itieutom emi ẹma ẹsikpe ikpọ utomo ẹnọ Herod. Nnyịn inen̄ekede ifiọk nte ẹkesibọde utomo ke Galilee ke n̄kpọ nte isua 2,000 emi ẹkebede. Edi etie nte ke usụn̄ oro Herod ekesibọde utomo ke obio ukara esie ikenen̄ekede ikpụhọde ye nte mme andikara emi Greece ẹkemekde m̀mê nte mbon Rome ke mme mbahade obio ukara edem usiahautịn, ẹkesibọde. Etie nte mme ọwọrọiso owo ẹkesidia udori mbubehe obio oro ye okụk oro ẹnyamde inyene obio oro, utu ke ndinọ mme usụhọde owo oro ẹken̄wanade idem okụk.

Ufen Ukpe Utomo

Ke eyo Jesus, mbon ufọk ubọn̄ ẹkenyene mfọnn̄kan isọn̄ ke Galilee, ndien Herod Antipas ama abahade enye ikpọ ikpọ ọnọ ikpọ owo esie ye mbon en̄wen. Mbon oro Herod akakarade ẹkesin̄wana ofụri okụk oro enye akadade odu ọkpọmiọk uwem, ọbọp ikpọ n̄kpọ, anam ikpọ ndutịm ke ukara esie, onyụn̄ ada ọnọ mme ufan esie ikpọ enọ. Ẹdọhọ ke utomo, etịbe, ye utịp oro ẹkedọhọde mme usụhọde owo ẹkpe ama okpon akaha.

Herod okonyụn̄ akara kpukpru mbubehe oro ẹkenamde ke inyan̄. Ntem, enye m̀mê mbon oro enye ọkọnọde ikpọ isọn̄ ẹkese ẹban̄a utom ukọiyak. Ke mme ikpehe oro Herod ekesede aban̄a ke idemesie, ikpọ mme ọbọ utomo—oro edi, mbon oro  ukara ẹkenọde unen ndibọ utomo ke ntak emi mmọ ẹkekpede okụk awak akan—ẹkesinọ mme ọkọiyak ini oro ẹdikọde n̄kpọ. Ndusụk mme andiwet n̄wed usiakikọ ẹdọhọ ke sia Matthew ekesibọde utomo ke Capernaum—emi ekedide akpan ebiet ukọ n̄kpọ ke mben Inyan̄ Galilee—ke anaedi enye akanam utom ọnọ ikpọ mme ọbọ a-tax emi nte “owo emi ukara ọnọde unen ọbọ mme ọkọiyak utomo” ke obio oro. *

Mme n̄wed eyo oro ẹwụt ke mme owo ke Palestine ẹkesiwak ndida n̄kpọurua n̄kpe utomo utu ke okụk. Ntem, ndusụk mme ọkọiyak ẹma ẹsinọ n̄kpọ nte iyak iba ye ubak m̀mê ition ke otu iyak duop oro mmọ ẹmụmde man ẹyak mmọ ẹkọ n̄kpọ. Mme n̄wed eset ẹdọhọ ke mbon oro ukara ẹmekde kpọt ẹkese ẹban̄a mbubehe ukọiyak, ke nsụhọde n̄kaha, ke ndusụk obio oro ẹkedude ke idak ukara Rome. Ke Pisidia, mbon oro ẹketiede nte bodisi ẹma ẹsikụt ẹte ke owo ndomokiet oro owo mînọhọ unyịme ikọhọ n̄kpọ, ye nte ke mme ọkọiyak ẹnyam iyak mmọ ẹnọ mbon oro ukara ẹnyịmede kpọt, emi ẹdinyamde ẹnọ mme edep-udep; mbon oro ẹdepde ẹto mme andikọ ẹma ẹsikpe utomo n̄ko ẹnọ ukara.

Anam ndụn̄ọde kiet ọdọhọ ke kpukpru se emi ọwọrọde edi ke “edidem m̀mê mbon oro enye ọkọnọde ikpọ isọn̄ oro ẹkedia ikpọ udori, ke ini mme ọkọiyak ẹkesidiade ata esisịt udori.” Mbon oro ẹkenamde mbubehe en̄wen n̄ko ikesinen̄ekede idia udori ke ntak ikpọ utomo. Akananam mme owo imaha-ma ndikpe utomo. Edi n̄kpọ emi akanamde ata ediwak owo ẹnen̄ede ẹsua mme ọbọ a-tax nte ikotde ke mme mbụk Gospel edi ntak n̄wo ye idiọkitọn̄ mbon oro ẹkeforode ke ntak emi ẹkesifịkde mme owo ẹbọ ikpọ utomo.—Luke 3:13; 19:2, 8.

Mme Ọkọiyak Oro Ẹtịn̄de Ẹban̄a ke Mme Gospel

Mme Gospel ẹdọhọ ke Simon Peter ekesisan̄a ye mme owo aka ọkọ. Mbon oro ẹkedide ẹdin̄wam Peter ẹdụri iyak oro ẹkemụmde ke utịbe utịbe usụn̄ ẹsịn ke ubom ekedi “mme nsan̄a [esie] emi ẹdude ke ubom eken.” (Luke 5:3-7) Nditọ ukpepn̄kpọ ẹdọhọ ke “mme ọkọiyak ẹma esisiak ‘n̄ka’ . . . man ẹbọ unyịme ndikọ iyak.” Ekeme ndidi se nditọ Zebedee, Peter, Andrew, ye mme nsan̄a mmọ ẹkenamde edi oro man ẹbọ unyịme ukọ n̄kpọ.

N̄wed Abasi itịn̄ke m̀mê mme ọkọiyak Galilee emi ẹkenyene ubom ye mme n̄kpọ eken oro mmọ ẹkesidade ẹkọ n̄kpọ. Ndusụk owo ẹdọhọ ke mmọ ẹkenyene. Ke nditịm ntịn̄, ẹdọhọ ke Jesus ama odụk ubom “emi ekenyenede Simon.” (Luke 5:3) Nte ededi, n̄wed kiet oro etịn̄de n̄kpọ aban̄a utom ukọiyak ini oro ọdọhọ ke “ekeme ndidi ikpọ mme anam mbubehe ẹkenyene ubom emi, ndien n̄ka ukọiyak oro ẹbọ ke ukpeokụk.” Edide edi ntre m̀mê idịghe, N̄wed Abasi ọdọhọ ke James ye John ẹma ẹdiọn̄ iyịre mmọ. Etie nte mme ọkọiyak ẹkesikpe urua iyak mmọ ẹnyam, ndien edieke ẹyomde, ẹkpe mme anamutom usen ẹdin̄wam mmọ.

Ntre, utom oro mme ọkọiyak Galilee ẹkesinamde ke n̄kpọ nte tọsịn isua iba emi ẹkebede ikememke nte isikerede. Ukọiyak ekedi kiet ke otu mbubehe oro ẹwakde n̄kukọhọ. Nditi emi ayanam mme mbụk Gospel, ọkọrọ ye ukpepn̄kpọ Jesus oro aban̄ade utom ukọiyak ye mme ọkọiyak ẹnen̄ede ẹn̄wan̄a nnyịn. Akan oro, se inemede emi anam ifiọk nte Peter, Andrew, James, ye John ẹkenyenede mbuọtidem. Mmọ ẹkeda utom ukọiyak ẹdu uwem. M̀mê mmọ ẹma ẹforo m̀mê ikoforoke ke ini emi Jesus okokotde mmọ, mmọ ẹma ẹdaha wap ẹkpọn̄ ubọkutom emi ekesinọde mmọ okụk kpukpru ini man ẹkpekabade ẹdi “mme ọkọ owo.”—Matthew 4:19.

[Ikọ Idakisọn̄]

[Ndise obio ke page 25]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

N̄kpọdiọhọ Mmọn̄ Hula

Bethsaida

Capernaum

Magadan

Inyan̄ Galilee

Jerusalem

Inyan̄ Inụn̄

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Todd Bolen/Bible Places.com

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 26]

Todd Bolen/Bible Places.com