J-chuk kayoʼob tiʼ u kʼáaʼnáabil Galilea

TEʼ YÁAX siglooʼ, ¿bix u kuxtal kaʼach le máaxoʼob ku chuk kayoʼob tu kʼáaʼnáabil Galileaoʼ? K-ojéeltik bix u kuxtaloʼobeʼ jeʼel u yáantkoʼon k-naʼat yaʼab tiʼ le baʼaxoʼob ku yaʼalik le Evangelioʼoboʼ, jeʼex le t-ilaj teʼ xook máanikoʼ.

U jaajileʼ u kʼáaʼnáabil Galileaeʼ upʼéel nojoch áakʼal, u chowakileʼ 21 kilómetros yéetel u kóochileʼ 12 kilómetros yéetel maʼ chʼóochʼ u jaʼiliʼ. Desde úuchjeakileʼ, yaʼab j-chuk kayoʼob tiʼ ku kaxtik u kuxtaloʼobiʼ. Yaʼab tiʼ le kay ku chukaʼaloʼoʼ ku bisaʼal kombil tiʼ upʼéel mercado yaan Jerusalén naatsʼ tiʼ le ku yaʼalaʼal u Jool najil Kayoʼob (Nehemías 3:3).

 Le apóstol Pedrooʼ tiʼ u taal tiʼ upʼéel kaaj yaan tu jáal u kʼáaʼnáabil Galilea ku kʼaabaʼtik Betsaida, maʼ xaaneʼ u kʼaabaʼ le kaajaʼ u kʼáat u yaʼal «u Yotoch le J-chuk kayoʼ». Uláakʼ kaaj yaan tu jáaleʼ Magadán wa Magdala, teʼeloʼ tiʼ tu túuxtaj Jesús u disipuloʼob le maʼ úuch tsʼoʼokok u xíimbal tu yóokʼol le jaʼoʼ (Mateo 15:39). Utúul máax u xokmaj baʼaxoʼob uchaʼantakeʼ, ku yaʼalikeʼ ich griegoeʼ u kʼaabaʼ le kaajaʼ u kʼáat u yaʼaleʼ «u kaajil kay salartaʼan». Le kaajaʼ jach kʼaj óolaʼan tumen yaʼab tuʼuxoʼob ku tikinkúuntaʼal yéetel ku salartaʼal le kayoʼ wa ku tsʼaʼamal ich taʼab paʼteʼ yéetel uláakʼ xaʼakʼoʼob, tsʼoʼoleʼ ku líiʼsaʼal ich pʼúuloʼob ku yaʼalaʼal ánfora tiʼob. Le kayaʼ ku bisaʼal kombil tiʼ tuláakal Israel tak tiʼ uláakʼ luʼumiloʼob.

Bey túunoʼ, tu kʼiiniloʼob Jesuseʼ le chuk kayoʼ upʼéel meyaj yaʼab máax beetik. Yéetel jeʼel u tuklaʼaleʼ yaʼab taakʼin ku pʼatik tiʼ le máaxoʼob beetikoʼ. Baʼaleʼ maʼ beyiʼ. Utúul máak u yojel bix u kuxtal le máakoʼob teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ, tu yaʼaleʼ le chuk kayoʼ «maʼ upʼéel meyaj jach ku pʼatik yaʼab taakʼin tiʼ máak jeʼex u creertaʼal tumen le máaxoʼob ku xokkoʼob bejlaʼa le Nuevo Testamentooʼ». Upʼéel meyaj «ku controlartaʼal tumen le gobiernooʼ yéetel chéen jujumpʼíit máakoʼob jóoʼsik u yutsil».

Le ka tsʼaʼab u beet u gobernadori Herodes Antipas tumen Romaeʼ, letiʼ nuʼukt u luʼumil Galilea, le oʼolal letiʼ cobrartik u impuestoi le bejoʼoboʼ, le puertoʼoboʼ, le baʼaxoʼob ku jóoʼsaʼaloʼob teʼ minaʼoboʼ, teʼ kʼáaxoʼoboʼ, le baʼaxoʼob ku paʼakʼloʼoboʼ bey xan le kay ku chuʼukloʼ. Tiʼ le jeʼeloʼobaʼ óoliʼ tiʼ u taal tuláakal le impuestoʼob ku cobrartikoʼ. Maʼ k-ojel jach bix u cobrartaʼal le impuestoʼob tu luʼumil Galilea teʼ yáax siglooʼ, baʼaleʼ ku beetaʼal wal jeʼex u beetik u gobernanteiloʼob Grecia wa jeʼex u beetik le romanoʼob tiʼ uláakʼ luʼumiloʼob tu chʼaʼajoʼoboʼ. Maʼ xaaneʼ u maas yaʼabil tiʼ le taakʼin ku pʼatik le jejeláas meyajoʼob ku beetaʼal Galileaoʼ chéen tu kʼab le máaxoʼob ayikʼaloʼob ku pʼáatloʼ, maʼ tiʼ le óotsiloʼob maas yaʼab u meyajoʼoboʼ.

Le senkech impuestoʼob ku cobrartaʼaloʼ

Tu kʼiiniloʼob Jesuseʼ u maas maʼalob luʼumiloʼob Galileaeʼ utiaʼal Herodes Antipas, le gobernadoroʼ. Yaʼab tiʼ le luʼumiloʼobaʼ tu síiaj tiʼ u amigoʼob yéetel tiʼ le máaxoʼob apoyartikoʼ. Herodeseʼ páajchaj u bisik upʼéel kuxtal ich ayikʼalil, u beetik nukuch najoʼob yéetel u síik koʼokoj baʼaloʼob tiʼ u amigoʼob bey xan tiʼ uláakʼ kaajoʼob tu yoʼolal le yaʼabach impuestoʼob ku boʼotik le máaxoʼob ku gobernartikoʼ. Ojéelaʼaneʼ jach sen yaʼab le impuestoʼob ku cobrartik tiʼ le kaajoʼ.

Tsʼoʼoleʼ Herodes xan tsʼáaik u permisoi utiaʼal u yúuchul chuk kay tiʼ tuláakal u jaʼiloʼob Galilea. Le chuk kay túunoʼ upʼéel nojoch negocio yaan tu kʼab le gobernadoroʼ wa tu kʼab le máaxoʼob tiʼ u síimaj le luʼumoʼoboʼ. Teʼ tuʼuxoʼob letiʼe gobiernoʼob tsʼáaik u permisoi u yúuchul le chuk kayoʼ, u nuuktakil le máaxoʼob tsʼaʼanoʼob utiaʼal u cobrartoʼob le impuestoʼoboʼ; tiʼ letiʼob tsʼaʼan u páajtalil u tsʼáaikoʼob u permisoi u yúuchul chuk kay. Le máakoʼob jeʼelaʼ tsʼaʼantiʼob le  meyajaʼ úuchik u tsʼáaikoʼob yaʼab taakʼin tiʼ le gobernadoroʼ. Yaan máaxoʼobeʼ ku yaʼalikoʼobeʼ, tumen Capernaum (upʼéel kaaj tuʼux jach ku yúuchul chuk kay) ku cobrartik impuestoʼob Mateoeʼ, maʼ xaaneʼ letiʼeʼ meyajnaj tiʼ u nuuktakil le máaxoʼob cobrartik le impuestoʼob utiaʼal u beetik u juʼuniloʼob le permiso ku tsʼáaik le gobierno utiaʼal u chuʼukul kay teʼeloʼ. *

Yaʼab baʼaxoʼob eʼesikeʼ teʼ yáax yéetel teʼ kaʼapʼéel siglooʼ, le impuestoʼob ku boʼotaʼal tu luʼumil Palestinaoʼ ku boʼotaʼal yéetel u yich u meyaj máak maʼ yéetel taakʼiniʼ. Yaan tiʼ le máaxoʼob ku chukkoʼob yaʼab kayoʼ ku yantal u tsʼáaikoʼob 25 wa tak 40% tiʼ le kay ku chukkoʼoboʼ, utiaʼal ka chaʼabak u seguer u chuk kayoʼob. Tiʼ jujumpʼéel kaajoʼob yanoʼob yáanal u kʼab le romanoʼoboʼ, láayliʼ yaan máaxoʼob tsʼaʼanoʼob tumen le gobierno utiaʼal u tsʼáaikoʼob u permisoi le chuk kayoʼ. Tu luʼumil Pisidiaeʼ, yaan u jaats máakoʼob kanáantik utiaʼal maʼ u chuk kay le máaxoʼob minaʼan u permisoi tiʼoboʼ yéetel ka konaʼak le kay chéen tiʼ le máaxoʼob ku boʼotkoʼob impuestoʼob tiʼ le gobiernooʼ.

Utúul máax u xokmaj bix u boʼotaʼal le impuestoʼob teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ, ku yaʼalikeʼ tuláakal le impuestoʼob ku cobrartaʼaloʼ «ku beetik u ayikʼaltal le gobernadoroʼ, baʼaleʼ chéen upʼíit ku pʼáatal tiʼ le máaxoʼob ku chuk kayoʼoboʼ. Le taakʼin ku náajaltik uláakʼ máakoʼob tiʼ jejeláas meyajoʼobeʼ chéen upʼíit ku pʼáatal xan tiʼob tu yoʼolal u boʼotkoʼob yaʼab impuestoʼob. U jaajileʼ óoliʼ mix máak utstuyich u boʼotik le impuestoʼoboʼ; baʼaleʼ le Evangelioʼoboʼ ku yeʼesik jach pʼektaʼan le máaxoʼob cobrartik le impuestoʼoboʼ tumen ku jóoʼskoʼob yaʼab taakʼin tiʼ le óotsiloʼob utiaʼal u ayikʼalkúunskubaʼoboʼ (Lucas 3:13; 19:2, 8).

Le j-chuk kayoʼob ku chʼaʼachiʼitaʼal teʼ Evangelioʼoboʼ

Le Evangelioʼoboʼ ku yeʼeskoʼobeʼ Simón Pedroeʼ maʼ chéen tu juunal u tsʼaamaj u negocioi u chuk kayiʼ. U Evangelioi Lucaseʼ ku yaʼalikeʼ «u yéet meyajoʼob» yanoʼob teʼ tuláakʼ barcooʼ, letiʼob áant u jóoʼs le yaʼabach kay tu chukajoʼ (Lucas 5:3-7). Le máaxoʼob u xokmoʼob bix u yúuchul chuk kay teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ, ku yaʼalikoʼobeʼ «le j-chuk kayoʼoboʼ ku beetkoʼob u sociedadoʼob [...] utiaʼal ka páajchajak u mankoʼob u permisoi u chuk kayoʼob». Maʼ xaaneʼ u paalal Zebedeo, Pedro, Andrés yéetel u yéet meyajoʼobeʼ bey úuchik u beetkoʼob utiaʼal ka yanak u negocioʼoboʼ.

Le Bibliaoʼ maʼatech u yaʼalik wa u tiaʼaloʼob le barco yéetel le uláakʼ nuʼukuloʼob ku meyajtiʼoboʼ. Yaan máaxoʼob tuklikeʼ utiaʼaloʼob, tak Lucas 5:3 ku yaʼalikeʼ Jesuseʼ naʼak tiʼ upʼéel barco «u tiaʼal Simón». Baʼaleʼ upʼéel revista ku tʼaan yoʼolal le jeʼeloʼ, ku yaʼalikeʼ «maʼ xaaneʼ le barcoʼob ku meyajoʼob tiʼ le sociedadoʼoboʼ utiaʼal le máaxoʼob tiʼ le ku kʼubkoʼob kayoʼ». Kex bey wa maʼeʼ, le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ utéenjeakileʼ Santiago yéetel Juaneʼ táan kaʼach u yutskíintik u kʼáanil u chuk kayoʼob. Maʼ xaaneʼ le máaxoʼob ku chuk kayoʼoboʼ yaan xan kaʼach u kaxkoʼob tiʼ máaxoʼob ken u konoʼob yéetel wa ku kʼaʼabéettaleʼ ku boʼotkoʼob xan máax áantikoʼob.

Jeʼex tsʼoʼok k-ilkoʼ, ken k-xok le Evangelioʼoboʼ, yaʼab baʼaxoʼob maʼatech k-chʼaʼik en cuentai tiʼ bix u kuxtal le máaxoʼob ku chuk kayoʼob Galileaoʼ. Le meyaj ku beetkoʼoboʼ, maʼ chéen chʼaʼabiliʼ tumen yaan kaʼach u mankoʼob u permisoi, u boʼotkoʼob yaʼab impuestoʼob yéetel ku aktáantkoʼob uláakʼ talamiloʼob. Wa k-chʼaʼik en cuentai tuláakal lelaʼ, yaan k-maas naʼatik le baʼaxoʼob ku yaʼalik le Evangelioʼoboʼ, le baʼaxoʼob tu yaʼalaj Jesús yóolal le chuk kayoʼ bey xan yóolal le máaxoʼob chukikoʼ. Le baʼax tsʼoʼok k-ilkaʼ, ku yáantkoʼon xan k-il jach nojoch le fe anchaj tiʼ Pedro, Andrés, Santiago yéetel Juanoʼ. Teʼ meeyjil chuk kay ku kaxtik u kuxtaloʼoboʼ yéetel chéen letiʼ u yojel u beetoʼoboʼ. Baʼaleʼ kex yaʼab ku náajaltkoʼob wa kex upʼíiteʼ, tu yóotaj u pʼatoʼob le ka aʼalaʼabtiʼob tumen Jesús ka u beetubaʼob «j-chuk wíinik[oʼob]» (Mateo 4:19).

[Tsolajiloʼob]

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 25]

Lago Huleh

Betsaida

Capernaum

Magdala

U Kʼáaʼnáabil Galilea

Jerusalén

Mar Muerto

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 25]

Todd Bolen/Bible Places.com

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 26]

Todd Bolen/Bible Places.com