Tomisa Bisambu na Nge na Nzila ya Kulonguka ya Biblia
Tomisa Bisambu na Nge na Nzila ya Kulonguka ya Biblia
“Ntangu yai, [Mfumu Nzambi] wa bisambu na mono.”—NEH. 1:11.
1, 2. Sambu na nki yo tavanda mfunu na kutadila mwa bisambu ya bo mesonikaka na Biblia?
KISAMBU mpi kulonguka ya Biblia kele bitini ya mfunu ya lusambu ya kyeleka. (1 Tes. 5:17; 2 Tim. 3:16, 17) Ya kyeleka, Biblia kele ve mukanda ya bisambu. Kansi, yo kele ti bisambu mingi, mpi mingi na kati na yo kele na mukanda ya Bankunga.
2 Ntangu nge ketanga mpi kelonguka Biblia, ntembe kele ve nde nge tamona bisambu yina kewakana ti mambu ya nge kekutana ti yo. Ya kyeleka, ntangu nge kekotisa na bisambu na nge bangogo ya bisambu yina kele na Masonuku, bisambu na nge tatoma. Inki nge lenda longuka na bantu yina Nzambi kupesaka mvutu na bisambu ya bo salaka sambu na kulomba yandi lusadisu mpi na mambu yina kele na kati ya bisambu na bo?
Sosa mpi Landa Lutwadisu ya Nzambi
3, 4. Inki kisalu nsadi ya Abrahami kuvandaka na yo, mpi inki beto lenda longuka na mvutu yina Yehowa kupesaka?
3 Kulonguka ya Biblia kesadisaka na kubakisa nde nge fwete samba ntangu yonso sambu na kulomba lutwadisu ya Nzambi. Tadila mambu yina kusalamaka ntangu Abrahami, tata ya mabuta kutindaka nsadi na yandi ya mbuta—ziku Eliezere—na Mezopotamia sambu na kusosila Izaki nkento ya ketinaka Nzambi boma. Ntangu bankento vandaka kubaka masa na dibulu mosi buna, nsadi yina kusambaka nde: “Mfumu Nzambi . . . , mono ta tuba na mwana-nkento mosi nde: ‘Pardo, tulula dibungu na nge, mono nwa masa.’ Kana yandi pesa mono masa ya kunwa, kana yandi tuba nde: ‘Mono ke pesa mpi bambisi na nge masa ya kunwa’, mpidina mono ta zaba nde yandi muntu ya nge Mfumu Nzambi ke zola na kuvanda nkento ya Izaki. Kana mambu yai yonso me bwa mutindu yai, mpidina mono ta zaba nde nge me lungisa mambu yina ya nge tubaka na mfumu na mono Abrahami.”—Kuy. 24:12-14.
4 Nzambi kupesaka mvutu na kisambu ya nsadi ya Abrahami ntangu Rebeka kunwisaka bambisi na yandi masa. Kukonda kusukinina, Rebeka kwendaka ti yandi na Kanana mpi kumaka nkento ya zola ya Izaki. Ya kyeleka, nge lenda vingila ve nde Nzambi kupesa nge kidimbu ya sipesiali. Kansi, yandi tatwadisa nge na luzingu kana nge kesamba mpi kele ti lukanu ya kubika nde mpeve na yandi kutwadisa nge.—Gal. 5:18.
Bisambu Kesadisaka na Kulembika Basusi
5, 6. Inki kebenda dikebi na kisambu yina Yakobi kusalaka ntangu yandi zolaka kukutana ti Ezau?
5 Bisambu lenda lembika basusi. Ntangu yandi vandaka ti boma ya dipasa na yandi Ezau, Yakobi kusambaka nde: “Nzambi, . . . mono muntu na nge, na kumona mutindu nge vandaka kutala mono na disu ya mbote ti mutindu nge lungisaka mambu yonso ya nge tubaka na mono, mono me fwana na yo ve ata fioti. . . . Pardo, gulusa mono na maboko ya mbuta na mono Ezau. Mono ke mona boma sambu yandi ke kwisa kunwanisa beto, sambu na kufwa beto yonso, ti bankento ti bana. Yindula mambu yina ya nge tubaka na mono nde: ‘Mono ta sadisa nge mbote na mambu yonso, mono ta pesa nge bana mingi na mpila nde bantu ta kuka ve kutanga bo. Bo ta vanda mingi-mingi bonso bambuma ya zelo na lweka ya masa.’”—Kuy. 32:10-13.
6 Ata Yakobi kubakaka bangidika sambu mavwanga kubasika ve na kati na bo, Nzambi kupesaka mvutu na kisambu na yandi ntangu yandi wakanaka ti Ezau. (Kuy. 33:1-4) Tanga lombilu yina na dikebi yonso, ebuna nge tamona nde Yakobi kusambaka ve kaka sambu na kulomba lusadisu. Yandi monisaka lukwikilu na Nkuna ya lusilu mpi ntonda sambu na mambote ya Nzambi. Keti nge kele ti mwa “boma na ntima”? (2 Kor. 7:5) Kana mpidina, kisambu ya Yakobi lenda yibusa nge nde bisambu lenda lembika basusi. Bisambu na nge fwete vanda ve kaka ti balombilu kansi yo fwete vanda mpi ti mambu ya kemonisa lukwikilu.
Samba Sambu na Kulomba Mayele
7. Sambu na nki Moize kusambaka sambu na kuzaba banzila ya Yehowa?
7 Mpusa ya kusepedisa Yehowa fwete pusa nge na kusamba sambu na kulomba mayele. Moize kusambaka sambu na kuzaba banzila ya Nzambi. Yandi bondilaka nde: “Ya kieleka, nge [Yehowa] songaka mono na kunata bantu yai na nsi ya nkaka . . . Ebuna, kana nge ke na kiese sambu na mono, songa mono [banzila, NW] na nge mpidina . . . mono ta pesa nge kaka kiese.” (Kub. 33:12, 13) Yo yina, Nzambi kusadisaka Moize na kuzaba banzila na yandi mbote-mbote—kima yina yandi vandaka na yo mfunu sambu na kutwadisa bantu ya Yehowa.
8. Inki mambote nge lenda baka kana nge yindulula mambu ya kele na 1 Bantotila 3:7-14?
8 Davidi mpi kusambaka nde: “Mfumu, songa mono nzila ya nge zola nde mono landa.” (Nk. 25:4) Salomo mwana ya Davidi kubondilaka Nzambi na kupesa yandi mayele yina yandi vandaka na yo mfunu sambu na kulungisa mikumba ya kimfumu na Izraele. Kisambu ya Salomo kusepedisaka Yehowa, yina kupesaka yandi kaka ve mambu yina yandi lombaka kansi mpi kimvwama ti lukumu. (Tanga 1 Bantotila 3:7-14.) Kana bo mepesa nge mikumba yina kemonana mpasi mingi, samba sambu na kulomba mayele mpi monisa mpeve ya kudikulumusa. Na nima, Nzambi tasadisa nge na kubaka nzayilu mpi kumonisa mayele yina kele mfunu sambu na kulungisa mikumba na nge na mutindu mosi ya mbote mpi ya zola.
Kisambu Fwete Katuka na Ntima
9, 10. Inki kebenda dikebi na nge na mutindu Salomo ketubila ntima na kisambu ya yandi salaka na kilumbu ya kukangula tempelo?
9 Sambu Nzambi kundima kisambu, yo fwete katuka na ntima. Salomo kusalaka kisambu ya masonga, ya kele na kapu ya 8 ya mukanda ya 1 Bantotila, na ntwala ya bibuka ya bantu yina kuvukanaka na Yeruzalemi kilumbu yina bo kangulaka tempelo ya Yehowa na mvu 1026 N.T.B. Na nima ya kutula sanduku ya kuwakana na Kisika ya Kuluta Santu mpi dituti ya Yehowa kufulusaka tempelo, Salomo kukumisaka Nzambi.
10 Longuka kisambu ya Salomo, mpi tala mutindu yandi ketubila ntima. Salomo kundimaka nde Yehowa mpamba mezaba ntima ya muntu. (1 Bant. 8:38, 39) Kisambu yina kemonisa mpi nde kivuvu kele sambu na nsumuki yina ‘mevutuka na Nzambi na ntima na yandi ya mvimba.’ Kana mbeni mekanga bansadi ya Nzambi, Yehowa tawa bidilu na bo kana ntima na bo kele ya mvimba na yandi. (1 Bant. 8:48, 58, 61, NW) Yo yina, ntembe kele ve nde bisambu na nge fwete katuka na ntima.
Mutindu Bankunga Lenda Tomisa Bisambu na Nge
11, 12. Inki nge melonguka na kisambu ya Mulevi mosi yina lendaka ve kukwenda na kisika ya santu ya Nzambi sambu na mwa ntangu?
11 Kulonguka Bankunga lenda tomisa bisambu na nge mpi kusadisa nge na kuvingila nde Nzambi kupesa mvutu. Tadila ntima-nda ya Mulevi mosi ya vandaka na kimpika. Ata yandi lendaka ve kukwenda na kisika ya santu ya Yehowa sambu na mwa ntangu mosi, yandi yimbika nde: “Sambu na nki mono kele mawa-mawa mpidiyai? Sambu na nki mono ke mona mpasi? Mono fweti tula ntima na Nzambi, mono ta kumisa yandi diaka; yandi kele Ngulusi na mono, yandi kele Nzambi na mono.”—Nk. 42:6, 12; 43:5.
12 Inki nge lenda longuka na Mulevi yai? Kana bo kotisa nge boloko sambu na lunungu, ebuna yo kekanga nge nzila na kuvukana ti bampangi-Bakristu na kisika na bo ya lusambu sambu na mwa ntangu, vingila ti ntima-nda nde Nzambi kusadisa nge. (Nk. 37:5) Yindulula kyese yina nge vandaka na yo na kisalu ya Nzambi, mpi samba sambu na kuvanda ti kukanga ntima na ntangu nge kevingila nde “Nzambi” kusadisa nge na kuvukana dyaka ti bansadi na yandi.
Samba ti Lukwikilu
13. Na kuwakana ti Yakobo 1:5-8, sambu na nki nge fwete samba na lukwikilu?
13 Ata nge kekutana ti konso mambu yina, sambaka ntangu yonso na lukwikilu. Kana nge kekutana ti dyambu mosi ya kemeka kwikama na nge, landa ndongisila ya longoki Yakobo. Samba Yehowa, mpi kutula ve ntembe nde yandi lenda pesa nge mayele yina nge kele na yo mfunu sambu na kukanga ntima na mumekamu. (Tanga Yakobo 1:5-8.) Nzambi mezaba mambu yonso yina keyangisa nge mpi yandi lenda twadisa mpi kupesa nge kikesa na nzila ya mpeve na yandi. Kangudila yandi ntima na nge na lukwikilu yonso, ‘tula ntima kaka nde nge ta baka mambu yina ya nge me lomba;’ dyaka, ndima lutwadisu ya mpeve na yandi mpi bandongisila ya Ndinga na yandi.
14, 15. Sambu na nki beto lenda tuba nde Ana kusambaka Nzambi mpi kusalaka mambu ti lukwikilu?
14 Ana, mosi na kati ya bankento zole ya Mulevi Elkana, kusambaka mpi kusalaka mambu ti lukwikilu. Sambu Ana vandaka mukobo, Penina, nkento yankaka ya Elkana yina kubutaka bana mingi, vandaka kuseka yandi. Na nzo ya ntenta, Ana kusilaka nde kana yandi buta mwana ya bakala, yandi tapesa yandi na Yehowa. Sambu munoko na yandi vandaka kunikana ntangu yandi vandaka kusamba, Nganga-Nzambi ya Nene Eli kuyindulaka nde yandi melauka malafu. Ntangu Eli bakisaka nde yo vandaka ve mutindu yina, yandi tubaka nde: “Nzambi ya Israele kupesa nge kima ya nge me lomba yandi.” Ata Ana kuzabaka mpenza ve mutindu mambu zolaka kusalama, yandi vandaka ti lukwiklu nde Nzambi tapesa mvutu na kisambu na yandi. Yo yina, “mawa mpi katukaka yandi.” Yandi vandaka kudiyangisa dyaka ve.—1 Sam. 1:9-18.
15 Ntangu Samuele kubutukaka mpi kubikisaka kunwa mabele, Ana kupesaka yandi na Yehowa sambu yandi sala kisalu ya santu na nzo ya ntenta. (1 Sam. 1:19-28) Kubaka ntangu ya kuyindulula kisambu ya yandi salaka kilumbu yina lenda tomisa bisambu na nge mpi kusadisa nge na kubakisa nde nge lenda nunga mawa yina nge kele na yo sambu na dyambu mosi ya keyangisa nge kana nge samba ti lukwikilu nde Yehowa tapesa nge mvutu.—1 Sam. 2:1-10.
16, 17. Inki kusalamaka sambu Nehemia kusambaka mpi kusalaka mambu ti lukwikilu?
16 Nehemia muntu ya lunungu ya mvu-nkama ya tanu N.T.B. kusambaka mpi kusalaka mambu ti lukwikilu. Yandi bondilaka nde: “Ntangu yai, [Mfumu Nzambi] wa bisambu na mono, wa mpi bisambu ya bantu ya nkaka bayina yonso ke zola kuzitisa nge. Bongisa makambu na mono bubu yai, mbote ntotila Artazeresesi kuwila mono mawa.” Nehemia vandaka kusala kisalu ya kupesa malafu na Artazeresesi, Ntotila ya Persia.—Neh. 1:11.
17 Nehemia kusambaka ti lukwikilu bilumbu mingi na nima ya kuwa nde Bayuda yina kukatukaka na kimpika na Babilonia vandaka kuzinga ‘na mpasi mpenza; banzenza yina vandaka penepene na bo, vandaka kufinga-finga bo. Bibaka ya Yeruzalemi vandaka kaka ya kubwa.’ (Neh. 1:3, 4) Nzambi pesaka mvutu na bisambu ya Nehemia na mutindu ya kuluta yina yandi yindulaka, ntangu Ntotila Artazeresesi kupesaka yandi nzila ya kukwenda na Yeruzalemi sambu na kutunga dyaka bibaka na yo. (Neh. 2:1-8) Ntangu fyoti na nima, bo yidikaka bibaka yango. Nzambi kupesaka mvutu na bisambu ya Nehemia sambu yo vandaka kutadila ntetentete lusambu ya kyeleka mpi sambu yandi salaka yo ti lukwikilu. Keti yo kele mutindu yina sambu na bisambu na nge?
Kuvila Ve Kukumisa Nzambi mpi Kuvutula Matondo
18, 19. Sambu na nki bikuma nsadi ya Yehowa fwete kumisa yandi mpi kuvutudila yandi matondo?
18 Ntangu nge kesamba kuvila ve na kukumisa Yehowa mpi kuvutudila yandi matondo. Beto kele ti bikuma mingi ya kusala mutindu yina! Mu mbandu, Davidi kuvandaka na mpusa ya ngolo ya kukumisa kimfumu ya Yehowa. (Tanga Nkunga 145:10-13.) Keti bisambu na nge kemonisaka nde nge kesepelaka na dibaku ya mbote ya kusamuna Kimfumu ya Yehowa? Bangogo ya miyimbi-bankunga lenda sadisa nge mpi na kutubila Nzambi, na kisambu ya masonga, ntonda na nge sambu na balukutakanu ya dibundu, ya nene, mpi ya distrike.—Nk. 27:4; 122:1.
19 Ntonda sambu na bangwisana na nge ya mbote ti Nzambi lenda pusa nge na kusamba na masonga yonso ti bangindu ya mutindu yai: “Mfumu Nzambi, mono ta pesa nge mersi na kati ya bantu yonso, mono ta kumisa nge na meso ya bantu ya nsi-ntoto! Kuzola na nge ti kieleka na nge yo ke monika awa na nsi-ntoto ti kuna na zulu. Nzambi, songa nene na nge yina me luta zulu. Lukumu na nge kupela awa na nsi-ntoto yonso!” (Nk. 57:10-12) Bangindu yai kepesa mpenza kikesa! Keti nge kendima ve nde bangogo yai ya kesimba ntima ya mekatuka na Bankunga lenda vanda na bupusi na bisambu na nge mpi kutomisa yo?
Bondila Nzambi na Luzitu Yonso
20. Inki mutindu Maria kumonisaka luzitu na yandi na Nzambi?
20 Bisambu na nge fwete monisa pwelele luzitu na nge sambu na Nzambi. Bangogo ya luzitu yina Maria kutubaka ntangu fyoti na nima ya kuzaba nde yandi zolaka kukuma mama ya Mesia mefwanana ti yina ya Ana kutubaka ntangu yandi pesaka leke Samuele na kisalu ya nzo ya ntenta. Luzitu ya Maria kemonana pwelele na bangogo na yandi yai: “Mono ke pesa Mfumu Nzambi lukumu na ntima na mono. Mono ke na kiese na ntima na mono sambu na Nzambi, Ngulunsi na mono.” (Luka 1:46, 47) Keti nge lenda tomisa bisambu na nge na kutubilaka bangindu ya mutindu mosi? Yo keyitukisa ve na kumona nde Nzambi kuponaka Maria yina vandaka kutina yandi boma na kuvanda mama ya Yezu Mesia!
21. Inki mutindu bisambu ya Yezu kumonisaka luzitu mpi lukwikilu?
21 Yezu kusambaka ti luzitu na lukwikilu yonso. Mu mbandu, na ntwala ya kufutumuna Lazare, “Yesu talaka na zulu, ebuna yandi nde: ‘Tata, mono ke pesa nge mersi sambu nge me wila mono. Mono zaba nde ntangu yonso nge ke wilaka mono.’” (Yoa. 11:41, 42) Keti bisambu na nge kemonisaka pwelele luzitu mpi lukwikilu ya mutindu yai? Longuka kisambu ya mbandu yina Yezu kusalaka ti luzitu, ebuna nge tamona nde mambu na yo ya mfunu mingi kele kusantisama ya zina ya Yehowa, kukwisa ya Kimfumu na yandi, mpi kulungana ya luzolo na yandi. (Mat. 6:9, 10) Yindula bisambu na nge. Keti yo kemonisaka nde nge ketulaka dikebi ya ngolo na Kimfumu ya Yehowa, na kusala luzolo na yandi, mpi na kusantisama ya zina na yandi ya santu? Yo fwete monisa yo.
22. Sambu na nki nge lenda tula ntima nde Yehowa tapesa nge kikesa ya kusamuna nsangu ya mbote?
22 Sambu beto kekutanaka ti mbangika to bampasi yankaka, mbala mingi ntangu beto kesambaka Yehowa, beto kebondilaka yandi na kusadisa beto na kusadila yandi ti kikesa. Ntangu Sanedreni kusongaka Piere mpi Yoane na ‘kulonga diaka ve mambu na zina ya Yesu,’ bantumwa yai kubuyaka na kikesa yonso. (Bis. 4:18-20) Ntangu bo yambulaka bo, bantumwa zabisaka bampangi-Bakristu mambu yina kusalamaka. Ebuna bantu yonso ya kuvandaka pana kubondilaka Nzambi sambu yandi sadisa bo na kutuba ndinga na yandi ti kikesa. Yo fwete vanda nde yo pesaka bo kyese mpenza ntangu Nzambi kupesaka mvutu na kisambu na bo, sambu bo “fulukaka na mpeve ya Nzambi, ebuna bo yantikaka kuzabisa nsangu ya Nzambi na kikesa yonso”! (Tanga Bisalu 4:24-31.) Yo salaka nde bantu mingi kukuma bansambidi ya Yehowa. Kisambu lenda pesa nge mpi ngolo ya kusamuna nsangu ya mbote ti kikesa.
Landa na Kutomisa Bisambu na Nge
23, 24. (a) Tanga bambandu yankaka ya kemonisa mutindu kulonguka ya Biblia lenda tomisa bisambu na nge. (b) Inki nge tasala sambu na kutomisa bisambu na nge?
23 Beto lenda tanga bambandu mingi yankaka sambu na kumonisa nde kutanga mpi kulonguka Biblia lenda tomisa bisambu na nge. Mu mbandu, bonso Yonasi, nge lenda ndima na kisambu nde Yehowa “muntu ke gulusaka bantu.” (Yon. 2:1-10) Kana nge mesalaka disumu mosi ya nene ya keyangisa nge mingi mpi nge mesosaka lusadisu ya bankuluntu, mawi yina Davidi kumonisaka na bakunga na yandi lenda sadisa nge na kumonisa nde nge mebalula ntima ntangu nge kesala bisambu na nge mosi. (Nk. 51:3-14) Na bisambu yankaka, nge lenda kumisa Yehowa mutindu Yeremia kusalaka. (Yer. 32:16-19) Kana nge kele na kusosa nkwelani, kulonguka kisambu ya kele na Esdrasi kapu 9, mpi kubondila Nzambi, lenda pesa ngolo na lukanu na nge ya kuzitisa Nzambi na ‘kukwela kaka na Mfumu.’—1 Kor. 7:39, NW; Esd. 9:6, 10-15.
24 Landa na kutanga, kulonguka mpi kusala bansosa na Biblia. Sosa mambu ya nge lenda kotisa na bisambu na nge. Nge lenda kuka kusadila bangindu ya Masonuku ya mutindu yai na badodokilu mpi bisambu na nge ya kuvutula matondo mpi ya kukumisa Nzambi. Ntembe kele ve nde nge tapusana mpenza penepene na Yehowa Nzambi ntangu nge ketomisa bisambu na nge na nzila ya kulonguka ya Biblia.
Inki Mvutu Nge Tapesa?
• Sambu na nki beto fwete sosa mpi kulanda lutwadisu ya Nzambi?
• Inki fwete pusa beto na kusamba sambu na kulomba mayele?
• Inki mutindu mukanda ya Bankunga lenda tomisa bisambu na beto?
• Sambu na nki beto fwete samba ti lukwikilu mpi luzitu?
[Bangyufula ya disolo ya kulonguka]
[Kifwanisu ya kele na lutiti 15]
Nsadi ya Abrahami kusambaka sambu na kulomba lutwadisu ya Nzambi. Keti nge kesalaka yo?
[Kifwanisu ya kele na lutiti 17]
Lusambu ya Dibuta lenda tomisa bisambu na nge