Nkand’a Nzambi Ulweke Kuna Sanga Kianene Kiambwaki

E SANGA kia Madagascar kiavambana mu 400 za kilometa kuna konko kia sude ya África, i sanga kieya muna sanga isundidi o nene ova nza. Esi Madagascar bazeye e nkumbu a Yave tuka kolo, kadi e nkumbu a Nzambi yasonama muna nsekola ya Nkand’a Nzambi besadilanga se vioka mvu 170. O lusansu lusonganga vo kikesa ye luzindalalu lwavavwanga mu sekola Nkand’a Nzambi muna ndinga Malgaxe.

E salu kia sekola Nkand’a Nzambi muna ndinga Malgaxe ku sanga kia Maurício kiayantikila. Kuna lubantiku lwa mvu wa 1813, Robert Farquhar, mwisi Grã-Bretanha ona wayalanga e sanga kia Maurício, wayantika sekola e Nsangu Zambote zasoneka Matai, Maku, Luka ye Yoane mu ndinga Malgaxe. I bosi, wakasakesa Radama I, ntinu a Madagascar, kalomba alongi a Sociedade Missionária de Londres beza ku Madagascar yayikilwanga vo Sanga Kianene Kiambwaki.

Kina kia 18 kia ngonde Agositu, 1818, misionario zole, esi Gales, David Jones ye Thomas Bevan, batuka kuna sanga kia Maurício balwaka mu mbanz’a Toamasina. Nkangu bawana muna mbanza, azodi a nsambila. Bakivananga mvimba mu sambila akulu au yo landa fu ya kisi nsi muna mambu mawonso ma zingu kiau. E ndinga Malgaxe yazala ye mvovo miatuka mu ndinga Malaio-Polinésia.

Vava baziula e sikola kuna Toamasina, Jones yo Bevan babokelesa akento yo wan’au kuna sanga kia Maurício. Diankenda kikilu vo, yau awonso bayela kimbevo kia malária, muna ngonde a Desemba ya mvu wa 1818, nkaz’a Jones yo mwana bafwa. Vioka ngonde zole, esi nzo ya Bevan bafwa diaka muna kimbevo kiaki. David Jones kaka wasala moyo muna buka kiaki.

Jones kayambula ko vo e sumbula kiaki kianyoyesa. Wakala y’ekani dia sekola Nkand’a Nzambi mu kuma kia esi Madagascar. Vava kayenda ku Maurício mu wukisa kimbevo kiandi, Jones wayantika e salu kiampasi kia longoka e ndinga Malgaxe. Vana vau, wayantika sekola e Nsangu Zambote zasoneka Yoane.

Muna ngonde ya Oktoba, 1820, Jones wavutuka kuna Madagascar. Wayenda zingila kuna mbanz’a Antananarivo, vana vau waziula e sikola kuna lumbu lwa misionario. Kakala ye sadilwa yafwana ko. Kakala ye nkanda mia longela ko, kunda yovo baya dia sonekena. Kansi watoma longanga, o wana batoma bakulanga mana balongwanga.

Jones ngonde nsambwadi kasala yandi mosi, i bosi watambula David Griffiths, misionario wampa ona wavinga va fulu kia Bevan. Yau awole bayivana emvimba mu sekola Nkand’a Nzambi mu ndinga esi Malgaxe.

Nkand’a Nzambi Wayantika Sekolwa

Muna mvu wa 1820 ye mina mialandila, esi Madagascar mpila mosi kaka ya sono basadilanga. E sono yayi yayikilwanga vo sorabe, mu sinsu ya Árabe yasonekenwanga. Wantu akete kaka bazayanga yo tanga. Vava misionario bamokena yo Ntinu Radama I, o ntinu wabavana nswa kimana basadila sono ya esi Roma vana fulu kia sono ya sorabe.

 Kina kia 10 kia ngonde a Setemba, 1823, e salu kia nsekola kiayantika. Jones wayantikila muna nkanda Etuku ye Matai, Griffiths wasekola nkand’a Luvaiku ye Luka. Yau wole basalanga ye fululu kiawonso. Vana ntandu, muna mene ye ku masika, balonganga kuna sikola. Balonganga mpe muna nzo a nzambi mu ndinga tatu zaswaswana. Kana una vo i wau, salu kia sekola basianga va fulu kiantete.

Muna lusadisu lw’alongoki 12, misionario zazi yau awole basekola e Sono ya Kingerekia yawonso ye nkanda miayingi mia Sono ya Kiyibere mu ngonde 18 kaka. Muna mvu walanda, bafokola sekola Nkand’a Nzambi wawonso. Kansi, diavavanga vo wafimpululwa yo singikwa. Muna kuma kiaki, kuna Inglaterra batwika David Johns yo Joseph Freeman akwa umbangu wa ndinga mu kwenda kubasadisa.

Bazizidila Mpasi

Vava e salu kia fimpulula Nkand’a Nzambi kiafokoka, Sociedade Missionária de Londres yafila Charles Hovenden mu kwenda kubika e masini mantete ma nietekena nkanda kuna Madagascar. Kina kia 21 kia ngonde Novemba, 1826, Hovenden walwaka kuna Madagascar. Kansi, muna ngonde yalanda, wabakama kimbevo kia malária yo fwa. Kasisa muntu ko wafwana sadila masini manietekena nkanda. Muna mvu walanda, James Cameron, nkwa ngangu, mwisi Escócia, wayantika kubika masini mama muna lusadisu lwa nkanda luludiku kasolola muna masini. Kana una vo wavanga vilwa wayingi ye nkakalakani zakaka, kina kia 4 kia ngonde Desemba,1827, Cameron walenda nieteka e ndambu a kapu kia 1 ki’Etuku. *

Kina kia 27 kia ngonde a Yuli, 1828, o ntinu Radama I, wafwa. Lufwa lwandi lwatwasa nkakalakani zakaka. Kadi, Radama wa Ntinu yandi wasadisanga e salu kia sekola Nkand’a Nzambi. David Jones wavova vo: “Ntinu Radama muntu ambote kikilu kakala. Kimpovela kia mambu ma sikola mpe kakala. Vana fulu kia zola wolo ye palata, wazolanga vo nkangu andi watemoka muna ngangu za nza.” Kansi, vava Ranavalona I wa nkaz’andi kavinga vana kunda kia kintinu, vana vau diamoneka vo ke yikama salu kiasadidinge nkaz’andi ko.

Ke kolo ko, vava ntinu ankento kayadikwa, muntu mosi watuka kuna Inglaterra walomba vo kamokena yandi mu kuma kia salu kia sekola. Katambulwa ko. Lumbu kiakaka, vava misionario bavovesa ntinu ankento vo mambu mayingi bena mau mu longa kwa nkangu, kumosi ye ndinga Kingerekia ye Kiyibere, ntinu wabavovesa vo: “Kivwidi mfunu a Kingerekia ye Kiyibere ko, kansi nzolele vo nwalonga nkangu ame e mambu malutidi o mfunu nze vanga sabuni.” Vava babakula vo balenda yingwa una ke bafokwele ko sekola Nkand’a Nzambi muna ndinga Malgaxe, Cameron walomba lumingu lumosi mu badika ngindu za ntinu ankento.

Muna lumingu lwalanda, Cameron wavana kwa ntumwa za ntinu ankento tini yole ya sabuni yavangilwa muna lekwa ya nsi. E salu kiaki ye yakaka yasalwanga kwa misionario muna wete dia nkangu yabasadisa mu fokola nieteka nkanda miayingi mia Sono ya Kiyibere wau vo ntinu ankento wayambula kubabangika.

Diambu Diasivi ye Lukendalalu

Kana una vo kuna lubantiku kayangalelanga ko e salu kiasalanga missionario, muna ngonde a Mayu ya mvu wa 1831, ntinu ankento wabak’e nzengo zasivikisa wantu. Wayambula vo nkangu andi bavubwa nze Akristu. Kansi, e nzengo zazi ke zazingila kolo kiandá ko. O nkanda Lusansu lwa esi Madagascar, usonganga vo, “ndonga wantu yavubwa diavana wonga kw’asadi a lumbu lwa ntinu ankento, ana bavovesa ntinu ankento vo, evangu diadi ke diakala ngwizani ko ye nsiku mia luyalu lwa Grã-Bretanha.” Muna kuma kiaki, ngonde sambanu kaka zavioka, kuna mfoko a mvu wa 1831, o nswa wa vuba wantu nze Akristu wafokoka.

 Lukatikisu lwa ntinu ankento, y’etima dia landa e fu ya kisi nsi diawokela kw’ayadi, diafila misionario mu fokola nieteka Nkand’a Nzambi. E Sono ya Kingerekia ya Kikristu yafokoka nietekwa yo kaywa kwa wantu ayingi. Kansi, kina kia 1 kia ngonde Malusu, 1835, nkakalakani zakaka zavaika, Ranavalona I, wa Ntinu ankento wasima e salu kia Kikristu yo kanikina vo e nkanda miawonso mia Kikristu miavewa kwa luyalu.

Ntinu ankento wakanikina mpe vo esi Madagascar ana balongokanga e salu kia nieteka nkanda bayambula kio sala. Muna kuma kiaki, misionario kaka basalanga e salu kiaki. Basalanga fuku yo mwini yavana bafokola nieteka Nkand’a Nzambi wawonso muna ngonde a Yuni ya mvu wa 1835. Kieleka, Nkand’a Nzambi wamanisa sekolwa muna ndinga Malgaxe!

Wau vo e salu kiaki kiasimwa, Nkand’a Nzambi wakaywa mu nzaki yo zika 70 lwa Nkand’a Nzambi kimana mialembi fwaswa. Nzengo zambote babaka kadi muna mvu wauna, misionario zole kaka basala kuna sanga kia Madagascar. Kansi, Diambu dia Nzambi diasayana muna Sanga Kianene Kiambwaki.

Esi Madagascar Betoma Zolanga Nkand’a Nzambi

Ekwe kiese bakala kiau esi Madagascar mu tanga Nkand’a Nzambi muna nding’au! Dialudi vo mambu mayingi ke matoma sekolwa ko, mvovo miakaka ke misadilwanga diaka ko. Kana una vo i wau, wantu akete kaka bakondelo Nkand’a Nzambi muna nzo zau, ayingi muna yau betoma wo tanganga. Diambu diamfunu dina muna nsekola yayi, i nkumbu a Nzambi, Yave, yatoma sadilwa muna Sono ya Kiyibere. Muna nsekola zantete, e nkumbu a Nzambi ina mpe muna Sono ya Kingerekia. Muna kuma kiaki, esi Madagascar ayingi batomene zaya e nkumbu a Nzambi.

Vava e Sono ya Kingerekia yanietekwa mu nkumbu antete, Baker ona wanieteka yo, vava kamona e kiese basonga esi Madagascar, wavova vo: “Kivovele ungunza ko, kansi kikwikidi ko vo e Diambu dia Nzambi disinga fukiswa mu nsi yayi.” Dina kavova dialudi kikilu. Kadi, e kimbevo kia malária, mpasi za longoka ndinga, ngatu nsiku mia luyalu, ke mialenda kakidila Diambu dia Nzambi ko dialembi zayakana kuna Madagascar.

Owau e diambu diadi ditomene singikwa. Mu nkia mpila? Muna mvu wa 2008, e nsekola ya Tradução do Novo Mundo das Escrituras Sagradas yavaikiswa muna ndinga Malgaxe. E nsekola yayi isundidi o wete kadi e mvovo miandi mialeboka yo toma bakulwa. Owau, e Diambu dia Nzambi diatoma sikila kuna Sanga Kianene Kiambwaki.​—⁠Yes. 40:⁠8.

[Mvovo Vana Yand’a lukaya]

[Mvovo mia Fwaniswa mina muna lukaya lwa 31]

E nkumbu a Nzambi, Yave, itoma zitiswanga muna “Tradução do Novo Mundo” muna ndinga Malgaxe