Mwi Sunagoge—E mo Yesu na Basambi Bakwe Baleshimikila

“Kabili ashingulwike mu Galili monse, alesambilisha mu masunagoge yabo no kubila imbila nsuma ya bufumu.”—MATEO 4:23.

AMALYASHI ya mu mabuuku ya Mbila Nsuma ilingi line yalanda pali Yesu ninshi ali mwi sunagoge. Konse uko Yesu aleya, ilingi line aleingila mu masunagoge no kutendeka ukushimikila no kusambilisha pa Bufumu bwa kwa Lesa. Alecite fi fine konse uko aleba, nampo nga ni ku Nasarete, itauni akuliilemo, nelyo ku Kapernahumu, uko aleikala, nangu mu mishi imbi umo aleshimikila pa myaka itatu na hafu iyo abombelemo umulimo wakwe ilyo ali pano calo. Na kuba, Yesu alandile pa mulimo abombele ukuti: “Nalesambilisha lyonse mu masunagoge na mwi tempele, umo abaYuda bonse balongana.”—Yohane 18:20.

Abatumwa ba kwa Yesu na Bena Kristu ba kubalilapo nabo bene ilingi line balesambilishisha mu masunagoge ya baYuda. Nomba cali shani pa kuti abaYuda batendeke ukupepela mu masunagoge? Kabili bushe ifi fifulo fya kupepelamo fyalemoneka shani ilyo Yesu ali pano calo? Lekeni tulandepo.

AbaYuda Balepepela mu Masunagoge Imiku itatu mu mwaka, abaYuda abaume baleya ku Yerusalemu ku mitebeto iyalebela pe tempele lya mushilo. Nomba ukupepa kwena balepepela mu masunagoge, ukuli konse uko  baleikala nampo nga ni mu Palestine nelyo mu fyalo fimbi umo abaYuda basalanganine.

Ni lilali batendeke ukupepela mu masunagoge? Bamo batila ni pa nshita abaYuda bali muli bunkole ku Babiloni (mu 607-537 B.C.E.), ilyo itempele lya kwa Yehova lyaonawilwe. Nelyo pa numa fye abaYuda babwelele ukufuma muli bunkole, ilyo shimapepo Esra abacincishe ukwishiba sana Amafunde ya kwa Lesa.—Esra 7:10; 8:1-8; 10:3.

Pa kubala, ishiwi lya kuti “isunagoge,” lyalepilibula fye ukuti “ulukuta” nelyo “icilonganino.” E fyo balelibomfya muli Septuagint, e kutila Amalembo ya ciGriki ayo bapilibwile ukufuma mu ciHebere. Mu kuya kwa nshita, ili shiwi lyatendeke ukupilibula icikuulwa umo abantu balelonganina nga balepepa. Ilyo calefika mu nshita ya batumwa, mupepi na mu mushi onse uo Yesu aileko mwali isunagoge; mu misumba mwali ayengi; mu Yerusalemu e mo yafulile sana. Bushe ifi fikuulwa balefikuula shani?

Icikuulwa Calinga fye ica Kupepelamo Nga balefwaya ukukuula isunagoge, ilingi line abaYuda balefwaya incende iyabela apasansama e po bakuulila kabili umwinshi (1) walelosha ku Yerusalemu. Cimoneka kwati te lyonse balecite fi pa kukuula amasunagoge.

Ilingi line balekuula fye ayalinga, kabili mwaleba fye ifipe ifinono. Mwi sunagoge lyonse mwaleba icibokoshi (2) nelyo umwa kusungila ifintu ifyo abantu bacindamike sana, ne fi fyali fimfungwa fya Malembo ya Mushilo. Nga balelongana, ici cibokoshi balecileta kabili nga bapwisha ukulongana, balecibwesesha mu muputule umo caleikala (3).

Ku ntanshi kwali ifipuna ifyali mupepi ne cibokoshi (4) apaleikala abakalamba be sunagoge e lyo na beni abacindeme sana, kabili ifi fipuna fyaloseshe kwi bumba. (Mateo 23:5, 6) Mupepi na pa kati ka cikuulwa pali icisebele kabili paleba itebulo lya kwa kalanda ne cipuna (5). E lyo mu mbali ya cisebele mwaleba ifipuna fya kwikalapo abeshile ku kulongana (6).

Ilingi abalelonganina pe sunagoge e balesakamana fyonse ifyalekabilwa. Abakankaala na bapiina e balesangula indalama sha kuwamisha isunagoge. Nomba bushe amapepo yaleba shani?

Ifyo Amapepo Yaleba pe Sunagoge Amapepo ayalebela pe sunagoge yasanshishemo ukulumbanya Lesa, ukupepa, ukubelenga Amalembo e lyo no kusambilisha no kushimikila. Baletendekelapo ukulanda amashiwi basungile aya Shema, aya mashiwi yalelanga ifyo abaYuda basuminemo. Ili shina lyafumine kwi shiwi lya kubalilapo mwi lembo balebalilapo ukulanda. Amashiwi yabamo yatila: “Umfweni [Shema] mwe bana ba kwa Israele: Yehova Lesa wesu ni Yehova umo.”—Amalango 6:4.

Lyena balebelenga no kulondolola ifyaba muli Tora, e kutila, amabuuku ya kubalilapo yasano aya mu Baibolo ayo Mose alembele. (Imilimo 15:21) Pa numa balebelenga ifikomo fimo ifya mu malembo yalembele bakasesema (haftarahs) kabili balelondolola umo  filolele ne fyo bengafibomfya. Limo abeni abeshile e balebelenga no kulondolola amalembo, nga filya Yesu acitile ifyalembwa pali Luka 4:16-21.

Kwena, icimfungwa ico bapeele Yesu pali uku kulongana tamwali ifipandwa ne fikomo nge fi Baibolo yaba. Kanshi kuti twaelenganya ne fyo Yesu alefungulula icimfungwa ukubomfya ukuboko kwakwe ukwa ku kuso, uku ninshi alecifunga ukubomfya ukuboko kwakwe ukwa ku kulyo pa kuti asange apo alefwaya ukubelenga. Pa numa ya kubelenga, alifungile icimfungwa.

Ilingi line, balebelenga mu ciHebere e lyo bapilibwila mu ciAramaiki. Mu filonganino umo balelanda iciGriki, balebomfya Septuagint.

Pe Sunagoge Palecitika Ifyalekanalekana Isunagoge ne fikuulwa ifyasuntinkene na lyo e lyo ne fyali mupepi, fyalebomfiwa ku milimo iingi. Limo balelubulwilamo imilandu kabili e mo balekumanina no kukumanina kabili baleliilamo ne fya kulya. Limo e mwalesendama na balendo.

Mupepi fye ne tauni ilili lyonse, mwi sunagoge mwaleba ne sukulu. Kuti twaelenganya ne fyo abana be sukulu beswile mu muputule balesambilila ukubelenga ifilembo ifikalamba ifyo kafundisha alembele pa cipapaatu. Amasukulu ya musango yu e yalengele sana ukuti abaYuda beshibe ukubelenga, ica kuti na bantu yaweyawe balishibe Amalembo.

Lelo icikalamba ico isunagoge lyabeleleko cali kulangilila ifyo ukupepa lyonse kwali no kulaba na ku ntanshi. Kanshi te kuti tupape umulandu ukulongana kwa Bena Kristu ba kubalilapo kwapalanine no kwa baYuda abalelonganina mwi sunagoge. Ico Abena Kristu na bo balelonganina, kupepa Yehova, ukwimba inyimbo sha kumulumbanya, e lyo no kubelenga no kulanshanya Icebo ca kwa Lesa. Te ifi fyeka ifyapalene. Abena Kristu e lyo na baYuda balesangula indalama isha kubomfya ku fintu fyalekanalekana ifyalekabilwa mu cilonganino; abalebelenga no kulondolola Icebo ca kwa Lesa te bashimapepo fye beka, lelo kwali na bambi; abaume abakalamba e balepekanya no kutungulula ukulongana.

Inte sha kwa Yehova muno nshiku nabo balesha na maka ukukonka ifyo Yesu na basambi bakwe aba kubalilapo balecita. Ukulongana uko balonganina mu Mayanda ya Bufumu kwalipalana na kulya uko balelonganina mu masunagoge. Ne cacindama sana ca kuti, ico Inte sha kwa Yehova balonganina, kufwaya ‘ukupalama kuli Lesa’ nga filya fine na bantu ba kwa Lesa bonse aba ku kale balefwaya.—Yakobo 4:8.

[Icikope pe bula 16, 17]

Icikuulwa bakuula cipya cipya ukubomfya plani ye Sunagoge lyali ku Gamla mu nshita ya batumwa

[Icikope pe bula 18]

Mu masukulu ya mu masunagoge balesambilishamo abana abaume abali ne myaka 6 ukushinta ku 13