Ang Ngalan sang Dios, nga Jehova, sa Isa ka Templo sa Egipto

SAN-O ang pinakauna nga tion nga nakit-an ang ngalan sang Dios nga Jehova, ukon Yahweh, kag diin ini nakita magluwas sa Biblia? Sigurado gid ang pila ka iskolar nga nakit-an ini sang temprano nga bahin sang ika-14 nga siglo B.C.E. Ngaa?

Sang mga 1370 B.C.E., nasakop sang mga Egiptohanon ang tuman kadamo nga teritoryo. Ang manuggahom sini nga si Paraon Amenhotep (Amenophis) III nagpatindog sing isa ka matahom nga templo sa Soleb, sa Nubia, nga karon ginatawag na nga Sudan. Sang natukiban sang mga arkeologo ini nga templo, nakita nila sa isa ka hieroglyphic ukon tinigban ang Hebreo nga Tetragrammaton—YHWH, ukon Jehova. Ini nga tinigban mga 500 ka tuig nga mas dumaan sangsa kilala nga Moabite Stone. Ini nga bato amo anay ang pinakadumaan nga tinigban diin makita ang ngalan sang Dios. Ngaa ang ngalan sang Dios ginapatihan nga natigib sa templo sang mga Egiptohanon?

“Ang Duta sang Shasu ni Jahu”

Gindedikar ni Paraon Amenhotep III ang templo nga iya ginpatindog sa dios nga si Amun-Ra. Mga 120 metros ang kalabaon sini kag ara sa katundan nga pangpang sang Suba Nilo. Sa isa sa daku nga kuarto, may mga tinigib ang idalom nga bahin sang mga haligi sini. Nalista diri ang mga teritoryo nga ginsakop ni Amenhotep. Ang tagsa ka teritoryo ginarepresentar sang isa ka bihag, nga ang kamot nahigot sa likod kag may taming nga may natigib nga ngalan sang lugar ukon katawhan sang bihag. Ang kadutaan sang Shasu ukon Shosou ara man sa sini nga mga tinigban. Sin-o ining mga Shasu?

Sa kabilugan, Shasu ang tawag sang mga Egiptohanon sa mga Bedouin, isa ka kubos nga tribo nga nagapuyo sa gua sang nasidlangan nga dulunan sang Egipto. Sakop sang Shasu ang bagatnan nga Palestina, bagatnan nga Transjordan kag Sinai. May mga researcher pa gani nga nagasiling sakop pa nila ang  pinakamalayo nga bahin sa aminhan asta sa Lebanon kag Siria. Sa Soleb may listahan sang mga kadutaan nga nasakop sang mga Egiptohanon. Ang isa sini puede mabasa nga, “Si Yahwe sa duta sang Shosou,” “Ang duta sang Shasu ni Jahu,” ukon “Ang Duta sang Shasu-yhw.” Ang Egiptologo nga si Jean Leclant nagsiling nga ang ngalan nga natigib sa taming sa Soleb “sigo gid sa ‘tetragram’ sang dios sa Biblia, nga YHWH.”

Ang kalabanan nga iskolar nagapati nga ang ngalan diri nga Jahu, Yahu, ukon Yahwe nga makita man sa iban nga tinigban posible nga nagapatuhoy sa isa ka lugar ukon distrito. Ang iskolar nga si Shmuel Ahituv nagsiling nga ining tinigban nagapatuhoy sa “lugar nga ginakadtuan anay sang mga nagasimba kay Yāhū, ang Dios sang Israel.” * Kon husto ang iya ginsiling, ang ngalan sining lugar isa lang sa madamo nga paagi sang mga Semitiko sa pagpakilala sa isa ka lugar kag sa dios sini. Ang isa man ka halimbawa amo ang ngalan nga Assur, nga nagarepresentar sa Asiria kag sa dios sini.

Parte sa tinigban sa templo sa Nubia, ang iskolar sa Biblia kag arkeologo nga si Roland de Vaux nagsiling: “Sa temprano nga bahin sang ikaduha nga milenyo BC, sa rehiyon nga ginsayuhan sang mga katigulangan sang mga Israelinhon may mga lugar ukon ngalan sang tawo sadto nga uluanggid sa ngalan sang Dios sang Israel.”

Ang Ngalan nga Ginatahod Gihapon

Indi lang sa Soleb makita ang Egiptohanon nga tinigban sang ngalan nga Yahwe, makita man ini sa iban pa nga lugar sa Nubia. Ang kopya sang mga listahan sa Soleb makita man sa mga templo ni Ramses II sa Amarah West kag sa Aksha. Sa listahan sa Amara, ang tinigban nga “Si Yahwe sa duta sang Shosou,” pulupareho sa makita sa iban pa nga teritoryo sang Shosou, nga ginapatihan nga amo ang Seir kag Laban. Suno sa Biblia ini nga mga lugar amo anay ang bagatnan nga Palestina, Edom, kag Sinai. (Genesis 36:8; Deuteronomio 1:1) Ini nga mga lugar pirme anay ginakadtuan sang mga tawo nga nakakilala kag nagasimba kay Jehova antes kag pagkatapos nga nagpuyo ang Israel sa Egipto.—Genesis 36:17, 18; Numeros 13:26.

Ang ngalan sang iban nga dios nga makita sa dumaan nga mga tinigban mahimo nga nalimtan na. Pero ang ngalan sang Dios sang Biblia nga Jehova ginatahod kag ginagamit gihapon sang madamo nga tawo. Halimbawa, sa sobra sa 230 ka kadutaan, ginabuligan sang sobra pito ka milyon ka Saksi ni Jehova ang iban nga makilala ang ngalan sang Dios nga Jehova kag mangin suod sa iya.—Salmo 83:18; Santiago 4:8.

[Nota]

[Blurb sa pahina 21]

Ngaa ang ngalan sang Dios sa Biblia nga Jehova natigib sa pagano nga templo sa Egipto?

[Mapa sa pahina 21]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

EGIPTO

Templo sa Soleb

SUDAN

Suba Nilo

[Mga Retrato sa pahina 21]

Replika sang haligi sang templo

[Retrato sa pahina 22]

Ang guba nga templo ni Amun-Ra sa Soleb, Sudan

[Credit Line]

Ed Scott/Pixtal/age fotostock

[Picture Credit Line sa pahina 21]

Background: Asian and Middle Eastern Division/The New York Public Library/Astor, Lenox and Tilden Foundations