Alu i mataupu o loo iai

Alu i le lisi o mataupu

Le Suafa o le Atua o Ieova i se Malumalu i Aikupito

Le Suafa o le Atua o Ieova i se Malumalu i Aikupito

Le Suafa o le Atua o Ieova i se Malumalu i Aikupito

O ANAFEA na amata ai ona tusia le suafa o le Atua o Ieova, po o Yahweh, i tusi e ese mai i le Tusi Paia? Ua tali mai ma le mautinoa nisi o tagata atamamai faapitoa: O se vaitaimi i le senituri lona 14 T.L.M. Aiseā ua latou manatu ai faapena?

E oo ane i le pe tusa ma le 1370 T.L.M., ua faatoʻilaloina e Aikupito le tele o atunuu. Na fausia e le pule Aikupito o lenā taimi, o Pharaoh Amenhotep (Amenophis) III, se malumalu matagofie i Soleb i Nubia, lea ua taʻua nei o Sudan. Na maua lenā malumalu e tagata suʻesuʻe i toega mea i le eleele, ma na latou maua ai tusitusiga Aikupito o loo iai le Tetakalamatone Eperu o le YHWH, po o Ieova. O na tusitusiga, e 500 tausaga e tuai atu ai i le Maa Moapi taʻutaʻua—o le maa aupito i tuai lenā o loo iai le suafa o le Atua. Aiseā ua tusia ai le suafa o le Atua o le Tusi Paia i se malumalu i Aikupito?

“O le Nuu o Jahu i Shasu”

Na tuuina atu e Pharaoh Amenhotep III le malumalu na ia fausia mo le atua o Amun-Ra. O le umi o le malumalu pe tusa e 400 futu (120 mita), ma na tū i le itu i sisifo o le auvai o le Naila. O tusitusiga ia na teuteu ai pito i lalo o pou o se tasi o ona potu, o loo taʻua ai oganuu na fai mai Amenhotep na ia pulea. E tofu le oganuu ma le ata o se pagota, o loo saisai i tua ona lima, ma o loo iai sana talita e tusia ai le igoa o lona nuu po o ona tagata. Na iai i nei tusitusiga ata o tagata mai i nisi o nuu na taʻua o Shasu po o Shosou. O ai na tagata?

Na ave e tagata Aikupito le igoa Shasu i tagata o Bedouin, o ni ituaiga na inosia o ē na nonofo i tala atu o le tuaoi i le itu i sasaʻe o Aikupito. O nuu sa nofoia e tagata Shasu sa aofia ai le itu i saute o Palesitina, le itu i saute o Ioritana, faapea ma Sinai. Ua faapea mai nisi o tagata suʻesuʻe, o nuu ia e faapea o nuu o tagata Shasu e oo atu lava le mamao i Lepanona ma Suria i le itu i mātū. O lisi o nuu na faatoʻilaloina o loo faaalia i Soleb e aofia ai se nuu o loo iai ni ona faitauga eseese “O Yahwe i le nuu o Shosou,” “O le Nuu o Jahu i Shasu,” po o le “Nuu o Shasu-yhw.” Ua faapea mai Jean Leclant, o se tagata e poto faapitoa i mea faa-Aikupito, o le igoa lea e tusia i le talita i Soleb “e talitutusa ma le ‘tetakalamatone’ YHWH o le atua o le Tusi Paia.”

Ua talitonu le toʻatele o tagata atamamai e faapea o le igoa Jahu, Yahu, po o Yahwe e faasino atu i se nofoaga po o se itumalo. Ua faapea mai le tagata poto o Shmuel Ahituv, o lenā igoa e faasino atu “i le nofoaga na maumau solo ai tagata tapuaʻi o Yāhū, o le Atua o Isaraelu.” * Afai e saʻo lenā manatu, o le igoa o lenā nofoaga o se tasi lenā o faataʻitaʻiga o upu a le gagana a tagata na tupuga mai iā Semu, e iloa ai se nofoaga ma lona atua. O se isi faataʻitaʻiga, o Assur lea e iloa ai le nuu o Asuria ma lona atua.

E tusa ai ma tusitusiga i le malumalu i Nubia, na faapea mai Roland de Vaux, o se tagata poto i le Tusi Paia, ma e na te suʻesuʻeina foʻi toega mea i le eleele: “I le laueleele lea na tele ina iai augātamā o Isaraelu, na iai le igoa o se nuu po o se tasi e talitutusa ma le suafa o le Atua o Isaraelu, i le ogatotonu o le meleniuma lona lua T.L.M.”

Se Suafa o Loo Faamamaluina Pea

E lē na o le nuu o Soleb i Nubia le nofoaga o loo maua ai le suafa o Yahwe i tusitusiga faa-Aikupito. E aliali mai na maua foʻi ni kopi o le lisi i Soleb i le malumalu o Ramses II i Amarah i Sisifo ma Aksha. I le lisi lea na maua i Amarah, e talitutusa lava le faaupuga “Yahwe i le nuu o Shosou” ma tusitusiga i isi oganuu a Shosou, lea e manatu i ai o Seira ma Lapana. O loo taʻua e le Tusi Paia, e faasino atu na nofoaga i Palesitina i saute, Etoma, ma Sinai. (Kenese 36:8; Teuteronome 1:1) O na laueleele na masani ona iai tagata na iloa ma tapuaʻi iā Ieova, a o leʻi malaga atu Isaraelu i Aikupito, pe ina ua māeʻa foʻi lenā faigāmalaga.—Kenese 36:17, 18; Numera 13:26.

E lē pei o igoa o isi atua i tusitusiga anamua, ae o le suafa o le Atua o Isaraelu o Ieova, o loo faaauau ona faaaogā ma faamamaluina e tagata. O se faataʻitaʻiga, e silia i le fitu miliona Molimau a Ieova i atunuu e sili atu i le 230, o loo tuuina atu o latou ola e fesoasoani i tagata e lē gata ia iloa lenā suafa, ae ia mafuta vavalalata i le Atua, o lē e ona lenā suafa, o Ieova.—Salamo 83:18; Iakopo 4:8.

[Faaopoopoga i lalo]

^ pala. 7 Ua fesiligia e nisi o tagata atamamai pe e faasino atu lenei tusitusiga i tagata Shasu e faapea o “tagata e tapuaʻi i le atua o Yahweh.” Ua latou talitonu, afai e leai, o lona uiga o le igoa o lenei nuu ua talitutusa ma le igoa o le Atua o Isaraelu.

[Faamatalaga faaopoopo i le itulau 21]

Aiseā ua tusia ai le suafa o le Atua o le Tusi Paia o Ieova, i se malumalu faapaupau i Aikupito?

[Faafanua i le itulau 21]

(Tagaʻi i le lomiga mo le ata atoa)

AIKUPITO

O le malumalu i Soleb

SUDAN

Vaitafe o le Naila

[Ata i le itulau 21]

Le ata o le pou o le malumalu

[Ata i le itulau 22]

O toega o le malumalu i Amun-Ra i Soleb i Sudan

[Ē Ana le Ata]

Ed Scott/Pixtal/age fotostock

[Ē Ana le Ata i le itulau 21]

Background: Asian and Middle Eastern Division/The New York Public Library/Astor, Lenox and Tilden Foundations