Mwa Kukwashisha Mulunda Ubela

LELO kodi mubulwe bya kunene kitatyi kyowisamba na mulunda nobe ubela bininge? Kulupila amba ukatana kino kikoleja. Namani? Mwanda kekudipo mbila ibwanya kukankaja. Padi bilomba kuyuka kwishila kwa bibidiji. Kadi ngikadilo ya bantu ibwanya kwishila bininge. O mwanda mwine, kudi bintu bibwanya kusangaja muntu ubela inoko kebibwanyapo kusangaja muntu mukwabo. Padi ngikadila ne milangwe ikokeja kutebwa’ko mutyima mobukila-mobukila.

Kya mvubu nakampata i kwitula pa kyaba kya mukwenu ne kujingulula byobya byasaka ne byakimba kodi. Le uketūla’po namani? Tala miswelo mityetye’tu ilombwelwe mu misoñanya ya mu Bible.

Ikala mwimvwaniki muyampe

MISOÑANYA YA MU BIBLE:

“Bantu bonso bapeje pa kwivwana, bēje pa kwisamba, ne pa kukalabala napo, mo monka bējepo.”—YAKOBA 1:19.

“Kitatyi kya kwikala talala nyā, ne kitatyi kya kwisamba.”—MUSAPUDI 3:1, 7.

◼ Pokapempula mulunda nobe ubela, muteje na katentekeji ne na kinyenye. Kokapelakana kumudingila nansha kulanga amba ukokeja kupwija yandi myanda. Po pelakana kwisamba, i biyampe kwepuka bintu bibwanya kutapa ku mutyima. Mulunda nobe ubela kasakangapo kuteja’nka malondololo ino usakilwa muntu ubwanya kumuteja na mutyima umo.

Leka mulunda nobe esambe na bwana-pabo. Kokamutyampa pa ludimi, kokapelula ngikadilo yandi bu ukushiñanyanga. Emílio * unena’mba, “Nadi na luba lwa kwitamuna (menenjite) kadi nafula ku kusabikwa meso.” “Kyaba kimo nadi ntyumukwa mutyima, ino balunda badi bakankamika na kunena amba: ‘kudipo bunka  bobe mu ano makambakano. Kudi bakwabo basusuka nao mpata.’ Ino, i batyetye kete badi bayukile amba kupēlula ngikadilo yondi’mo kekunkwashangapo. Inoko, bintu bya kubulwa kwendela’mo uno muswelo byadi bintyumuna mutyima.”

Leka mulunda nobe ubela alupule bidi mu wandi mutyima kwampikwa kutyina kufutululwa. Shi wanena amba wivwene moyo, itabija milangwe yandi pa kyaba kya kumunena’tu amba kokikwatwa moyo. Eliana waponenwe na misongo ya dyaya unena amba, “Shi naumvwana moyo ne kudila pangala pa ngikadilo yami, kekunenapo amba nkikikulupilepo mudi Leza.” Longa bukomo bwa kumona mulunda nobe enka mwaikadile, ke mu muswelopo osaka ekale. Yuka’mba byonena bibwanya kumusansa mwanda kadipo mwaikadilanga nyeke. Tūkija mutyima. Teja—nansha shi upitulukanga mu bintu byokodi mwivwane kala. (1 Balopwe 19:9, 10, 13, 14) Padi ukimba kukuyukija mwawiivwanina.

Ikala na bulanda ne bulēmantu

MISOÑANYA YA MU BIBLE:

“Sepelelai ne boba basepelela, kadi dilai ne boba badila.”—LOMA 12:15.

“Ebiya kadi monso musaka bantu kwimūbila nenu mwibōbila monka.”—MATEO 7:12.

◼ Witūle pa kyaba kya mulunda nobe. Shi ekale witeakanyanga kukapasulwa, kundapwa mafuku malampe, nansha kukungila bipimo, ukokeja padi kwikala na malangalanga ne kwilaija na kipyupyu. Tompa kujingulula ne kwimanina pa kushinta kwandi. Padi ke kitatyipo kya kwipangula bipangujo bivulevule, nakampata byobya bimutala aye mwine.

Ana Katalifós mufundi umo wa mikadila ya bantu, unena’mba, “Shila babela kyaba kya kukulombola mwendela misongo yabo kitatyi kyonso kyobasaka, kadi shi bakimba mwisambe nabo, wisambile nabo pa mwanda obasaka abo bene.” Inoko shi kebaswele kwisamba, nankyo shikata talala, kadi kwibasambija bya bulunda kudi na kamweno. Nansha kadi ubwanya kuyuka amba bakimbanga bukwashi.

Kokasokola tumyanda tufyame twa mulunda nobe. Rosanne Kalick, mulembi umo wāpandile misunsa ibidi mituntulu ku luba lwa dyaya, usoneka namino amba: “Po teja na katentekeji muntu ubela, yuka amba kebyonsopo byakulombola byokasapwila bantu. Nansha shi unenwe kukaselela kisaka misapu, leka kwipangula twanda tufyame. Nena ubela akulombole byobya byasaka kukulombola.” Edson wapandile ku misongo ya dyaya unena’mba: “Mulunda umo waunene amba byodi na ino misongo ya dyaya, kukidipo na mafuku mavule. Langa’po bidi, nadi nakitengele kupasulwa. Nadi ndyukile amba ndi na misongo ya dyaya, ino nadi nekikungile bipimo byobanselele. Ino kekwadipo kintu ku bipimo byobaselele. Inoko byobya byadi binena bantu byakolomwene misanshi. Wami mukaji watyumukile mutyima mwanda wa minenakanya ne bipangujo bya bantu.”

Shi mulunda nobe wikondanga mwa kutongela bundapi, kokipelakana kunena byobya byowadi wakulonga shi wadi amba i abe. Lori Hope mulembi umo mwana mukaji wapandile ku misongo ya dyaya unena amba: “Kumeso kwa kutuma mikanda nansha kunena myanda yo-yonso itala muntu ubela dyaya nansha wapandile’dyo, i biyampe kwipangula shi basakilwa kutambula misapu ya uno muswelo. Padi kukimba kokimba kumukwasha kukokeja kusanshija mulunda nobe, abe kuyuka mpika.” Ke bantupo bonso basakilwa kutambula misapu mivule itala myundapilo palapala ya kiñanga.

Nansha shi wi mulunda wa pa mutyima, kokija bininge pokamupempwile. Bupempudi bobe budi na kamweno bininge, inoko mulunda nobe kabwanyapo kushikata nobe enka lomwashikete. Ubwanya kukoka ne kubulwa bukomo bwa kunena ne kwivwana kitatyi kilampe. Ku mutamba mukwabo, epuka kwilombola amba udi na kipyupyu kya kumushiya. Mulunda nobe ufwaninwe kumona momutedile mutyima.

Kulombola bulēmantu kulomba kwikala na ndiñamano ne mumweno muyampe. Kimfwa, kumeso kwa kutēka byakudya bya mulunda ubela nansha kumuselela maluba, ufwaninwe kuyuka bidi i bika byakasakilwapo na misongo  yandi. Shi nobe ubelanga, padi i kikanka, kintu kiyampe kya kulonga i kukungila ukome kumeso kwa kukapempula mulunda nobe.

Ikala muntu ukankamika

MISOÑANYA YA MU BIBLE:

“Ludimi lwa bañeni luleta bukomo.”—NKINDI 12:18.

“Mīsambo yenu īkale nyeke ne buntu bwa mwepo wa kwelwamo.”—KOLOSE 4:6.

◼ Binenwa ne bilongwa byobe bikalombola patōka shi udi na mumweno muyampe pa mulunda nobe ubela. Mona bu abe ne mulunda nobe bwi mwi bantu bamo badi na ngikadilo imo yonka mine yākulengeje ufwene kwadi dibajinji. Banga nandi, ino kokisambila pa misongo yandi. Shi wisamba na mulunda nobe pamo bwa abe wisamba na muntu kasakilwapo bukwashi, nandi ubwanya kwimona muswelo umo onka. Roberta wadi na misongo ya mikupa yadi keivudilepo kubelwa, unena’mba: “Mone na momwena muntu mukomo. Ne kilema, inoko ndi na byosakanga ne byongabila. Konkitala bya lusalusa. Kokisamba nami bwa abe wisamba na kileletwa.”

Vuluka amba byonena kebidipo na mwanda ino i muswelo owibinena. Nansha ke mukungwilo wa diwi dyobe ubwanya kwikala na mwanda. Ernesto pa kupwa kukwatwa na misongo ya dyaya bāmwityile kudi mulunda nandi ku telefone ya ntanda ya bweni kamunena amba: “kikokejapo kwitabija amba abe ubelanga dyaya!” Ernesto uvuluka amba “Mukungwilo wa diwi dya mulunda nami pa kishima ‘abe’ne ‘dyaya’ waunsese ne kumpa luzakalo.”

Lori Hope mulembi uleta kimfwa kikwabo amba: “Kwipangula’mba ‘Sapulanga?’ kukokeja kushintulula bintu bivule kudi ubela. Mukungwilo wa diwi dya muntu wipangula, muneneno, bulunda, mwikadile bulunda, ne kitatyi, bibwanya kutalaja mutyima wa ubela, kumusanshija, nansha kumuletela luzakalo.”

Mulunda nobe ubela usakilwa kutebwa mutyima, kwivwanwa, ne kulemekwa. Nanshi mukulupije amba umumwene na mvubu ne usa kumukwasha. Rosemary mwana mukaji wadi na misongo mu bongolo unena amba: “Kintu kyadi kikankamika i kwivwana balunda nami banena amba banswele ne amba badi’ko mwanda wa kunkwasha.”—Nkindi 15:23; 25:11.

Ikala muntu ukwasha

MISOÑANYA YA MU BIBLE:

“Ketukisanswa bwa ku kanwa konka nansha bwa ku ludimi; poso mu bilongwa bya binebine.”—1 YOANO 3:18.

◼ Kitatyi kikondapibwa mulunda nobe bisakibwa bibwanya kushinta. Ino mu kino kitatyi kyonso usakilwa bukwashi. Pa kyaba kya kunselela kyabuntu kyo-kyonso—“shi ukimba kumpa kintu ngite ne kungipangula”—tela’kyo. Mukwashe mu mingilo ya difuku ne difuku kimfwa kumutekela bidibwa, kumoija, kumukendela, kumukomena, kwenda kumupotela twa kupota ne kukamutūla ku kyundapilo nansha ku lupitalo mwanda wa kundapibwa i miswelo’tu mityetye ilombola amba umutele mutyima. Ikala wisumbidilwa ne kufika pa kitatyi. Kokelwa byowanenene, kadi longela monka.—Mateo 5:37.

Mulembi Rosanne Kalick unena amba, “byonso byotulonga, bikale bikatampe nansha bityetye mwanda wa kuvuija bisakibwa bya muntu, kitatyi kyadi mu ngikadilo ya misongo ne kyakoma bikokeja kukwasha.” Sílvia mwana mukaji wāpandile misunsa ibidi ku misongo ya dyaya witabija amba: “Kwikala na balunda beshileshile ba kuntūla ku kibundi kikwabo difuku ne difuku mwanda wa kupimwa ku ladiyo kwadi bine kumpwa mukose ne kunsenga! Mu dishinda, twadi twisamba myanda mishileshile, kadi kupwa kwa bundapi twadi twimana pa leshitola. Kino kyaunengeje neivwane bu mukomo.”

Inoko kokilanga’mba uyukile biyampe byobya bisaka mulunda nobe. Kalick unena amba, “Ipangula, ipangula, ipangula.” Kadi ubweja’ko amba: “Mu kukimba kukwasha kobe, kokabandaula twanda tonso. Kino i kintu kekikokejapo kukwasha ubela. Shi unkankaje kulonga kintu  nansha kimo, myanda ibwanya kwenda amba kakibwanyangapo kwingila. Nsakanga kwivwana biyampe. Nsakanga kwiivwana bu kibelangapo. Nkwashe’ko ponso pononga byobwanya kulonga.”

Mulunda nobe usakilwa kwivwana bukomo. Adilson udi na misongo ya SIDA unena amba: “Shi ubela, kusakengapo kufundwilwa kufula, pamo na abe mukobakane kakidi na ka bukomo nansha katye kene. Inoko usakilwa bukwashi nansha’tu shi bikulomba kwingila mingilo mityetyetyetye. Bine i biyampe kwimona amba ukidi na bukomo bwa kulonga kintu kampada! Kino kikakulengeja wabile kwikala’ko nyeke. Nkimbanga bantu banshila kyaba kya kukwata butyibi ami mwine—ne kundemekela’bo. Shi tubela ke kunenapo amba ketukibwanyapo kuvuija mingilo yetu ya bu shabana, inabana, nansha ke yonso’tu.”

Mulamate nyeke

MISOÑANYA YA MU BIBLE:

“Mulunda usanswanga mafuku onso nyeke, Mukimonya-malwa wilombola bu-mwanabo.”—NKINDI 17:17.

◼ Shi kubwanyapo kupempula mulunda nobe mwanda wa kulampe kwadi nansha mwanda wa ngikadilo mikwabo, ukokeja kumwita ku telefone ne kwisamba nandi bya bulunda, kumulembela mukanda, nansha kumutumina misapu ku Entelenete. Le ubwanya kumulembela bika? Alan D. Wolfel musengi wa bantu badi ne njia unena amba: “Vuluka bitatyi bimobimo byomwadi nandi mu nsangaji. Mulao osa kulemba . . . Panopano—penepa longela mungya uno mulao.”

Kufwaninwepo kwikaka pa kukankamika mulunda nobe ubela, na kutyina amba padi wakanena kintu kibi nansha kulonga bilubo. Mu myanda mivule, kwikala’po kobe kudi bine na mvubu. Lori Hope i musoneke mu dibuku dyandi amba: “Batwe bonso tunenanga ne kulonga bintu bibi kadi tubwanya kyaba kimo kusanshija muntu batwe kuyuka mpika. Uno ke mwandapo. Mwanda ukokeja kwikala’po shi utyina bininge kulonga kilubo kikulengeja witolwele kulampe na muntu usakilwa bukwashi bobe.”

Padi mulunda nobe ubela bininge ubwanya kwikala nobe buya mpata mu kitatyi’kya kupita ne pabajinji. Wilombole bu “mulunda” wa binebine. Bukomo bolonga bwa kumukwasha kebukapupo misanshi yandi, inoko ukokeja bine kutyepeja’ko makambakano a muntu osenswe.

[Kunshi kwa dyani]