Vijfhonderd jaar calvinisme — Wat heeft het tot stand gebracht?

JEAN CAUVIN (Johannes Calvijn) werd in 1509 in het Franse Noyon geboren. De religieuze beweging die hij heeft gesticht, heeft een belangrijke rol gespeeld in het leven van grote aantallen mensen in delen van Europa, Amerika, Zuid-Afrika en elders. Hij wordt als een van de grote kerkhervormers in de westerse geschiedenis beschouwd.

Tegenwoordig, zo’n vijfhonderd jaar na de geboorte van Calvijn, floreert het calvinisme — de denkbeelden en leringen van Calvijn — nog steeds in de een of andere vorm in protestantse kerkgenootschappen als de hervormde, gereformeerde, presbyteriaanse, congregationalistische, puriteinse en andere kerken. Vorig jaar september had de Wereldbond van Hervormde/Gereformeerde Kerken naar verluidt 75 miljoen aanhangers in 107 landen.

In conflict met het katholicisme

Calvijns vader was advocaat en secretaris bij de katholieke kerk in Noyon. Door zijn werk werd hij waarschijnlijk dikwijls geconfronteerd met het wijdverbreide wangedrag van de toenmalige  geestelijkheid. We weten niet zeker of dit tot protesten of gebrek aan eerbied heeft geleid, maar na verloop van tijd werden Johannes’ vader en broer beiden door de kerk geëxcommuniceerd. Toen zijn vader stierf, slaagde Johannes er ternauwernood in hem een christelijke begrafenis te bezorgen. Dat incident heeft Johannes vermoedelijk gesterkt in zijn wantrouwen tegen het katholicisme.

De meeste werken over Calvijn vertellen weinig over hem als jongere, maar beschrijven hem wel als gereserveerd en gesloten van aard. Zelfs als student in Parijs, Orléans en Bourges schijnt hij weinig vrienden gehad te hebben. Maar Calvijn was begiftigd met een scherp verstand en een verbazingwekkend geheugen. Bovendien bezat hij een ontzagwekkende werklust — hij studeerde elke dag van vijf uur ’s ochtends tot middernacht — zodat hij al voor zijn 23ste doctor in de rechten kon worden. Hij leerde ook Hebreeuws, Grieks en Latijn om de Bijbel te bestuderen. Maar in de allereerste plaats stond Calvijn bekend om zijn serieuze, gedisciplineerde werkethiek, een eigenschap die velen nu nog met het calvinisme associëren.

Ondertussen hekelde over de grens in Duitsland Maarten Luther openlijk de katholieke kerk wegens haar corruptie en onbijbelse leerstellingen. Algemeen wordt aangenomen dat hij in 1517 zijn 95 stellingen of protesten aan een kerkdeur in Wittenberg nagelde om op kerkhervorming aan te dringen. Velen stemden met Luther in, en de Reformatie verbreidde zich snel door heel Europa. Het is begrijpelijk dat dit in veel streken op krachtige weerstand stuitte, en de protesterenden of protestanten kregen het zwaar te verduren als ze hun opvattingen uiteenzetten. In 1533 hield Calvijns vriend Nicolas Cop in Parijs een rede waarin Luther werd verdedigd, en omdat Calvijn bij het opstellen van de rede betrokken was geweest, moesten hij en Cop beiden vluchten voor hun leven. Calvijn is nooit meer in Frankrijk gaan wonen.

In 1536 publiceerde Calvijn zijn Christianae religionis Institutio, een waar handboek voor het protestantse geloof. Hij droeg het op aan koning Frans I ter verdediging van de Franse protestanten, later bekend als hugenoten. Calvijn viel katholieke leerstellingen aan en hield de hoeksteen van zijn eigen geloof hoog: Gods soevereiniteit. Zijn Institutio heeft niet alleen impact gehad op religieuze kwesties maar staat ook bekend om zijn invloed op de Franse taal en literaire stijl. Calvijn werd geroemd als een van de voornaamste hervormers. Hij vestigde zich uiteindelijk in Genève (Zwitserland) en maakte die stad vanaf 1541 tot het middelpunt van zijn hervormingen.

De hervormingen in Genève

Calvijns invloed op Genève was spectaculair. Gedreven door een sterk besef van zedelijkheid en rechtvaardigheid veranderde hij Genève van „een stad met een slechte reputatie” in „een stad waarin het leven van allen werd gereguleerd door een strikte morele wet”, merkt de Encyclopedia of Religion op. Ook anderszins veranderde er veel. Dr. Sabine Witt, curator van het Deutsches Historisches Museum in Berlijn, legt uit: „Als gevolg van de godsdienstoorlogen in Frankrijk verdubbelde de bevolking [van Genève] binnen enkele jaren door de toevloed van  duizenden protestantse vluchtelingen.” De hugenoten, die een werkethiek als die van Calvijn bezaten, gaven de economie van de stad een flinke impuls en maakten Genève tot een centrum voor boekdrukkunst en voor de vervaardiging van uurwerken.

Er kwamen ook vluchtelingen uit andere landen naar Genève, onder wie velen uit Engeland, waar koningin Maria I een bedreiging voor de protestanten vormde. De calvinisten, die overwegend verbannen minderheden waren, ontwikkelden bijgevolg wat het religieuze blad Christ in der Gegenwart beschrijft als „de theologie van de vervolgden”. In 1560 gaven de vluchtelingen de Genèvebijbel uit, de eerste bijbel in het Engels met een indeling in genummerde verzen. Door zijn compacte formaat vergemakkelijkte deze bijbel de persoonlijke studie van Gods Woord. Het was vermoedelijk de Bijbelvertaling die de puriteinen meenamen toen ze in 1620 naar Noord-Amerika emigreerden.

Genève bood echter niet iedereen een veilige toevlucht. Michael Servet, in 1511 geboren in Spanje, studeerde Grieks, Latijn, Hebreeuws en medicijnen en kan Calvijn ontmoet hebben toen beiden student waren in Parijs. Door zijn studie van de Bijbel besefte Servet dat de Drie-eenheidsleer onbijbels was. Hij probeerde met Calvijn over het onderwerp te corresponderen, maar deze beschouwde Servet eerder als een vijand dan als een vriend. Vervolgd door de katholieken in Frankrijk vluchtte Servet naar de stad van Calvijn, Genève. In plaats dat hij daar welkom werd geheten, werd hij gearresteerd, berecht wegens ketterij en in 1553 op de brandstapel gebracht. Voor de historicus Friedrich Oehninger was de terechtstelling van Servet een schandvlek op het leven en het werk van de anderszins zo grote hervormer.

Al strevend naar kerkhervorming was Calvijn een zeer vruchtbaar schrijver. Hij heeft naar verluidt meer dan honderd naslagwerken en duizend brieven geschreven en bovendien in Genève zo’n vierduizend preken gehouden. Door middel daarvan presenteerde Calvijn niet alleen zijn kijk op wat het christendom behoorde te zijn, maar probeerde hij christenen ook de naar zijn mening juiste levenswijze op te leggen, vooral in Genève, dat hij ongeveer als een Stad Gods beschouwde. *

Wat heeft Calvijns onvermoeibare streven naar hervorming in Genève opgeleverd? Volgens het Zwitserse Federale Bureau voor de Statistiek behoorde in het jaar 2000 slechts 16 procent van de inwoners van Genève tot de gereformeerde (calvinistische) kerk en wonen er meer katholieken dan calvinisten in de stad.

De religieuze verdeeldheid groeit

In hun reactie op de Reformatie betuigden vervolgens afzonderlijke steden en staten hun trouw aan het katholicisme, het lutheranisme of het calvinisme, waardoor Europa een broeinest van religieuze verdeeldheid werd. Hoewel de hervormers eensgezind waren in hun kritiek op de katholieke kerk, waren ze het onderling oneens. De eerder geciteerde dr. Witt merkt op: „Ook binnen het protestantse kamp ontstond theologische onenigheid.” Hoewel allen erkenden dat de Bijbel de basis van het christelijke geloof moest zijn, waren er aanzienlijke verschillen  in hun leerstellingen. Direct al aan de orde was de betekenis van het Avondmaal en de tegenwoordigheid van Christus. Na verloop van tijd ontwikkelde het calvinisme een van zijn meest controversiële leerstellingen: de predestinatie.

Er werd veel gediscussieerd over de definitie van predestinatie. Eén groep calvinisten beweerde dat God voordat de mensen zondigden, besloten had dat enkele uitverkorenen door bemiddeling van Christus tot redding gebracht zouden worden, terwijl alle anderen aan hun lot overgelaten zouden worden. Die groep geloofde daarom dat redding door God beschikt werd en dat mensen niet allemaal gelijk waren. Andere calvinisten dachten dat redding voor de hele mensheid mogelijk was en dat het al dan niet aanvaarden ervan een kwestie van individuele keuze was. Dat betekende dat redding afhankelijk was van de vrije wil van de mens. Tot lang na Calvijns dood worstelde het calvinisme met thema’s als Gods wilsbesluit, de vrije wil van de mens en gelijke kansen voor mensen.

De bezoedelde nalatenschap van het calvinisme

In de twintigste eeuw voerde de calvinistische Nederduitse Gereformeerde Kerk de predestinatie aan als basis voor rassendiscriminatie in Zuid-Afrika. Over de blanke overheersing als overheidsbeleid betoogde Nelson Mandela, die de eerste zwarte president van Zuid-Afrika werd: „De Nederduits Gereformeerde Kerk steunde dit beleid en verschafte het de religieuze fundamenten door te stellen dat de Afrikaners het door God verkozen volk waren en dat de zwarte bevolking dienstbaar moest zijn. Apartheid en Kerk gingen hand in hand in de wereld van de Afrikaner.”

In 1990 heeft de Nederduitse Gereformeerde Kerk publiekelijk haar verontschuldigingen aangeboden voor haar steun aan de apartheid. In een officiële verklaring, de zogenoemde Rustenburg-deklarasie, erkenden kerkelijke leiders: „Sommigen van ons hebben de Bijbel actief misbruikt om de apartheid te rechtvaardigen, wat velen deed geloven dat ze Gods goedkeuring had.” In de loop van de jaren heeft het standpunt van de kerk inzake apartheid niet alleen bijgedragen aan het lijden dat uit de rassendiscriminatie voortvloeide maar zelfs de gedachte in de hand gewerkt dat God daarvoor verantwoordelijk was!

Johannes Calvijn is in 1564 in Genève gestorven. Aan het eind van zijn leven bedankte hij naar verluidt zijn medepredikanten „dat ze zo veel eer hadden betoond aan iemand die daar duidelijk geen recht op had” en vroeg hij vergeving voor zijn voortdurende zwakheden, namelijk ongeduld en boosheid. Hoe dan ook, het valt niet te ontkennen dat de protestantse werkethiek — gekenmerkt door ijver, zelfdiscipline en plichtsbesef — veel weg heeft van de persoon en de normen van Johannes Calvijn.

[Voetnoot]

[Inzet op blz. 21]

In hun reactie op de Reformatie betuigden afzonderlijke steden en staten hun trouw aan het katholicisme, het lutheranisme of het calvinisme, waardoor Europa een broeinest van religieuze verdeeldheid werd

[Kaart op blz. 18]

(Zie publicatie voor volledig gezette tekst)

SPANJE

FRANKRIJK

PARIJS

Noyon

Orléans

Bourges

ZWITSERLAND

GENÈVE

[Illustratie op blz. 19]

Calvijns „Institutio” (1536) verschafte de basis voor het protestantse geloof

[Verantwoording]

© INTERFOTO/Alamy

[Illustratie op blz. 20]

De terechtstelling van Servet, een schandvlek op Calvijns leven en werk

[Verantwoording]

© Mary Evans Picture Library

[Illustratie op blz. 21]

De „Genèvebijbel” (1560) is de eerste Engelse bijbel met genummerde verzen

[Verantwoording]

Courtesy American Bible Society

[Illustratieverantwoording op blz. 18]

French town: © Mary Evans Picture Library