Leswi Dyondzo Ya Calvin Leyi Nga Ni Malembe Ya 500 Yi Swi Hetisiseke

JEAN CAUVIN (John Calvin) u velekiwe eNoyon, le Furwa hi 1509. U simeke vukhongeri lebyi khumbeke vutomi bya vanhu vo tala etindhawini tin’wana ta le Yuropa, Amerika, Afrika Dzonga ni le matikweni man’wana. Ematin’wini, u tekiwa tanihi un’wana wa vanhu lava tiseke ku cinca lokukulu ekerekeni ya le Vupela-dyambu.

Se ku hundze malembe ya 500 dyondzo ya Calvin yi ri kona naswona tidyondzo takwe ta ha dyondzisiwa etikerekeni ta Maprotestente, to tanihi Reformed, Presbyterian, Congregational, Puritan ni tin’wana. Ku sukela hi September n’wexemu, Vun’we bya Tikereke leti Xandzukeke eka Tin’wana ku vikiwe leswaku ti ni valandzeri va 75 wa timiliyoni ematikweni ya 107.

Tidyondzo Takwe Ti Lwisana Ni Ta Kereke Ya Khatoliki

Tata wa Calvin a a ri gqweta tlhelo matsalana wa kereke ya Khatoliki le Noyon. Swi nga ha endleka leswaku ntirho wakwe wu endle leswaku a vona ndlela yo biha leyi vafundhisi va Khatoliki  a va tikhome ha yona hi nkarhi wolowo. Leswaku leswi swi nga ha va swi endle leswaku va pfukela kereke ya Khatoliki a hi tiyiseki, kambe hi ku famba ka nkarhi buti wa John ni tata wakwe va hlongoriwile ekerekeni. Loko Tata wakwe a fa, Calvin swi n’wi tikerile ku kuma kereke leyi a yi ta fambisa nkosi. Leswi swi endle leswaku a nga ha titshembi hi ku helela tidyondzo ta Khatoliki.

Tibuku a ti vuli swo tala hi vuntshwa bya Calvin, handle ko vula leswaku a nga ri munhu wo rhandza ku vulavula. Hambiloko a ha ri xichudeni le Paris, eOrléans ni le Bourges, swi tikomba onge a nga ri na vanghana vo tala. Kambe a a tlharihile naswona a a nga hatli a rivala. Timfanelo leti swin’we ni vuswikoti byakwe byo tirha swi endle leswaku a dyondzela ku va gqweta naswona tidyondzo teto, u ti hete a nga si hlanganisa ni malembe ya 23. Hi nkarhi wa kona a a dyondza ku sukela hi awara ya ntlhanu nimixo kukondza ri pela. U tlhele a dyondza Xiheveru, Xigriki ni Xilatini leswaku a ta twisisa Bibele. Hi hala tlhelo, a a tiviwa tanihi munhu la tinyiketelaka entirhweni wakwe, ku nga mfanelo leyi vo tala namuntlha va yi fanisaka ni dyondzo yakwe.

Hi nkarhi wolowo, le Jarimani, Martin Luther u sole Kereke ya Khatoliki hikwalaho ka vukanganyisi ni tidyondzo ta yona leti nga sekeriwangiki eBibeleni. Hi 1517, u tsale tinhla ta 95 leti solaka kereke kutani a tiveka enyangweni ya kereke leyi nga eWittenberg, a koxa leswaku tidyondzo ta kereke ti cinciwa. Vanhu vo tala a va yima na yena naswona leswi a swi tsaleke swi hangalake ni tiko hinkwaro ra Yuropa. Kambe etindhawini to tala swi pfuxe hasahasa naswona Maprotestente lawa a ma seketela mhaka leyi ma xanisiwile. Hi 1533 eParis, Nicholas Cop munghana wa Calvin, u seketele leswi vuriweke hi Luther eka mbulavulo wakwe, naswona leswi Calvin a nga n’wi pfuna ku tsala rungula ra kona, havumbirhi bya vona va boheke ku baleka leswaku va nga dlayiwi. Calvin a nga ha tlhelanga a ya eFurwa.

Hi 1536, Calvin u kandziyise buku leyi vuriwaka Institutes of the Christian Religion, leyi vulavulaka hi vukhongeri bya Maprotestente. U yi kongomise eka Hosi Francis wo Sungula hi xikongomelo xo sirhelela Maprotestente lama tshamaka eFurwa, lawa hi ku famba ka nkarhi ma nga tiviwa hi vito ra Mayugonoti. Calvin u sole tidyondzo ta Khatoliki kutani a kandziyisa tidyondzo takwe leti vulavulaka hi vuhosi bya Xikwembu. Hi hala tlhelo, tidyondzo takwe a ti vonaka ni le ka ndlela leyi ti ri khumbeke ha yona ririmi ra Xifurwa ni ndlela leyi ri tsariwaka ha yona. Calvin a a tiviwa tanihi un’wana wa vanhu lava endleke ku cinca lokukulu etimhakeni ta vukhongeri. U hetelele a ya tshama eGeneva le Switzerland, naswona ku sukela hi 1541 ku ya emahlweni, mintirho yakwe u yi endlele edorobeni rero.

Ku Cinca Loku Endliweke eGeneva

Calvin u tise ku cinca lokukulu edorobeni ra Geneva. Leswi a a rhandza mahanyelo lamanene ni vululami, Encyclopedia of Religion yi vula leswaku u endle leswaku “doroba ra Geneva leri a ri tiveka hi mahanyelo yo biha ri tiveka tanihi ndhawu leyi nga ni mahanyelo lamanene.” Ku ve ni ku cinca ni le ka swilo swin’wana. Dok. Sabine Witt la nga mulanguteri wa swilo swa le Muziyamu ya Berlin eJarimani u te: “Hikwalaho ka tinyimpi ta vukhongeri leti a ti ri kona eFurwa, vaaki va le [Geneva] va engeteleke kambirhi emalembeni ma nga ri mangani hikuva Maprotestente ya madzana ma balekele kona.” Leswi na wona a  ma endla ntirho lowu a wu endliwa hi Calvin, ma antswise ikhonomi ya le dorobeni ra Geneva naswona ma endle leswaku doroba leri ri va ntsindza wo kandziyisela eka wona.

Vahlapfa lava humaka ematikweni man’wana va balekele eGeneva, ku katsa ni van’wana lava humaka eNghilandhi, laha Maprotestente a ma ri ehansi ka nxungeto wa Hosi ya Xisati Mary wo Sungula. Leswi vanhu vo tala a va te hi ku ta lava vutumbelo, vanhu lava seketelaka tidyondzo ta Calvin va endle leswi magazini lowu vuriwaka Christ in der Gegenwart (Contemporary Christian) wu swi vitanaka ku “xanisiwa hikwalaho ka vukhongeri.” Hi 1560, vahlapfa va kandziyise Bibele leyi vuriwaka Geneva Bible leyi ku nga Bibele yo sungula ya Xinghezi leyi nga ni tindzima ni tindzimana. Leswi Bibele leyi a yi ri yitsongo, a swi endla leswaku munhu a kota ku va ni dyondzo ya munhu hi yexe ya Rito ra Xikwembu. Swi nga ha endleka leswaku vuhundzuluxeri lebyi byi fambe ni Mapuritan loko ma rhurhela eAmerika N’walungu hi 1620.

Hambiswiritano, a hi vanhu hinkwavo lava a va hlayiseka loko va balekela eGeneva. Michael Servetus la velekiweke hi 1511 eSpain, u dyondze Xigriki, Xilatini, Xiheveru ni swa vutshunguri, naswona swi nga ha endleka a hlangane na Calvin loko havumbirhi bya vona va ha ri swichudeni eParis. Loko Servetus a hlaya Bibele u swi xiyile leswaku dyondzo ya Vunharhu-un’we a yi kona eMatsalweni. A a yima na Calvin emhakeni leyi, kambe Calvin a a n’wi teka tanihi nala. Hikwalaho ko xanisiwa hi Makhatoliki eFurwa, Servetus u balekele edorobeni ra Geneva, laha Calvin a a tshama kona. Ematshan’weni yo amukeriwa, u khomiwile a hehliwa hi ku va mukaneti naswona hi 1553 u bohiwe emhandzini kutani a hisiwa. N’wamatimu Friedrich Oehninger u vule leswaku “ku dlayiwa ka Servetus swi endle leswaku vanhu va nga ha n’wi xiximi [Calvin] ni ntirho lowu a a wu endla.”

Calvin u endle ntirho wo tala loko a ri karhi a lwela ku cinca etimhakeni ta vukhongeri. Ku vuriwa leswaku u tsale tibuku ta 100 ni mapapila ya 1 000 naswona swi nga ha endleka leswaku u ve ni mimbulavurisano ya Bibele ya kwalomu ka 4 000 edorobeni ra Geneva. Calvin a nga lo vulavula hi ndlela leyi Vukreste byi faneleke byi va ha yona, kambe u tlhele a yi veka erivaleni ndlela leyi Vakreste va faneleke va hanya ha yona, ngopfu-ngopfu eGeneva, ku nga doroba leri a a ehleketa leswaku i ra Xikwembu. *

Xana ntirho lowu Calvin a nga wu endla eGeneva wu ve ni vuyelo byihi? Hi ku ya hi Swiss Federal Statistics Office, yi vula leswaku hi 2000, vanhu lava a va nghena Kereke ya Calvin leyi vuriwaka Reformed le Geneva, a va endla tiphesente ta 16, naswona edorobeni rero ku ni Makhatoliki yo tala ku tlula vanhu lava nghenaka Kereke ya Calvin.

Ku Avana Ka Vukhongeri Ku Ya Ku Andza

Hikwalaho ko cinciwa ka tidyondzo tin’wana ta vukhongeri, madoroba lama tiyimelaka ma namarhele vukhongeri bya wona bya Khatoliki, Lutere ni kereke ya Reformed leyi sunguriweke hi Calvin, leswi nga endla leswaku ku avana ka vukhongeri ku ya ku andza eYuropa. Hambileswi, vakaneti va Kereke ya Khatoliki a va ri ni vun’we, a va nga twanani eka tidyondzo tin’wana. Dok. Witt la tshahiweke eku sunguleni u ri: “Ku nga twanani hi timhaka ta vukhongeri swi ve kona ni le xikarhi ka Maprotestente.” Hambileswi,  hinkwavo ka vona a va pfumelelana leswaku tidyondzo ta Vukreste ti fanele ti sekeriwa eBibeleni, tidyondzo ta vona a ti kanetana. Mhaka leyi a va kanetana ngopfu ha yona a ku ri Xilalelo xa Hosi ni vukona bya Kreste. Hi ku famba ka nkarhi, dyondzo ya Calvin yi te ni dyondzo leyi a yi nga twisiseki nikatsongo, ku nga dyondzo ya ku kunguhateriwa.

A ku ri ni ku kanetana lokukulu loko swi ta emhakeni ya nhlamuselo ya ku kunguhateriwa. Ntlawa un’wana lowu a wu seketela tidyondzo ta Calvin a wu vula leswaku emahlweni ko va vanhu va dyoha, Xikwembu xi hlawule vanhu va nga ri vangani lava a va ta pona hi ku tirhisa Kreste, kasi lavan’wana hinkwavo a va ta lovisiwa. Kutani ntlawa lowu a wu tibyela leswaku ku ponisiwa ku huma eka Xikwembu naswona vanhu a va nge katekisiwi hi ndlela leyi fanaka. Ntlawa lowun’wana a wu vula leswaku vanhu hinkwavo va ta ponisiwa naswona swi ta ya hileswaku munhu wa swi lava kumbe a nga swi lavi. Leswi swi vula leswaku ku ponisiwa ku titshege hi ntshunxeko lowu munhu a nga na wona wo tihlawulela. Hambiloko Calvin se a file, ku hundze malembe swirho swa vukhongeri byakwe swi ri karhi swi kanetana hi timhaka to tanihi nawu wa Xikwembu, ntshunxeko lowu vanhu va nga na wona wo tihlawulela ni loko vanhu va ta va ni swiyimo leswi ringanaka.

Vuyelo Byo Biha Lebyi Vangiweke Hi Tidyondzo Ta Calvin

Hi lembe-xidzana ra vu-20, Kereke ya Dutch Reformed yi vule leswaku dyondzo ya ku kunguhateriwa hi yona leyi endleke leswaku ku va ni xihlawu-hlawu eAfrika Dzonga. Loko Nelson Mandela, presidente yo sungula ya muntima ya Afrika Dzonga a vulavula hi nawu wa mfumo malunghana ni ku veka valungu exiyin’weni xa le henhla u te: “Nawu wolowo a wu seketeriwa hi Kereke ya Dutch Reformed leyi a yi seketela xihlawuhlawu hi ku vula leswaku mabunu i vanhu lava hlawuriweke hi Xikwembu naswona vanhu va ntima i mahlonga. A ma tibyela leswaku kereke ya xi seketela xihlawuhlawu.”

Hi va-1990, Kereke ya Dutch Reformed yi tisole erivaleni hikwalaho ka leswi a yi seketela xihlawuhlawu. Eka xitatimendhe lexi vuriwaka Rustenburg Declaration, varhangeri va kereke va te: “Van’wana va hina a va tirhisa Bibele hi ndlela yo biha leswaku va seketela xihlawuhlawu naswona leswi swi endle leswaku vo tala va vona onge Xikwembu xa xi amukela.” Ku va tikereke ti seketele mhaka ya xihlawuhlawu emalembeni lama hundzeke a swi lo endla ntsena leswaku vanhu va xaniseka ni ku vengana, kambe swi tlhele swi endla leswaku ku soriwa Xikwembu!

John Calvin u fe hi 1564 eGeneva. Eku heteleleni, swiviko swi kombise leswaku u nkhense valandzeri vakwe hileswi “va n’wi seketeleke hambileswi a va nga fanelanga” naswona u kombele ku rivaleriwa hikwalaho ko va ni ximbilwana. Hambileswi a a ri ni ku tsana ko karhi, ndlela leyi Maprotestente ma endlaka swilo ha yona—ku tinyiketela ka wona entirhweni ni mahanyelo ya wona—swi kombisa vumunhu bya John Calvin.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 21]

Hikwalaho ko cinciwa ka tidyondzo tin’wana ta vukhongeri, madoroba lama tiyimelaka ma namarhele vukhongeri bya wona bya Khatoliki, Lutere ni bya Calvin, leswi nga endla leswaku ku avana ka vukhongeri ku ya ku andza eYuropa

[Mepe lowu nga eka tluka 18]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

SPAIN

FRANCE

PARIS

Noyon

Orléans

Bourges

SWITZERLAND

GENEVA

[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]

Tidyondzo ta Calvin (1536) ti ve xisekelo xa vukhongeri bya Maprotestente

[Xihlovo Xa Kona]

© INTERFOTO/​Alamy

[Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

Ku dlayiwa ka Servetus swi endle leswaku vanhu va nga ha n’wi xiximi Calvin ni ntirho lowu a a wu endla

[Xihlovo Xa Kona]

© Mary Evans Picture Library

[Xifaniso lexi nga eka tluka 21]

Bibele leyi vuriwaka “Geneva Bible” (1560) hi yona yo sungula ya Xinghezi leyi nga ni tindzima ni tindzimana

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy American Bible Society

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 18]

French town: © Mary Evans Picture Library