¿Yatiyätati?

¿Kunatsa Bibliax 1 Corintios 10:25 qillqatanxa, “taqi kunatï aycha qhathuna aljaski ukata manqʼa[sipkakim]” sasin sispacha?

▪ Apóstol Pablox akham sasaw qillqatayna: “Taqi kunatï aycha qhathuna aljaski ukata manqʼa[sipkakim], conciencia layku jan kunsa jiskhisa” sasa (1 Corintios 10:25, MT). ¿Kawkitsa uka aychanak aljañatakix apanipxäna?

Grecia ukat Roma markan templonakapanxa, uywanak sacrificiot luqtañaw wali wakiskirïnxa. Kunapachatï uka uywanak luqtapkän ukhaxa, janiw uka aycha taqi manqʼapkänti, jan ukasti jiltʼkäna ukxa qhatunakaruw apapxäna. Uka tuqit mä librox akham siwa: “Khitinakatï sacrificio luqtapxäna ukanakaruxa, [...] phayiri jan ukax mañasu sasaw sapxirïna. Jupanakaxa sacrificio luqtapxatapat pagjam aych katuqapkäna ukwa aljapxirïna” sasa (Idol Meat in Corinth).

Kunjamtï amuyktänxa, idolonakar luqtaskäna uka aychanakxa janiw aljaskänti. Nayra Pompeya markan aycha aljañ qhathunxa (latín arunxa, macellum), ovejanakan esqueletonakapwa uraqit allsupxatayna. Ukat ukham jikxatapxatapaxa, ¿kunsa amuytʼayistu? Biblia tuqit yatxattʼat Henry J. Cadbury sat jaqix akham siwa: “Ukanxa janiw templonakan sacrificat uywanakan aychapak aljaskpachänti, jan ukasti inas jakkirpacha jan ukax sasa.

Ukampix ¿kunsa Pablox yatichañ munaskäna? Cristianonakax janipunisay idolonakar yupaychapkchïnxa, kʼari yupaychirin templonakapan luqtat animalanakan aychapxa manqʼasipkaspänwa, kunattix uka aychax janiw qʼañuchatäkänti.

¿Khitinakapxänsa Jesusar visitapkäna uka magonakaxa?

▪ Jesusax yurkäna ukhaxa, mä machaq rey qhanañchiri warawara uñtasaw mä qhawqha “jaqinaka[x] Inti jalsu tuqita” regalonak aptʼat jutapxäna, sasaw Mateo qillqatax qhanañchi. Griego arunx uka chachanakax mágoi satäpxiwa, ukax ‘magonaka’ sañ muni (Mateo 2:1). Uka magonakatxa ¿kunsa yattanxa?

Taqi khitinakatï nayra pachanakan sarnaqäwinakat qillqapkäna ukanakatxa, Heródoto sat sutini jaqiw nayrïrixa, jupaxa nayrïr pachan pusi pataka maranakanwa jakasïna, ukat jupaw Grecia markan sarnaqäwi tuqinakat qillqarakitayna. Magonakax Persia markan astrología tuqita, samkanak tuqita ukat layqasiñanak tuqit yatxattʼat sacerdotenakapxänwa sasaw qillqatanakapan qhanañchäna. Uka pachanakanx Persia markan zoroastrismo sat yupaychäwi utjatapatxa, inas uka magonakax uka yupaychäwinkir sacerdotenakäpxchïna. Uka “magonakat parlkasaxa”, akham sasaw mä librox qhanañchi: “Helenismo tiemponakanxa, magonaka sasinxa, khitinakatï wali yatiñ kankañanipxäna ukat awisax kuna layqasiñanaksa lurapxäna ukanakaruw ukham sapxirïna” sasa (The International Standard Bible Encyclopedia).

Jesusar visitapkäna uka magonakaxa, astrología tuqit yatxattʼatapxänwa sasaw kʼari yupaychäwinkir Justino Mártir, Orígenes ukat Tertuliano ukanakax sapxäna. Jupanakaxa, Bibliat yatxattʼatanakapxänwa. Uk amuytʼañatakixa, De idololatria libropanx akham sasaw Tertulianox qillqatayna: “Layqasiñanakampi astrologiampix mayakïkaspas ukhamätapxa, yatipxayätwa. Ukhamasti khitinakatï warawara liytʼapxäna ukanakaw nayraqatxa [...] regalonak [Jesusan ukar] apapxäna” sasa. Ukatwa walja Biblianakanx mágoi siski uka griego arxa “astrologonaka” sasin jaquqipapxpacha.

[15 janan fotopa]

Uka ceramicax nayrïr phisqa patak maranakatawa, uywanak sacrificion luqtasipki

[Fotox khitin apsutasa]

Musée du Louvre (París)