«¿Bochʼo xotquinbe cʼusi oy ta sjol li Cajvaltique?»

«¿Bochʼo xotquinbe cʼusi oy ta sjol li [Kajvaltik Jeovae]? ¿Bochʼo xuʼ ta xchanubtas? [...] Pero li vuʼutique jaʼ xa quichʼojbetic sjol yoʼnton li Cristoe.» (1 COR. 2:16)

1, 2. 1) ¿Kʼusi vokol chaʼi li krixchanoetike? 2) ¿Kʼusi skʼan teuk ta joltik ta sventa ti kʼu yelan snopben li Jeovae?

 ¿MI OY bu tsots xavaʼi ta yaʼibel smelolal li kʼusi tsnop yantike? Li buchʼutik jaʼ to snupunelike jaʼ jech chaʼi sbaik xchiʼuk tsnopik ti mu xaʼibeik smelolal li kʼusi tsnop snup xchiʼilike. Taje jaʼ ti jelel snopben xchiʼuk jelel snaʼ xkʼopoj li vinik xchiʼuk antse. Jech onoʼox, ta jlom lumetike akʼo mi jmoj li skʼopike jelel pʼelantik. Jech xtok, ta skoj ti jelel li kuxlejale xchiʼuk li kʼopetike jaʼ me jelel-o snopben li krixchanoetike xchiʼuk li stalelalike. Akʼo mi jech, mi chkojtikintik mas li yantike xuʼ xkaʼibetik smelolal li kʼusi tsnopike.

² Mi jelel tajek jnopbentik ta jujuntal li voʼotike, mu me labaluk xkaʼitik ti mas to jelel snopben li Diose. Ta stojolal Isaías xi laj yalbe j-israeletik li Jeovae: «Li vuʼune mu jechuc ta jnop jech chac cʼu chaʼal chanopic li voʼoxuque; mu jechuc ta jpas jech chac cʼu chaʼal chapasic li voʼoxuque». Yoʼ tskoʼoltas ti yuʼun jeche, xi to laj yale: «Jech chac cʼu chaʼal mu xatabeic stayalil vinajel voʼoxuc ti oyoxuc ta banamile; jaʼ jech mu xacʼotic ta snopel ti bu cʼalal ta jnop li vuʼune» (Isa. 55:8, 9).

3. ¿Kʼusi chaʼtos skʼan jpastik sventa lek xkil jbatik xchiʼuk li Jeovae?

³ Vaʼun chaʼa, ¿mi jaʼ van skʼan xal ti muʼyuk sbalil ti ta jkʼan chkojtikintik ti kʼu yelan snopben li Jeovae? Mu jechuk. Akʼo mi mu xkaʼibetik smelolal skotol li kʼusi tsnop Jeovae, xuʼ xkakʼbetik yipal sventa xkojtikintik lek, yuʼun kʼuchaʼal chal Vivliae, chkʼot ta mero jchiʼil jbatik xchiʼuk li Jeovae, jaʼ xkaltik, ti xkamigoin jbatik xchiʼuke (kʼelo Salmo 25:14 xchiʼuk Proverbios 3:32). Jtos ti kʼusi xuʼ jpastik sventa xi jnopaj ta stojolal li Jeovae jaʼ ti ta sjunuluk koʼonton jnopbetik skʼoplal li Vivlia sventa xkojtikinbetik li stalelale (Sal. 28:5). Yan xtoke, jaʼ ti xkojtikinbetik mas «sjol yoʼnton [o snopben] li Cristoe», yuʼun «[koʼol] jech chac cʼu chaʼal li Dios ti mu xquiltique» (1 Cor. 2:16; Col. 1:15). Mi ta jchʼakbetik yorail xchanel li loʼiletik ta Vivliae xchiʼuk ti ta jnopbetik skʼoplale, jaʼ me tskoltautik ta yaʼibel smelolal ti kʼuyelan stalelal xchiʼuk snopben li Jeovae.

Li kʼusi nopem xkaʼitik spasel ti skʼan xkiktatike

4, 5. 1) ¿Kʼusi nopem xkaʼitik spasel ti skʼan xkiktatike? Albo smelolal. 2) ¿Kʼusi chopol la spasik li j-israeletike?

⁴ Kʼalal ta jnopbetik skʼoplal li kʼusitik spasoj Jeovae, mu me stakʼ xkaltik ti lek o mi chopol ta skoj li kʼusi ta jnop jtuktike. Taje laj yalbe skʼoplal Jeova ta Salmo 50:21 li kʼusi nopem xkaʼitik spasele: «Laj anop ti jaʼ jech coʼnton ec jech chac cʼu chaʼal avoʼntone». Oy xa ta 175 jabil xi laj yalbe skʼoplal jun vinik ti xchanojbe skʼoplal Vivliae: «Ti kʼuyelan tsnopbeik skʼoplal Dios li krixchanoetike jaʼ jech kʼuchaʼal li mantaletik yakʼoj stukike xchiʼuk ti lek chilike. Jech xtok, ti vaʼ mantaletike jaʼ la jech skʼan xchʼun Dios kʼuchaʼal chchʼun stukike».

⁵ Skʼan me jkʼel jbatik sventa mu sok ti kʼuyelan chkiltik Dios ta skoj li smantaltak krixchanoetike xchiʼuk li kʼusi ta jkʼan jtuktike. ¿Kʼu yuʼun toj tsots skʼoplal taje? Veno, yuʼun  kʼalal ta jchantik li Vivliae xuʼ van muʼyuk bu lek chkiltik jlomuk li kʼusitik spasoj Jeova ta skoj ti oy noʼox spajeb xchiʼuk ti oy spaltail li jnopbentike. Li j-israeletike jaʼ jech la spasik, jaʼ yuʼun muʼyuk lek kʼusi la snopik ta stojolal Jeova ta sventa li kʼusi tspas ta stojolalike. Jkʼeltik lek avil kʼusi albatik yuʼun li Jeovae: «Jech chavalic li voʼoxuque: “Muc tuqʼuil beuc yichʼoj li Cajvaltique”, me xachiique, aʼyo lec avaʼyic israeletic. ¿Me vuʼun muʼyuc tucʼ li be jtamoje? ¿Me muc voʼocoxuc ti batsʼi xotxot li be atamojique?» (Eze. 18:25).

6. ¿Kʼusi la xchan li Jobe, xchiʼuk kʼuxi ta jtabetik sbalil li kʼusitik laj yil ta xkuxlejale?

⁶ Mi mu jkʼan xlik kaltik ti lek o ti chopol li kʼusi tspas Jeova ta skoj ti kʼuyelan smantal li krixchanoetike, skʼan me xkakʼtik venta ti oy noʼox spajeb li jnopbentike, bakʼintike chopol chbat ta nopel kuʼuntik xtok. Jun vinik ti jech laj yakʼ ventae jaʼ li Jobe. Kʼalal la snuptan tsots vokole laj yat tajek yoʼonton, jaʼ yuʼun jaʼ bat ta yoʼonton xchiʼuk jaʼ muʼyuk xa la stsak ta venta li kʼusitik mas tsots skʼoplale. Pe li Jeovae ta slekil yoʼonton la skolta sventa xakʼ lek venta li Jobe. Kʼalal mas ta 70 kʼusitik jakʼbat Job ti muʼyuk xtakʼ yuʼune, jaʼ te laj yakʼbe yil ti oy noʼox spajeb li snopbene. Bikʼit laj yakʼ sba xchiʼuk la stukʼibtas li snopbene (kʼelo Job 42:1-6).

Kʼuxi xuʼ jchanbetik «sjol yoʼnton li Cristoe»

7. ¿Kʼu yuʼun tskoltautik ta yaʼibel mas smelolal kʼu yelan snopben Jeova mi ta jkʼeltik li kʼusitik la spas Jesuse?

⁷ Li Jesuse toj lek la xchanbe stalelal li sTote, ta skʼopojel xchiʼuk li kʼusitik la spase (Juan 14:9). Jaʼ yuʼun chaʼa, mi ta jkʼeltik lek li kʼusitik la spas Jesuse ta me xkaʼibetik mas smelolal li snopben Jeovae (Rom. 15:5; Fili. 2:5). Jkʼeltik chib loʼil ta Evanjelio ti jaʼ chalbe skʼoplale.

8, 9. Jech kʼuchaʼal chal Juan 6:1-5, ¿kʼusi kʼot ta pasel sventa oy kʼusi xjakʼbat yuʼun Jesús li Felipee, xchiʼuk kʼu yuʼun ti jech la sjakʼe?

⁸ Jnopbetik skʼoplal liʼe. Poʼot xaʼox xichʼ pasel li kʼin Koltael ta sjabilal 32. Naka toʼox laj xcholik-o mantal ta sjunul Galilea li jtakboletik ti toj labal sba kʼot ta pasele. Ta skoj ti lubem sutik tale, li Jesuse laj yikʼan batel ta xokon smaleb Kʼakʼal ta nab Galilea ti bu stuk xuʼ xkux yoʼontonike. Akʼo mi jech, ta smilal noʼox krixchanoetik laj yaʼiik, jaʼ yuʼun bat staik. Kʼalal laj xaʼox xpoxta krixchanoetik li Jesuse xchiʼuk ti ep kʼusi laj yakʼbe xchanike la snuptanik jun vokolil: li krixchanoetike skʼan xveʼik, pe ta skoj ti stuktuk xa bu chʼikil li lum bu oyike muʼyuk bu stakʼ smanik veʼlil. Kʼalal laj yakʼ venta Jesús ti skʼan xveʼike, xi la sjakʼbe Felipe ti jaʼ te likeme: «¿Bu ta xbat jmantic tal pan sventa ta xcacʼbetic sveʼic li epal cristianoetic leʼe?» (Juan 6:1-5).

⁹ ¿Kʼu yuʼun ti jech la sjakʼ li Jesuse? ¿Mi yuʼun van mu snaʼ kʼusi tspas? Moʼoj. Vaʼun chaʼa, ¿kʼusi oy ta yoʼonton? Xi la stakʼ li jtakbol Juan ti jaʼo te oy eke: «Jaʼ noʼox ta sqʼuelbe cʼu xʼelan yoʼnton [li Felipee], yuʼun ti Jesuse snaʼoj onoʼox cʼusi ta spas» (Juan 6:6). Jech, yuʼun li Jesuse tskʼan tsnaʼ bu kʼalal chʼiemik ta mantal li yajtsʼaklomtake. Ti vaʼ yelan la sjakʼe jaʼ sventa snopbeik skʼoplal li vokolile xchiʼuk sventa xakʼik ta ilel ti xchʼunojik ti oy sjuʼele. Pe muʼyuk laj yakʼ ta ilel xchʼunel yoʼontonik, ti kʼusie jaʼ ti oy noʼox spajeb li kʼusitik xaʼibeik smelolale (kʼelo Juan 6:7-9). Laj une, li Jesuse oy kʼusitik la spas ti muʼyuk snopojik li yajtsʼaklomtak ti spas yuʼune. ¿Kʼusi la spas? La smakʼlin ta skʼelobil juʼelal li epal krixchanoetik ti chviʼnajike (Juan 6:10-13).

10-12. 1) Alo kaʼitik kʼu van yuʼun muʼyuk la skolta ta ora Jesús li ants ti likem ta Greciae. 2) ¿Kʼusi ta jkʼelbetik batel skʼoplal li avie?

¹⁰ Li loʼil ta Vivlia taje jaʼ tskoltautik ta yaʼibel smelolal li kʼusi la snop Jesús ta sventa jun loʼil ta tsʼakale. Kʼalal mu toʼox jaluk yechʼel ti la smakʼlin krixchanoetik li Jesuse, echʼ xtuchʼik xchiʼuk yajtakboltak li stsʼak Israel ta nortee, vaʼun kʼotik ta yosilal Tiro xchiʼuk Sidón. Te nopaj tal ta stojolalik jun ants likem ta Grecia sventa tskʼanbe vokol Jesús yoʼ xpoxtabat li  stsebe. Ta slikebale muʼyuk stsake ta mukʼ li antse, pe ta skoj ti te xvulvune xi albat yuʼun li Jesuse: «Acʼo veʼicuc baʼyuc li nichʼnaletique. Mu lecuc me ta jpojbetic yotic li nichʼnaletique, yuʼun chcacʼbetic sveʼic unin tsʼiʼetic» (Mar. 7:24-27).

¹¹ ¿Kʼu yuʼun muʼyuk la skolta ta anil ants li Jesuse? ¿Mi yakal van tspas ta preva —kʼuchaʼal la spas ta stojolal Felipe— sventa tskʼel kʼuyelan chaʼi xchiʼuk ti xakʼ ta ilel xchʼunel yoʼontone? Akʼo mi mu jnaʼtik kʼuyelan kʼopoj li Jesuse, jnaʼojtik lek ti muʼyuk bu chopol xaʼi sba yuʼune. Ta melel, ti vaʼ yelan la skoʼoltase muʼyuk bu chopol ta aʼiel li kʼusi laj yale, yuʼun «unin tsʼiʼetic», xi. Jech oxal, yikʼaluk van jaʼ jech la spas kʼuchaʼal jun totil, ti oy ta yoʼonton chakʼbe li kʼusi chkʼanbat yuʼun xnichʼone, pe muʼyuk chakʼbe yil ta ora sventa tskʼel mi jpʼel ta yoʼonton li kʼusi tskʼane. Mu jnaʼtik lek, pe kʼalal laj yil ti oy xchʼunel yoʼonton ta melel li antse, la spas li kʼusi kʼanbate (kʼelo Marcos 7:28-30).

¹² Li chib loʼiletik ta Evanjelio taje toj ep sbalil, yuʼun tskoltautik ta yaʼibel lek smelolal «sjol yoʼnton li Cristoe». Li avie jkʼeltik avil kʼuxi tskoltautik ta yaʼibel lek smelolal li snopben Jeovae.

Loʼilajik li Jeova xchiʼuk Moisese

13. ¿Kʼuxi ta jtabetik sbalil kʼalal chkaʼibetik smelolal ti kʼu yelan snopben li Jesuse?

¹³ Kʼalal ta xkaʼibetik lek smelolal li kʼusi tsnop Jesuse mas me kʼun chkaʼibetik smelolal li yantik tekstoetik ta Vivlia ti vokol ta aʼiele. Li j-israeletike laj yichʼik ta mukʼ chʼiom tot vakax ti pasbil ta kʼanal takʼine, jaʼ yuʼun xi albat yuʼun Jeova li Moisese: «Li achiʼiltaque, laj xa quil ti stalelic toj tsots yoʼntonique. ¡Jaʼ yuʼun liʼ ta orae tsots chiʼilin ta stojolic! ¡Mu me cʼusi xal avoʼnton, yuʼun ta xcules scotolic! Voʼot xa noʼox ta aventa xuʼ ta jliques jun mucʼta lum» (Éxo. 32:9, 10).

14. ¿Kʼu yelan laj yaʼi Moisés ti kʼusi albat yuʼun Jeovae?

¹⁴ Li loʼile xi to chal batele: «Li Moisese te lic scʼanbe vocol li Diose, jech laj yalbe: –Mucʼul Dios, ¿cʼu yuʼun chaʼilin ta stojol li jteclum avuʼun ti laj aloques tal ta Egipto ta amucʼul atsatsale? ¿Me yuʼun jaʼ chacʼan ti jech chlic yalic li egiptoetique?: “Ti jech la sloqʼues batel li jteclum yuʼun Diose, yuʼun chopol cʼusi snopoj. Yuʼun tscʼan tsmil te ta vitsetic, yuʼun jech tstuʼpbe o stsʼunubalic liʼ ta banamil”; xuʼ xiic. Jaʼ lec mu xa xaʼilin. Mu xanop ti chamil li jteclum avuʼune. Naʼo me cʼusi avalojbe ta jamal atuc li avajtunel Abraham, Isaac, xchiʼuc Jacobe. Jech laj avalbe: “Ta xcacʼ boluc ep amomnichʼnabic jech chac cʼu chaʼal cʼanaletic ta vinajel. Jaʼ ta xcacʼbeic comel amomnichʼnabic li banamil laj calbote. Jaʼ yuʼunic chcom o”, xavut onoʼox –xut. Jaʼ yuʼun li Mucʼul Diose te lic yal ti muʼyuc ta smil scotol li jteclum yuʼune» (Éxo. 32:11-14). *

15, 16. 1) ¿Kʼu yuʼun loʼilaj li Jeova xchiʼuk Moisese? 2) ¿Kʼusi smelolal ti «lic yal [Jeova] ti muʼyuc ta smil scotol li jteclum yuʼune»?

 ¹⁵ ¿Mi yuʼun van skʼan stukʼibtasbe snopben Jeova li Moisese? ¡Ta melel moʼoj! Akʼo mi laj yalbe Moisés li kʼusi oy ta yoʼonton tspase, taje maʼuk onoʼox ti kʼusi tspase. Ti kʼusie yuʼun tspas ta preva li yajtunele, jaʼ jech kʼuchaʼal pasatik ta preva yuʼun Jesús li Felipe xchiʼuk li ants ti likem ta Greciae. Ti kʼu yuʼun jech loʼilajike jaʼ sventa xal li kʼusi tsnop Moisese. * Li Moisese tʼujat yuʼun Jeova yoʼ xtun ta jkʼopojel yuʼun li j-israeletik ta stojolal Diose, jaʼ yuʼun stsakojbe ta venta li yabtele. ¿Kʼusi van tspas li Moisese? ¿Mi ta van xchibaj? ¿Mi lek xa van chaʼi ti laj yal Jeova ti jaʼ ch-och ta xkʼexol steklumal Israel li snitilulaltake?

¹⁶ Ti kʼuyelan takʼav li Moisese te laj yakʼ ta ilel xchʼunel yoʼonton xchiʼuk ti spatoj yoʼonton ti tukʼ snaʼ xchapanvan li Jeovae. Te laj yakʼ ta ilel xtok ti mu jaʼuk batem ta yoʼonton li kʼusi tskʼan stuke, moʼoj, jaʼ batem ta yoʼonton ti mu me xichʼ ikʼubtasbel sbi li Jeovae. Jaʼ jech jamal laj yakʼ ta ilel ti xaʼibe smelolal «cʼusi oy ta sjol li Cajvalti[k]» Jeovae, jaʼ xkaltik, ti kʼuyelan chil li kʼusi laj xa yichʼ albel skʼoplale (1 Cor. 2:16). ¿Kʼuxi kʼot ta tsutsel un? Ta skoj ti maʼuk onoʼox ti jpʼel jech tspas ti kʼuxi la snop li Jeovae, li Vivliae chal kaʼitik ti «lic yal ti muʼyuc ta smil scotol li jteclum yuʼune». Li ta hebreo kʼope jaʼ skʼan xal ti muʼyuk xakʼbe svokol li jteklum kʼuchaʼal la snop ox li Jeovae.

Loʼilajik li Jeova xchiʼuk Abrahame

17. ¿Kʼuxi laj yakʼbe yil Abraham li Jeova ti oy smalael yuʼune?

¹⁷ Jkʼeltik to yan ti bu laj yakʼ loʼilajuk jun yajtunel Jeova ti jaʼ te xuʼ xakʼ ta ilel xchʼunel yoʼonton xchiʼuk ti spatoj yoʼonton ta stojolal Diose. Jaʼ ti loʼilajik xchiʼuk Abraham ta sventa ti chichʼ akʼbel slajeb li Sodomae. Li vaʼ kʼakʼale laj yakʼ ta ilel Jeova ti oy smalael yuʼun kʼalal laj yakʼ oy kʼusi xjakʼbat vaxakib veltae. Li Abrahame tsots kʼopoj xchiʼuk xi laj yalbe li Jeovae: «Mu van xapas jech ti coʼol chavules li bochʼo lequique xchiʼuc li bochʼo oy smulique, yuʼun me jech chapase xcoʼlaj xchiʼuc coʼol oy smulic chcʼot. Mu me xapas jech, voʼot ti mucʼul jchapanvanejot ta sbejel banamile. ¿Me mu jaʼuc lec ti tucʼ chachapane?» (Gén. 18:22-33).

18. ¿Kʼusi ta jchantik ti kʼu yelan loʼilajik li Jeova xchiʼuk Abrahame?

¹⁸ ¿Kʼusi chchanubtasutik ta sventa snopben Jeova li kʼusi naka to la jkʼeltike? Jamal lek xvinaj ti Diose mu persauk skʼan sjakʼbe Abraham li kʼusi tsnop tspase. Veno, xuʼ la xchapbe ta slikebal jechuk ti kʼu yuʼun jech kʼot ta nopel yuʼune. Pe kʼalal laj yakʼ ti oy kʼusi xjakʼbate, jaʼ jech laj yakʼbe yorail sventa xchʼam xchiʼuk xaʼibe smelolal ti kʼuyelan chil kʼusitik li Jeovae, ti xakʼ venta xtok ti oy xkʼuxul yoʼontone xchiʼuk ti oy stukʼilale. Ta melel, jaʼ jech loʼilajik kʼuchaʼal yamigo sbaik (Isa. 41:8; Sant. 2:23).

Kʼusitik xuʼ jchantik

19. ¿Kʼuxi xuʼ jchanbetik stalelal li Jobe?

¹⁹ ¿Kʼusi la jchantik ta sventa li «cʼusi oy ta sjol li Cajvalti[k]» Jeovae? Sventa xkaʼibetik smelolal li snopbene skʼan jkʼeltik li Vivliae. Muʼyuk me lek ti ta jnoptik ti xkoʼolaj kʼuchaʼal  jun krixchano ti oy spaltail li Jeovae xchiʼuk ti ta xkaltik ti muʼyuk lek li kʼusi tspas chkiltike. Xi laj yal li Jobe: «Muc cristianouc jech chac cʼu chaʼal vuʼun mu xuʼ jech chcalbe: “Batic jchibaltic ta stojol jchapanvanejetic”, mu xuʼ xcut» (Job 9:32). Kʼalal chlik kaʼibetik smelolal li kʼusi tsnop Diose, jaʼ me jech chkaltik kʼuchaʼal Job ti xi laj yale: «Scotol leʼe stiʼtiʼ noʼox yabtel chcaʼibetic; muʼyuc ep li yabtel laj caʼitique. ¿Bochʼo xuʼ yuʼun chaʼibe smelol scotol li smucʼul stsatsale?» (Job 26:14).

20. ¿Kʼusi skʼan jpastik mi la jtatik junuk teksto ti tsots ta aʼibel smelolale?

²⁰ ¿Kʼusi skʼan jpastik mi mu xkaʼibetik smelolal kʼalal ta jkʼeltik jtosuk mantal ta Vivliae, mas to kʼalal jaʼ chalbe skʼoplal snopben li Jeovae? Skʼan jsabetik smelolal, pe mi mu xkaʼitike, vaʼun bi xuʼ jech xkiltik kʼuchaʼal jun preva ta sventa li xchʼunel koʼontontike. Jvules ta joltik, li ta Vivliae oy tekstoetik ti jaʼ sventa xkakʼtik ta ilel ti jpatoj koʼontontik ta stojolal Jeovae xchiʼuk li ta stalelaltake. Skʼan bikʼit xkakʼ jbatik yuʼun mu xkaʼibetik smelolal skotol li kʼusitik tspase (Ecl. 11:5). Mi jeche mas me kʼun chkaʼitik ta snopel kʼuchaʼal chal Pablo liʼe: «Batsʼi muʼyuc spajebal scʼulejal, sbijil, xchiʼuc snopubil yuʼun li Diose. Mu stacʼ naʼel cʼusi oy ta yoʼnton li Diose; mu xlaj ta nopel cʼusi snopoj tspas. ¿Bochʼo snaʼ cʼusi oy ta yoʼnton li Cajvaltique? ¿Bochʼo jbijubtasvanej yuʼun? ¿Bochʼo oy cʼusi laj yacʼbe baʼyuc ti jech jaʼ xa noʼox tspac sutel tale? Yuʼun jaʼ yuʼun, jaʼ la spas; jaʼ yajval scotol li cʼusitic oye. Stuc acʼo ichʼatuc o ta mucʼ sbatel osil. Jechuc» (Rom. 11:33-36).

[Tsʼibetik ta yok vun]

¿Mi xvul ta ajol?

• ¿Kʼusi tskoltautik sventa mu xkaltik mi lek o mi chopol li kʼusi tspas Jeovae?

• ¿Kʼu yuʼun toj jtunel ti xkaʼibetik smelolal ti kʼu yelan snopben li Jesús sventa lekuk xkil jbatik xchiʼuk li Jeovae?

• ¿Kʼusi ta jchantik ta sventa ti kʼu yelan la xchiʼin ta loʼil Moisés xchiʼuk Abraham li Jeovae?

[Sjakʼobiltak sventa xchanobil]

[Lokʼol ta pajina 5]

¿Kʼusi ta jchantik ta sventa snopben Jeova kʼalal ta jkʼeltik ti kʼu yelan la xchiʼin ta loʼil Moisés xchiʼuk Abrahame?