Ifingalenga Ulupwa Ukuba ne Nsansa

Mulelanda na Bana Benu pa Lyashi lya Bwamba

Alicia, * umukashana uuli ne myaka 17 atile: “Inshita shimo ndafwaya fye ukwishibako fimo pa lyashi lya bwamba, lelo imona kwati nga naipusha abafyashi, kuti batila nali-ipoosaika mu misango yabipa.”

Banyina ba kwa Alicia, ba Inez, batile: “Ndafwaya ukulanda no mwana wandi pa lyashi lya bwamba, lelo alikwata sana ifya kucita. Cilankosela ukusanga inshita ya kulanda nankwe.”

MUNO nshiku, abantu balalanda ilyashi lya bwamba ukuli konse—pa ma TV, mu mafilimu, na mu makwebo basabankanya. Lelo casangwa ukuti abafyashi fye na bana e batiina ukulandapo pali ili lyashi. Michael, umulumendo uuli ne myaka 16, uwa ku Canada, atile: “Nga caliweme abafyashi abeshiba ifyo citukosela fwe misepela ukulanda nabo ili lyashi. Calyangukapo ukulanda ili lyashi na banensu.”

Ilingi line, cilakosela abafyashi ukulanda pali ili lyashi nga filya fine cikosela abana babo. Ba Debra W. Haffner abasambilisha abantu pa bumi, balembele mu citabo cabo icitila Beyond the Big Talk ati: “Abafyashi abengi batile bashitiile umwana wabo icitabo cilanda pa lyashi lya bwamba nelyo pa fyo umuntu akula, no kucibika mu muputule wa mwana ukwabula ukuti balanshanye nankwe pali ili lyashi.” Ba Haffner batile ciba kwati abafyashi bale-eba umwana ati: “Tulefwaya wishibe ifyo umubili obe waba e lyo uisambilishe na pa lyashi lya bwamba; tatulefwaya fye ukulanda na iwe pali ili lyashi.”

Nga muli bafyashi, mufwile ukwalula ukutontonkanya kwenu pali ili lyashi. Ala nacicindama nga nshi ukuti imwe bene mulelanda na bana benu pa lyashi lya bwamba. Tontonkanyeni pali iyi milandu itatu iyo cicindamine ukucita ifyo:

1. Ifyo abantu balemona ilyashi lya bwamba na fyaluka. James, umulumendo uuli ne myaka 20 atile: “Filya caishibikwe ukuti abaupana e bafwile fye ukulakumana ukukumana kwa mu cupo fyalyaluka. Pali nomba, kwaba no kumyangana ifya mfwalo, ukuulungana no muntu ku matako, e lyo fye no kulatumishanya amashiwi ne fikope fya bwamba pa Intaneti na pa foni.”

2. Nangu cibe shani abana benu bakomfwa ilyashi lya bwamba mu nshila yalubana ilyo bacili fye abaice. Nacifyashi umo uwe shina lya Sheila atile: “Bakomfwa ilyashi lya bwamba ilyo fye batendeka isukulu, kabili inshila bakomfwilamo ili lyashi te nshila mwingatemwa balyumfwilamo.”

3. Abana benu balafwaya ukwipushapo fimo pa lyashi lya bwamba lelo cilabafya ukulanda na imwe pali ili lyashi. Ana uuli ne myaka 15 uwa ku Brazil atile: “Ukulanda fye icishinka, nshaishiba  ifya kutendeka ukulanshanya na bafyashi bandi pa lyashi lya bwamba.”

Ukwabula no kutwishika, ukulanda na bana benu pa lyashi lya bwamba, mulimo na umbi uo Lesa amupeela mwe bafyashi. (Abena Efese 6:4) Ca cine, ili lyashi kuti lyalenga imwe mwe bafyashi na bana ukumfwa insoni ukulandapo. Nangu cibe ifyo, imisepela iingi ilasuminishako ifyalandile Danielle umukashana wa myaka 14, uwatile: “Tufwaya abafyashi besu e baletulondolwela pa lyashi lya bwamba—ukucila kafundisha uo tushaishiba na bwino nelyo ukucila ukukutika kuli programu ya pa TV.” Nomba, kuti mwalanda shani ili lyashi lyacindama ku bana benu lelo ilisha-anguka ukulandapo? *

Ukulingana no Mushinku Wabo

Apo abana balaba na bantu bambi, batendeka ukumfwa pa lyashi lya bwamba ilyo bacili fye abaice. Icacilanapo ukubipa ca kuti muli shino “nshiku sha kulekelesha,” ababifi “balebipilako fye.” (2 Timote 3:1, 13) Ku ca bulanda, abakalamba baleshukila abana abengi no kuulungana nabo.

Kanshi nacicindama ukutendeka ukusambilisha abana benu ilyo bacili fye abaice. Nacifyashi umo uwe shina lya Renate uwa ku Germany atile: “Nga mwalolela ukuti bakafike nalimo imyaka 12, napamo kuti baisafilwa ukulanda na imwe pantu ilyo abana batendekea ukukula balomfwa insoni sha kulanda pali ili lyashi.” Icacindama kusambilisha abana ifyebo ifilingile umushinku wabo.

Ku bashilatendeka isukulu: Bikeni amano ku kubasambilisha amashina ya filundwa fya mfwalo, kabili bakonkomesheni ukuti takuli nangu umo uufwile ukwikatako kuli ifi filundwa. Nacifyashi umo uwa ku Mexico uwe shina lya Julia atile: “Natendeke ukusambilisha umwana wandi umwaume ilyo ali ne myaka itatu. Icalensakamika sana ca kuti abengolungana no mwana wandi kuti baba ni bakafundisha, nangu balya abaingila incito ya kulela abana, nelyo abana bambi abakalamba. Umwana wandi aalekabila ukwishiba ifya kuicingilila ku ba musango uyu.”

ESHENIKO IFI: Sambilisheni umwana ukuti afwile ukukalipa nga ca kuti uuli onse alefwaya ukumwikata ku fya mfwalo. Ku ca kumwenako, kuti mwasambilisha umwana wenu ukulanda ati: “Lekeni ifyo! Nalamusoselela!” Ebeni umwana wenu ukuti ukusoselela uulefwaya ukumwikata ku fya mfwalo kwaliba fye bwino kabili afwile ukumusoselela nangu amweba ukuti alamupeela ifya bupe nelyo amweba ati nga walanda tacawame. *

Ku bali ne myaka 5 ukufika ku 12: Shukileni iyi myaka ukusambilishishamo abana benu panono panono. Umufyashi umo uwe shina lya Peter atile: “Tala ishibeni ifyo abana baishibapo. Moneni ifyo baishiba kale kabili moneni nga balefwaya ukwishibilapo na fimbi. Mwibapatikisha nga tabalefwaya ukulandapo. Abana benu bakalailandila fye nga lyonse muleba nabo.”

ESHENIKO IFI: Mulelanda nabo lyonse, lelo mwilalanda nabo ifingi pa muku umo. (Amalango 6:6-9) Nga mulecita ifi cikangukila abana benu ukusambilila pali ili lyashi. Kabili, ilyo balekula bakeshiba ifyo bafwile ukwishiba ukulingana no mushinku wabo.

Ku bali ne myaka 13 ukufika ku 19: Iyi e nshita ya kulondololwela bwino bwino umwana wenu fyonse pa lyashi lya bwamba pa kutila aishiba ifya kuisunga bwino. Ana uuli ne myaka 15, uo tulandilepo atile: “Abalumendo na bakashana aba pa sukulu nsambilila balaala fye no uuli onse. Apo ine ndi Mwina Kristu, mfwile ukwishiba bwino bwino pa lyashi lya bwamba. Nangu ca kuti ukulanda pa lyashi lya bwamba kulomfwisha insoni, lelo lyashi ilyo mfwile ukwishiba.” *

Icishibisho: Ico abana bafililwa ukwipusha amepusho pali ili lyashi balatiina ukuti abafyashi babo kuti balamona kwati bali-iposaika mu mibele yabipa. E fyo umufyashi umo uwe shina lya Steven asangile. Ba Steven batile: “Umwana wesu umulumendo aaletiina ukulanda na ifwe pa lyashi  lya bwamba. Lelo mu kupita kwa nshita twaishileishiba ukuti alemona kwati twaleti natendeka bucende-ende. Twamulondolwelele bwino bwino ukuti ico twalelandilapo pali ili lyashi tatwalemutunganya iyo; lelo twalefwaya fye aishiba bwino bwino ili lyashi pa kutila aishiba ifya kukaana amatunko ya kucita ubulalelale.”

ESHENIKO IFI: Ukucila ukulungatika amepusho ku mwana wenu pa lyashi lya bwamba, mwipusheni ifyo abo asambilila nabo bamona ili lyashi. Ku ca kumwenako, kuti mwatila: “Abantu abengi pali lelo bamona kwati ukumyangana ifya mfwalo te bulalelale. Bushe e fyo abana besukulu banobe baishiba?” Amepusho ya musango uyu yakalenga umwana wenu ukulandapo ukwabula ukumfwa umwenso kabili akalondolola ifyo na o aishibapo.

Fumyenipo Insoni

Kwena, ukulanda na bana benu pa lyashi lya bwamba kuti kwamulenga ukumfwa insoni. Lelo nga mwaibikilishako kuti mwafuma ifisuma. Nacifyashi umo uwe shina lya Diane atile: “Mu kuya kwa nshita insoni shilayashilepwa, kabili ukulanda no mwana pa lyashi lya bwamba kuti ekwalenga mwakosha bucibusa nankwe.” Ba Steven, abo tulandilepo kale, nabo batile: “Nga tamuletiina ukulalanda pa lyashi ilili lyonse ilyaisa mu lupwa, cilanguka ukulanda pa malyashi yalenga ukumfwa insoni, pamo nga ilyashi lya bwamba. Kwena insoni tashifuminininapo, lelo ukulanshanya ukwabula ukupita mu mbali kwalicindama nga nshi mu lupwa lwa Bwina Kristu.”

[Amafutunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 14]

YIPUSHENI AMUTI . . .

Belengeni amashiwi yali pe samba ayo abaice ukufuma mu fyalo fyalekanalekana balembele, e lyo nomba muipushe na mepusho yalipo.

• “Abafyashi bandi balanjeba ukubelenga ifipande filanda pa lyashi lya bwamba e lyo nabepusha fye apo nshumfwikishe. Lelo ine kuti natemwa sana nga e balenondolwela ifingi.”—Ana, Brazil.

Mulandu nshi mfwile ukulondolwela umwana wandi pa lyashi lya bwamba ukucila ukumweba fye ukuibelengela?

• “Nalishiba imisango yalekanalekana iya bulalelale ubo abantu bacita—iyo imona kwati batata tabaishiba. Kuti cabapesha amano no kubakankamika nga nabepusha pali ili lyashi.”—Ken, Canada.

Finshi ifisakamika umwana wandi ifyo engalatiina ukunjipusha?

• “Ilyo nasukile nashipa fye ukwipusha abafyashi bandi icipusho pa lyashi lya bwamba, bankalipile ati, ‘Cinshi ulenjipushisha pali ili lyashi? Finshi ucitile?’”—Masami, Japan.

Ilyo umwana wandi anjipusha pa lyashi lya bwamba, bushe imyasukile yandi kuti yakuma shani umwana wandi?

• “Kuti cawama sana nga ca kuti abafyashi bandi balenjeba ati ilyo nabo bali abaice, baleipusha amepusho yamo yene no kuti na ine nshilelufyanya ukubepusha.”—Lisette, France.

Kuti nacita shani pa kuti cangukile umwana ukulanjipusha amepusho pa lyashi lya bwamba?

• “Bamayo balenjipusha amepusho pa lyashi lya bwamba—lelo mwi shiwi ilyaleumfwika bwino. Imona kwati ukucita ifyo kwalicindama, pa kutila umwana elamona kwati mulemutunganya.”—Gerald, France.

Bushe ishiwi lyandi lyumfwika shani ilyo ndelanda no mwana wandi pa lyashi lya bwamba? Bushe ndekabila ukuwamyako?