Gik Makelo Mor e Ngima Joot

 Wuo gi Nyithindi Kuom Weche Nindruok

Rawera moro miluongo ni Alicia, * wacho kama: “Seche moko adwaro mana ng’eyo ang’eya wach moro motudore gi nindruok, kata kamano, aneno ni kapo ni apenjo jonyuolna, gibiro paro ni mit adwaro timo gimoro marach.”

Inez, ma en min Alicia wacho niya: “Daher ahinya bet piny gi nyara mondo awuo kode kuom weche motudore gi nindruok, kata kamano, odich ahinya gi ngimane. Tek yudo kinde ma en thuolo.”

KINDEGI, piche koda weche mag nindruok yudore kamoro amora​—e televison, sinembe, koda e piche madongo mag lendo. Nenore ni e kind jonyuol gi nyithindo, ema wuoyo kuom weche nindruok pod en kwer. Rawera moro modak Kanada miluongo ni Michael wacho kama, “Daber ka jonyuol ong’eyo kaka wuoyo kodgi kuom wach nindruok en gima tek ahinya kendo makelo wich kuot. Wuoyo kod osiep e wi wachni yot moloyo.”

Kinde mang’eny, jonyuol bende oluoro wuoyo kuom wachni mana kaka nyithindgi. Debra W. Haffner ma en japuonj mar weche thieth, wacho kama ei buge miluongo ni Beyond the Big Talk: “Jonyuol mang’eny osenyisa ni ginyiewo ne nyithindgi buge mawuoyo kuom weche nindruok kata mawuoyo kuom gik matimore ne rowere mandhowe, kae to giweyo bugego kama nyithindgi ninde maok giwuoyo kodgi kuom wechego ngang’.” Haffner wacho ni ka jonyuol otimo kamano, gima ginyiso nyithindo maler en niya: “Wadwaro ni ung’e lokruok mabedo e dendu kendo ung’e weche motudore gi nindruok; mak mana ni ok wadwa wuoyo kodu kuom wechego.”

Ka in janyuol, dwarore ni ikaw okang’ mopogore. Kuom adier en gima dwarore ahinya ni in iwuon iwuo kod nyithindi kuom weche motudore gi nindruok. Ne ane gik moko adek mamiyo dwarore ni itim kamano:

1. Paro ma ji nigo kuom weche nindruok oselokore. James ma jahigini 20 wacho niya: “Nindruok sani ok en mana mitimo e kind dichwo gi chiege. Sani nitie nindruok mar dhok, mar sianda, koda nindruok minyiso e Intanet​—bende nitie tim mar oro piche mag nindruok e simo [‘sexting’].”

2. Nyalo bedo ni nyithindi biro romo gi weche mobam kapod gitindo. Miyo moro miluongo ni Sheila wacho ni, “Ka gichako achaka skul ni i, nyithindo biro winjo weche nindruok, to ok gibi bedo gi paro makare ma diher ni gibedgo kuom wechego.”

3. Nyithindi nigi penjo kuom weche nindruok, kata kamano ok yotnegi kawo okang’ mokwongo mar wuoyo kodi kuomgi. Ana ma jahigini 15 modak Brazil wacho niya, “Kuom adier, ok ang’eyo  kata matin kaka dachak mbaka gi jonyuolna e wi weche nindruok.”

Adier, wuoyo gi nyithindi e weche nindruok en achiel kuom ting’ ma Nyasaye omiyi kaka janyuol. (Jo Efeso 6:4) En adier ni wuoyo kuom wechego nyalo bedo matek ne in koda ne nyathini. Kata kamano, ber ng’eyo ni thoth rowere oyie kod weche mag rawera miluongo ni Danielle ma jahigini 14, ma nowacho niya, “Wadwaro ni jonyuolwa ema opuonjwa weche nindruok​—to ok japuonj moro machielo kata program mag TV.” To kare ere kaka inyalo wuoyo gi nyithindi kuom wach mapekni kendo ma nenore ni kelo wich kuot? *

Puonjgi Weche Moromore gi Hikgi

Nikech ok ginyal dak kama ok girome gi ji, nyithindo chako winjo weche mag nindruok kapod gitindo ahinya. To marachie moloyo en ni e ‘ndalogi mag giko,’ ji maricho ‘osemedo bedo maricho moloyo.’ (2 Timotheo 3:1, 13) Gima lit, en ni jo madongo hinyo nyithindo mang’eny e yore monjawore mag nindruok.

Omiyo en gima duong’ ahinya mondo ichak puonjo nyithindi kuom weche mag nindruok kapod gitindo. Miyo miluongo ni Renate modak Jerman wacho kama: “Kirito ma gichiegni bedo rowere mandhowe, ginyalo tamore wuoyo ayanga kuom wechego nikech luoro kata wich kuot ma rowere mandhowe jobedogo.” Gima duong’ en puonjo nyithindo weche moromore gi hikgi.

Nyithindo mapok ochako skul: Puonjgi mondo ging’e kaka iluongo fuondni mag nyuol, kendo jiwnegi ni onge ng’ato ang’ata monego omul fuondnigo. Julia, miyo modak Mexico wacho ni: “Nachako puonjo wuoda ka en jahigini adek. Chunya ne chandore ahinya kuom ng’eyo ni jopuonj e skul, jopidi kata nyithindo madongone, ne nyalo hinye. Ne dwarore ni ong’e kaka onyalo ritore mondo jomoko kik hinye.”

TEM ANE TIMO KAMA: Tieg nyathini ong’e kaka onyalo tamore e yo motegno ka ng’ato ang’ata temo tugo gi fuond mage mag nyuol. Kuom ranyisi, inyalo puonjo nyathini kaka onyalo wacho ni: “We timo kamano! Abiro fuli!” Nyis nyathini ni fulo gima otimne en gima kare kinde duto​—kata mana ka ng’atno singone gimoro kata bwoge ni biro timone gimoro marach. *

Nyithindo manie praimari: Ti gi higinigi kaka thuolo mag medo puonjo nyithindi weche mag nindruok mos mos. Wuoro moro ma nyinge Peter wacho ni, “Kik irikni yoro pi kapok ing’eyo tutne. Ng’e ni gin gik mage ma giseng’eyo, kendo ng’e kabe gidwaro ng’eyo weche momedore. Kik ichun mbakano. Mbakano nyalo chakore mayot ka ijakawo thuolo mar bet gi nyithindi kinde ka kinde.”

TEM ANE TIMO KAMA: Kinde ka kinde, kaw thuolo machuok mondo uwuo kuom wechego, kar mana ‘ketogi piny’ odiechieng’ moro achiel mondo iwachnegi weche duto miparo ni onego ging’e. (Rapar mar Chik 6:⁠6-9) Kitimo kamano, ok ibi miyogi weche mang’eny turi mohewogi. E wi mano, kaka gimedo dongo, gibiro yudo ng’eyo madwarore kaluwore gi hikgi.

Rowere mandhowe: Magi e kinde monego ine ni nyathini oyudo puonj moromo mondo ong’e kaka dend dhano tiyo kuom weche nindruok, ong’e rito chunye, kendo ong’e chike makare matayo timbe nindruok. Ana, rawera ma jahigini 15 ma ne owuo kuome motelo, wacho niya: “Yawuowi gi nyiri e skundwa osechako terore. Aparo ni an kaka Jakristo dwarore ni abed gi ng’eyo moromo kuom weche nindruok. Kata obedo ni wuoyo kuom weche nindruok nyalo bedo gima kelo wich kuot, en gima chuno ni nyaka to ang’e.” *

Ng’e wachni: Rowere nyalo luor penjo jonyuolgi nikech giparo ni jonyuolgi nyalo chich kodgi ni gisedonjo e timbe maok kare. Mano e gima wuoro moro miluongo ni Steven nofwenyo. Owacho ni: “Wuodwa ok ne dwar wuoyo kodwa kuom weche  mag nindruok. Kata kamano, bang’e ne wafwenyo ni noparo ni wachich kod timbene. Ne wanyise maler ni ok wawuo kuom wechego nikech wachich kode, to ne wadwaro mana bedo gadier ni oikore chuth mar kedo gi tembe ma nitie e alworane.”

TEM ANE TIMO KAMA: Kar chomo nyathini ma rawera tir gi penjo kuom wach moro motudore gi weche nindruok, penje kaka joklas wetene neno wachno. Kuom ranyisi, inyalo wacho kama: “Ji mang’eny kindegi neno ni nindruok mar dhok ok kwan kaka tim nindruok. Be kamano e kaka joskul weteni neno wachno?” Penjo maok ochomore kode tir kamano, nyalo miyo nyathini ma rawera obed thuolo nyisi paro ma en owuon en-go kuom wachno.

Loyo Wich Kuot

En adier ni wuoyo gi nyithindi kuom weche nindruok ema nyalo bedo achiel kuom ting’ manenore ni kelo ne janyuol wich kuot moloyo. Kata kamano, timo mano nigi berne. Miyo miluongo ni Diane wacho niya, “Bang’ kinde, wich kuot dok chien, kendo kinde mutiyogo e wuoyo gi nyathini kuom weche nindruok, bedo thuolo mag jiwo winjruok manie kindu.” Steven, ma ne owuo kuome motelo bende yie gi wachni. Owacho niya: “Wuoyo kuom weche makelo wich kuot kaka weche mag nindruok medo bedo mayot ka ing’iyo wuoyo ka in thuolo e wi wach moro amora mamulo ngima joot.” Omedo wacho kama: “Wich kuot ok rum chuth, kata kamano, wuoyo e yo mathuolo e gima miyo ngima joot ma Jokristo odhi maber.”

[Weche moler piny]

[Sanduk/​Picha manie ite mar 32]

PENJRI ANE KAMA  . . .

Som ane weche ma rowere mawuok e piny ngima wacho, kae to ipenjri ane penjo maluwogi.

• “Jonyuolna nyisa ni asom sula mag buge mawuoyo e wi weche nindruok, kae to ka nitie gima daher penjogi, to apenjgi. Kata kamano, an to daher mondo giwuo koda kuom wechego e yo matut.”​—Ana, Brazil.

Iparo nang’o, be dwarore ni ikaw okang’ momedore moloyo mana miyo nyathini buge monyalo somo e wi weche nindruok?

• “Ang’eyo gik mang’eny ma galagala kuom weche nindruok​—gik maok apar kata ni wuonwa ong’eyo. Onyalo bwok ahinya kapenje gimoro e wi gigo.”​—Ken, Kanada.

Gin luoro mage ma nyathini nyalo bedogo kodwaro wuoyo kodi kuom gik machando chunye?

• “Gikone kane achoko chir ma apenjo jonyuolna penjo moro kuom wach nindruok, ne gidwoka ka gima ne atimo gimoro marach, ma gipenja ni, ‘Ang’o momiyo ipenjo wachno? Nitie gimarach motimore?’”​—Masami, Japan.

Kapo ni nyathini openji penjo moro kuom wach nindruok, ere kaka yo midwokego nyalo yawo kata loro thuolo mar wuoyo kode matut kuom wechego e kinde mabiro?

• “Gima nyalo konya en ka jonyuolna nyalo keta thuolo kuom nyisa ni kane gin rowere kaka an, gin bende ne gipenjo penjo machalo gi ma apenjogi, kendo ni en gima kare mondo an bende apenj penjogo.”​—Lisette, Faransa.

Inyalo timo ang’o mondo iket nyathini obed thuolo kik oluor wuoyo kodi e wi weche nindruok?

• “Minwa ne nyalo penja penjo moko kuom weche nindruok​—to ne otimo kamano gi dwol maber. Aparo ni mano en gima ber nikech mano miyo nyathi ok par ni janyuolne chich kode.”​—Gerald, Faransa.

Itiyo gi dwol machalo nade sama iwuoyo gi nyathini kuom weche nindruok? Be dwarore ni itim lokruok moro kuom dwol mitiyogo?