NAMUNTLHA rungula leri vulavulaka hi timhaka ta masangu ri kumeka kun’wana ni kun’wana—eka TV, eka tifilimi ni le ka swinavetisi. Swi vonaka onge swa ha tika ku va vatswari va bula ni vana va vona hi mhaka leyi. Muntshwa wa le Canada la vuriwaka Michael u ri: “Ndzi navela onge vatswari a va fanele va swi tiva leswaku swi khomisa tingana ku vulavula na vona hi timhaka ta masangu. Kambe swa olova ku vulavula ni munghana.”

Hakanyingi, vatswari swa va tikela ku vulavula ni vana va vona hi timhaka ta masangu. Ebukwini yakwe leyi nge Beyond the Big Talk, Debra W. Haffner, la nga muleteri wa ta rihanyo u ri: “Vatswari vo tala va xavela vana va vona tibuku leti vulavulaka hi timhaka ta masangu kumbe hi vantshwa lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi kutani va ti veka emakamareni ya vona, kambe va nga vulavuli na vona hi mhaka leyi.” Haffner u vula leswaku hi ku va vatswari va endla tano, va va va byela vana va vona leswi: “Hi lava leswaku mi tiva leswi nga ta endleka hi mimiri ya n’wina ni hi timhaka ta masangu; a hi lavi ku vulavula na n’wina hi timhaka leti.”

Loko u ri mutswari, a wu fanelanga u endla tano. I swa nkoka leswaku wena u vulavula ni vana va wena hi timhaka ta masangu. Xiya swivangelo swinharhu:

1. Ndlela leyi timhaka ta masangu ti langutiwaka ha yona namuntlha yi cincile. James la nga ni malembe ya 20 u ri: “Loko vanhu va ehleketa hi timhaka ta masangu a va ha ehleketi hi leti endliwaka hi wanuna ni wansati lava tekaneke ntsena. Namuntlha ku ni rimbewu ra nomu, ra hala mahosi, leri kumekaka eka khompyuta ni ku rhumelana marungula lama vulavulaka hi timhaka ta masangu kumbe swifaniso swa kona hi selfoni.”

2. Swi nga ha endleka leswaku vana va byeriwa rungula leri hoxeke va ha ri vatsongo. Manana la vuriwaka Sheila u ri: “Va sungula ku twa hi timhaka ta masangu loko va ha ku sungula ku nghena xikolo naswona a va nge tivi swona leswi wena a wu ta va byela swona.”

3. Ku ni swivutiso leswi vana va nga na swona malunghana ni timhaka ta masangu, kambe a va nge ku vutisi. Ana la tshamaka eBrazil naswona a nga ni malembe ya 15 u ri: “A ndzi swi tivi leswaku  ndzi fanele ndzi sungula kwihi loko ndzi lava ku bula ni vatswari va mina hi timhaka ta masangu.”

Tanihi mutswari, ku vulavula ni vana va wena hi timhaka ta masangu swi teke tanihi vutihlamuleri lebyi u nyikiweke byona hi Xikwembu. (Vaefesa 6:4) I ntiyiso leswaku a swi nge mi oloveli leswaku wena ni n’wana wa wena mi bula hi timhaka leti. Kambe vantshwa vo tala va pfumelelana na Danielle la nga ni malembe ya 14 la nge: “Hi lava leswaku vatswari va hina ku va vona lava hi dyondzisaka hi timhaka ta masangu, ku nga ri vadyondzisi va hina kumbe minongonoko ya TV.” Xana u nga swi kotisa ku yini ku vulavula ni vana va wena hi mhaka leyi ya nkoka, hambileswi eka vatswari vo tala yi tikombaka yi nga olovi? *

Vana va sungula ku twa hi timhaka ta masangu va ha ri vatsongo swinene. Lexi nyanyisaka timhaka hileswaku “emasikwini [lawa] yo hetelela,” vanhu vo homboloka va ya emahlweni va “nyanya evubihini bya vona.” (2 Timotiya 3:1, 13) Kutani vana vo tala va xanisiwa hi tlhelo ra rimbewu.

Xisweswo, i swa nkoka leswaku u sungula ku dyondzisa vana va wena va ha ri vatsongo. Manana wa le Jarimani la vuriwaka Renate u ri: “Loko wo va tshika u tibyela leswaku va ha kula, va nga ha chava ku vulavula na wena va ntshunxekile hikwalaho ka leswi se va nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi.” Xa nkoka, i ku dyondzisa vana va wena rungula leri va faneleke hi ku ya hi malembe ya vona.

Eka vana lava nghenaka xikolo xa tindzumulo:

Va dyondzise mavitanelo lamanene ya swirho swa rimbewu u tlhela u va byela leswaku ku hava munhu la faneleke a khoma swirho sweswo. Manana wa le Mexico la vuriwaka Julia u ri: “Ndzi sungule ku dyondzisa xifanyetana xa mina xa ha ri ni malembe manharhu hikuva a ndzi chava leswaku vadyondzisi, vanhu lava salaka na xona kumbe vana lavakulu eka xona va nga xi dyondzisa leswi hoxeke. A xi fanele xi tiva ndlela yo tisirhelela eka vanhu lava xi nga va tiviki.”

Eka vana lava nghenaka xikolo xa le hansi:

Engetela vutivi lebyi va nga na byona hakatsongo-tsongo. Tatana la vuriwaka Peter u ri: “Loko u nga si vulavula na vona, rhanga hi ku tiva leswi ana se va swi tivaka niloko va fanele va tiva leswi engetelekeke. U nga va sindzisi ku vulavula. Loko u tolovele ku tshama na vona mi tibulela, swi ta va olovela.”

Eka vana lava nga emalembeni ya kondlo-a-ndzi-dyi:

Sweswi i nkarhi wo va u tiyiseka leswaku n’wana wa wena u ni vutivi lebyi ringaneke malunghana ni timhaka ta masangu. Ana la tshahiweke laha henhla naswona a nga ni malembe ya 15 u ri: “Vantshwa lava nga exikolweni se va sungule ku jola. Ndzi ehleketa leswaku tanihi Mukreste, ndzi fanele ndzi kuma vutivi lebyi ringaneke hi mhaka leyi. Hambileswi swi khomisaka tingana ku vulavula hi timhaka ta masangu, ndzi fanele ndzi swi tiva.” *

Xilemukiso: Vantshwa va nga ha tshika ku vutisa swivutiso hikwalaho ko chava leswaku vatswari va vona va nga ehleketa leswaku ku ni swilo swo biha leswi va lavaka ku swi endla. Leswi hi leswi tatana un’wana la vuriwaka Steven a swi xiyeke. U ri: “N’wana wa hina wa jaha a a chava ku vulavula hi timhaka ta masangu. Kambe endzhakunyana hi  kume leswaku a a vona onge hi ehleketa leswaku ku ni swilo swo biha leswi a swi endlaka. Hi swi veke erivaleni leswaku a hi nga buli hi timhaka leti hikwalaho ka leswi hi n’wi ehleketelelaka swo karhi; kambe a hi lava ku vona loko a ta swi kota ku langutana ni nkucetelo wo biha.”

Ku vulavula ni vana hi timhaka ta masangu ku nga ha va yin’wana ya mintirho yo tika leyi vatswari va langutaneke na yona. Kambe swa vuyerisa ku endla tano. Manana la vuriwaka Diane u ri: “Hi ku famba ka nkarhi hi sungule ku ka hi nga ha chavi ku vulavula hi mhaka leyi naswona ku vulavula ni n’wana wa wena hi timhaka ta masangu swi tiyisa vuxaka bya n’wina.” Steven, loyi a tshahiweke laha henhla, u pfumelelana na yona mhaka leyi. U ri: “Swi ta ya swi mi olovela ku bula hi timhaka leti rharhanganeke to tanihi timhaka ta masangu loko mi ntshunxeka ku vulavula hi mhaka yin’wana ni yin’wana.” U ye emahlweni a ku: “Ku chava loku a mi ri na kona a ku suki hi ku helela, kambe ku tshama mi ri karhi mi burisana i swa nkoka emindyangwini ya Vakreste.”