Kana Batu ba ba Bulezwi Mwa Bibele ne ba Pilile Nako ye Telele Luli?

BO Jeanne Louise Calment ne ba timezi la August 4, 1997, mwa tolopo ye ne ba pila ili kwa mboela-upa wa naha ya France. Ne ba timezi inze ba na ni lilimo ze 122!

Lizwelopili ku za sayansi, za bualafi, hamohocwalo ni lika ze ñwi zeo batu ba sweli ku lika ku eza li tusa batu kacenu kuli ba pile nako ye telele. Niteñi, haki batu ba bañata ba ba pilanga lilimo ze 100 kamba ku fitelela. Mwendi kona libaka batu ba ba pilanga nako ye telele ha ba bihiwanga mwa makande ka linako ze ñwi, sina mo ne ba bihezwi bo Calment.

Bibele i bonisa kuli mwa linako za kwa kale batu ne ba pilanga nako ye telele, mane ba bañwi ne ba pilanga lilimo ze batoo ba 1000. Kana mwa lumela kuli taba yeo ki ya niti? Kana batu ba ba bulezwi mwa Bibele ne ba pilile nako ye telele luli? Mi kana taba yeo ki ya butokwa ku luna?

Batu ba ne ba Pilile Nako ye Telele

Buka ya mwa Bibele ya Genese i bulela za baana ba 7 ba ne ba pilile lilimo ze fitelela 900, mi kaufelaa bona ne ba pepilwe pili Munda wa Nuwe u si ka fita kale. Batu bao ne li bo Adama, Seta, Enoshi, Kenani, Jaredi, Metusela, ni Nuwe. (Genese 5:5-27; 9:29) Buñata bwa baana ba mwendi ha ba zibwi hande ki batu ba bañata, kono kaufelaa bona ne ba pilile mwa masika a makalelo a lishumi. Metusela u zibahala hahulu kuli ki yena ya na pilile nako ye telele hahulu—na pilile lilimo ze 969!

Bibele i bulela za batu ba bañwi ba 25 ili bao hape ne ba pilile lilimo ze ñata ku fita lilimo ze lu pila kacenu. Ba bañwi ku bona ne ba pilile lilimo ze 300, 400, mane nihaiba 700 kamba ku fitelela. (Genese 5:28-31; 11:10-25) Kono batu ba bañata ba nga kuli litaba ze bulezwi mwa Bibele za batu ba ne ba pilile lilimo ze ñata ki za buhata. Kana luli litaba zeo ki za buhata?

 Kana Litaba Zeo ki za Buhata Kamba ki za Niti?

Ka ku ya ka taba ye ne hatisizwe ki ba Max Planck Institute for Demographic Research mwa Germany, babatisisi ne ba fumani bupaki bwa niti bwa lilimo ze ne ba pilile bo Calment, ba ba bulezwi kwa makalelo, ka ku itusisa “litaba ze na ni bupaki” ili ze ne ba bulezi bona bo Calment. Litaba zeo ne li ama bona kamba bahabo bona ka nako ye ne ku ezahala likezahalo ze ñwi. Ze ne ba bulezi bo Calment ne li bapanyizwe ni litaba za bona ze ñozwi za mulao, litaba ze ne bulukilwe ki ba mwa keleke ya bona, hamohocwalo ni litaba ze ne ñozwi mwa mitende ni litaba za ku baliwa kwa batu mwa naha. Nihaike kuli ne ku sa konahali ku fumana buniti bwa taba ni taba, bupaki bo ne bu fumanwi ne bu konahalisize kuli batu ba zibe lilimo ze ne ba pilile bo Calment.

Kono ku cwañi ka za litaba ze ñozwi mwa Bibele za batu ba ne ba pilile nako ye telele? Kana litaba zeo ki za niti? Eni! Nihaike kuli haki litaba kaufela ze pakilwe ki litaba ze ñozwi, bupaki bu bonisa hande kuli litaba ze ñozwi mwa Bibele ki za niti ku likana ni litaba ze ezahezi, litaba za sayansi, ni mo ne li ezahalezi lika. * Taba yeo ha i swaneli ku lu komokisa, kakuli Bibele i bulela kuli: “Mulimu a bonahale kuli ki ya na ni niti, mi mutu kaufela a bonahale kuli ki ya na ni lishano.” (Maroma 3:4) Bakeñisa kuli Bibele ki buka ye “tahile ka Moya wa Mulimu,” litaba kaufela ze ñozwi mwateñi ki za niti.—2 Timotea 3:16.

Mushe ya na etelezwi ki Jehova Mulimu ku ñola libuka za Bibele za pili ze ketalizoho, u swanela ku ba yo muñwi wa batu ba ba kutekeha hahulu ni ba ne ba susuelize batu. Majuda ba mu nga kuli ki yena muluti yo mutuna ka ku fitisisa mwahalaa baluti ba bona kaufela. Mamozilemu ba nga kuli Mushe ki yo muñwi wa bapolofita ba bona ba batuna ka ku fitisisa. Haili Bakreste bona ba nga Mushe kuli ki mutwaleti wa Jesu Kreste. Kana kwa utwahala ku bulela kuli litaba ze ñozwi ka za mutu ya zibahala hahulu yo ki za buhata?

Kana Nako ne I Balelwanga mu Sili?

Batu ba bañwi ba bulezi kuli mwa miteñi yeo, nako ne i balelwanga mu sili ni kuli kweli ne i ngiwa kuli ki silimo. Kono ku nyakisisa hande litaba za mwa liñolo la Genese ku bonisa hande kuli batu mwa miteñi yeo ne ba bala nako sina mo lu i balela kacenu. Ha lu nyakisiseñi mitala ye mibeli. Mwa taba ye bulela za Munda wa Nuwe, lu bala kuli Munda ne u kalisize ka nako yeo Nuwe naa na ni lilimo ze 600, “ka kweli ya bubeli, ka lizazi la bu 17 kwa kweli.” Mi i zwelapili ku bulela kuli mezi naa kwahezi lifasi ka mazazi a 150 ni kuli “ka lizazi la bu 17 kwa kweli ya bu 7, aleka ya fuama fa malundu a Ararati.” (Genese 7:11, 24; 8:4) Kacwalo, likweli ze ketalizoho—ili ku zwa lizazi la bu 17 mwa kweli ya bubeli ku isa lizazi la bu 17 mwa kweli ya bu 7 ya silimo seo, ki mazazi a 150. Kaniti, taba ya kuli kweli ne i ngiwa kuli ki silimo ki ya mbwashula.

Ha lu nyakisiseñi mutala wa bubeli. Ka ku ya ka Genese 5:15-18, Mahalalele naa pepile mwana wa mushimani inze a na ni lilimo ze 65, ku zwa fo, a pila lilimo ze 830, mi a shwa inze a na ni lilimo ze 895. Muikulyae Enoke ni yena na pepile mwana wa mushimani inze a na ni lilimo ze 65. (Genese 5:21) Kambe kuli kweli ne i ngiwa kuli ki silimo, baana ba babeli bao ne ba ka pepa bana inze ba na ni feela lilimo ze ketalizoho! Kana taba yeo ya utwahala?

Lika ze pumbuzwi ni zona li lumelelana ni litaba ze ñozwi mwa Bibele ka za batu ba ne ba pilile nako ye telele. Bibele i bulela kuli Abrahama, yena toho ya lusika na zwa mwa muleneñi wa Ure, ni kuli hamulaho na tiloo pila mwa muleneñi wa Karani mi a yo pila hape mwa muleneñi wa Kanana, ni kuli na lwanisize ni ku fenya Kedorelaomere, mulena wa Elami. (Genese 11:31; 12:5; 14:13-17) Lika ze fumanwi li fa bupaki bwa kuli batu ba, ni libaka ze, li kile za ba teñi luli. Lika ze pumbuzwi hape li lu tusize ku utwisisa linaha ni lizo za batu ba ba bulezwi hamoho ni Abrahama. Bakeñisa kuli litaba ze ñozwi mwa Bibele ka za Abrahama li nepahalile, kana lwa swanela ku kakanya taba ya kuli na pilile lilimo ze 175?—Genese 25:7.

Kacwalo, ha lu swaneli ku kakanya litaba za mwa Bibele za kuli batu ba bañwi ne ba pilile  nako ye telele hahulu mwa miteñi ya kale. Kono mu kana mwa ipuza kuli, ‘Ibe kuli batu ba, ne ba pilile nako ye telele kamba kutokwa, ki kabakalañi taba ye ha i li ya butokwa ku na?’

Mwa Kona ku Pila Nako ye Telele ku Fita mo mu Nahanela!

Lilimo ze ñata ze ne ba pilanga batu pili Munda wa Nuwe u si ka fita kale li bonisa hande kuli mubili wa mutu wa kona ku pila nako ye telele. Lipangaliko za mwa miteñi ya cwale ze ba itusisa ba sayansi li ba konisa ku tatuba mubili wa mutu ni ku bona mo u bupehezwi, ku kopanyeleza cwalo ni buikoneli bwa wona bo bu komokisa bwa ku incaafaza ni ku ikalafa isali wona. Ki lika mañi ze ba fumani mwa lipatisiso za bona? Ba fumani kuli mubili wa mutu wa kona ku pila ku ya ku ile. Caziba wa za bualafi ya bizwa Tom Kirkwood, u bulela kuli, “Ba sayansi ya za bualafi ba palelwa ku utwisisa libaka mutu ha supalanga.”

Kono ku Jehova Mulimu, busupali haki nto ye komokisa kamba butata bo bu si na tatululo. Na bupile mutu wa pili, Adama, ka ku petahala mi mulelo wa hae ne li kuli batu ba pile ku ya ku ile. Ka bumai, Adama na kwenuhezi Mulimu. Kezo yeo ne i tahisize kuli Adama a eze sibi mi a ba mutu ya si ka petahala. Kalabo ye ne ba bata hahulu ba sayansi ki ye: “Kabakaleo, sibi sina ha si keni mwa lifasi ka mutu a li muñwi, mi ka sibi ku keni lifu, kamukwaocwalo lifu li tile kwa batu kaufela kakuli ba ezize sibi kaufela.” (Maroma 5:12) Sibi ni ku sa petahala ki zona ze lu tahiseza ku kula, ku supala, ni ku shwa.

Nihakulicwalo, mulelo wa Mubupi wa luna ya lilato ha u si ka cinca. Bupaki bo butuna bo bu bonisa cwalo ki bwa kuli na lu file Mwanaa hae, Jesu Kreste, kuli a be sitabelo, ili se si ka lu konisa ku ba ba ba petahalile ni ku pila ku ya ku ile. Bibele i bulela kuli: “Sina batu kaufela ha ba shwa ka Adama, kamukwaocwalo kaufela ba ka pila hape ka Kreste.” (1 Makorinte 15:22) Batu ba ne ba pilile pili Munda wa Nuwe u si ka fita kale ne ba li bukaufi hahulu ni bupetehi, mi kona libaka ha ne ba pilanga nako ye telele ku fita luna. Kono kacenu lu fakaufi hahulu ni nako yeo sepiso ya Mulimu i ka talelezwa. Ona cwale-cwale fa, sibi ni ku sa petahala ha li sa na ku ba teñi, mi batu ha ba sa na ku kula ni ku shwa.—Isaya 33:24; Tite 1:2.

Mu kona ku fumana cwañi limbuyoti zeo? Mu si ke mwa nahana kuli za sepisize Mulimu ki za buhata. Jesu na bulezi kuli: “Ya utwa linzwi la ka, mi a lumela ku Ya ni lumile, u na ni bupilo bo bu sa feli.” (Joani 5:24) Kacwalo mu itute zibo ye mwa Bibele ni ku i sebelisa mwa bupilo bwa mina. Ha mu ka eza cwalo, mu ka latelela mutala wa ba na bulezi muapositola Paulusi “kuli ba ikubukanyeze bufumu bwa mwa linako ze taha, bo bu na ni mutomo o munde, kuli ba yo amuhela bupilo bo bu sa feli.” (1 Timotea 6:19) Mwa kona ku kolwa kuli Mulimu ya na konahalisize batu ba ba ñozwi mwa Bibele ku pila nako ye telele wa kona ku konahalisa kuli ni mina mu pile ku ya ku ile!

[Litaluso za kwatasi]

[Grafu fa likepe 12]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

1000

969 METUSELA

950 NUWE

930 ADAMA

900

 

 

 

800

 

 

 

700

 

 

 

600

 

 

 

500

 

 

 

400

 

 

 

300

 

 

 

200

 

 

 

100 MUTU WA MWA MITEÑI YE

 

 

 

LILIMO