Papila Leri Humaka eHaiti

“Ndzi Swi Teke Ku Ri Lunghelo”

ENDZHAKU ka ku tsekatseka ka misava eHaiti hi January 12, 2010, a swi ndzi tikela hambi ku ri ku languta mhangu leyi eka mahungu. Hi ti-20, munghana wa mina Carmen u ndzi bele riqingho kutani a ringanyeta leswaku hi ya va vatirhi va ku tirhandzela eHaiti. Carmen ndzi hlangane na yena emalembeni lama hundzeke loko havumbirhi bya hina hi tirha tanihi vaongori va ku tirhandzela endhawini leyi vanhu lava akaka Tiholo ta Mfumo a va tshama eka yona. Ku sukela kwalaho, hi ve vatirhi va ku tirhandzela eka matsima man’wana naswona hi ve vanghana lavakulu.

Ndzi byele Carmen leswaku a ndzi nge swi koti ku ya tirha eHaiti hikuva leswi nga endleka swi ndzi tseme nhlana. U ndzi tsundzuxe ndlela leyi hi tiphineke ha yona loko hi tirha eka ntlawa wun’we ni ndlela leyi a hi seketelana ha yona. Marito yakwe ma ndzi khutazile hiloko ndzi fonela eyindlu-nkulu ya Timbhoni ta Yehovha, eBrooklyn, le New York naswona ndzi vulavule ni munhu loyi a a hlela ntirho wo phalala wa vanhu lava humaka eUnited States. Ndzi n’wi byele leswaku a ndzi katsa eka vanhu lava lavaka ku va vatirhi va ku tirhandzela. Ndzi tlhele ndzi n’wi byela leswaku a tsala ni vito ra Carmen naswona ndzi nga tsakela ku tirha na yena. U ndzi byele leswaku a nge ndzi tiyisekisi leswaku havumbirhi bya hina va ta hi vitana kumbe hi ta tirha swin’we loko vo hi vitana.

Kutani ndzi ye emahlweni ni ntirho wa mina wa siku ni siku ndzi ehleketa leswaku a va nge ndzi vitani. Endzhaku ka masiku ya mune, hi Musumbhunuku wa ti-25, ndzi kume riqingho ro huma eBrooklyn ri ndzi kombela leswaku ndzi ya eHaiti hi siku leri landzelaka loko swi koteka. A ndzi swi tshembanga leswi ndzi swi tweke kambe ndzi pfumerile. Ndzi nambe ndzi kombela masiku yo wisa entirhweni. Ndzi bele Carmen riqingho, kambe u ndzi byele leswaku yena a va n’wi vitananga hikuva a nga xi tivi Xifurwa. A ndzi tsakile ndzi tlhela ndzi chuha hi nkarhi lowu fanaka. Hi January 28, loko se ndzi xave thikithi ra xihaha-mpfhuka, ndzi suke eNew York ndzi ya eSanto Domingo, le Dominican Republic, laha ku nga ndzilakano wa Haiti.

Mbhoni yin’wana leyi ya ha riki muntshwa yi ndzi hlanganisile erivaleni ra swihaha-mpfhuka kutani yi ndzi heleketa erhavini ra Timbhoni ta Yehovha ra le Dominican Republic. Hi siku rero, vaongori van’wana vambirhi vo huma eUnited States na vona va fikile naswona hi etlele ekamareni rin’we vusiku byebyo. Hi mixo lowu landzelaka, hi yisiwe erhavini ra le Haiti ePort-au-Prince, laha ku nga riendzo leri tekaka tiawara ta nkombo ni hafu.

Endzhaku ko tsemakanya ndzilakano hi nghene eHaiti, hi vone leswi mhangu yoleyo yi swi endleke. A swi hlamarisa ku vona leswi ku tsekatseka ka misava loku tekeke tisekoni ta 35 ku swi endleke etikweni leri ro saseka. A swi ndzi tikela hambi ku ri ku languta mhangu leyi eka TV; a ndza ha vuli ku yi vona hi ku kongoma. Makaya yo tala, ku katsa ni laha presidente a a tshama kona a ma onhakile, kasi man’wana a ma lo sala ma ri nhulu ya switina. Makaya wolawo a ku ri ya vanhu lava tirheke hi matimba vutomi bya vona hinkwabyo leswaku va hlayisa mali ni nhundzu ya vona leswaku va ma aka, kambe endzhaku ka tisekoni ti nga ri tingani va lo sala va hlambanya kunene. Ndzi sungule ku xiya leswaku rifuwo a hi ra nkoka evuton’wini.

Loko hi fika erhavini, muamukeri wa vaendzi u  hi vone ha ha ri ekulenyana hiloko a tsutsuma a ta hi angarha a ri karhi a n’wayitela. U hi nkhensile hileswi hi rhangiseke swilaveko swa van’wana. Endzhaku ka swakudya swa ninhlikanhi, hi ye eHolweni ya Tinhlengeletano ya le kusuhi, leyi hi nkarhi wolowo a yi tirha tanihi xibedlhele. Kwalaho hi hlangane ni Timbhoni tin’wana leti na tona a ti tele ku ta va vatirhi va ku tirhandzela, a ti katsa mpatswa lowu humaka eJarimani lowu nga madokodela swin’we ni mupfuni wa wona ni sungukati yo huma eSwitzerland.

Ndzi sungule ku tirha vusiku byebyo. A ku ri ni swigulana swa 18, leswi katsaka Timbhoni ni leswi nga riki Timbhoni, leswi a swi etlele ematirasini eHolweni ya Tinhlengeletano. Hinkwaswo ka swona swi khomiwe hi ndlela leyi fanaka naswona a swi kuma vutshunguri bya mahala lebyi a byi endliwa hi Timbhoni.

Hi vusiku byebyo ku fe xigulana xin’we, ku nga mukhalabye loyi a a ri ni malembe ya 80. Nsati wakwe a a ri etlhelo kakwe, naswona mina ni loyi a ndzi tshama na yena endlwini a hi ri kwalaho. Endzhaku ka sweswo, nhwana la vuriwaka Ketly u sungule ku rila hi xiviti. Voko rakwe ra xinene a ri tsemiwile hikwalaho ka leswi a ri vavisekile emhangwini yoleyo. Etlhelo ka Ketly a ku ri ni wansati la nga Mbhoni loyi a a dyondza na yena Bibele. A a etlela etlhelo kakwe masiku hinkwawo.

Ndzi ye eka Ketly leswaku ndzi ta n’wi pfuna eka ku vava loku a a ku twa, kambe ndzi kume leswaku u rila hikwalaho ka leswi a a karhateke emoyeni. U ndzi byele leswaku a a ri ekaya ka va munghana wakwe loko ku tsekatseka ka misava ku sungula. A va nga tiyiseki leswaku ku endleka yini. Havumbirhi bya vona va khomane hi mavoko kutani va tsutsumela erikupakupeni, kambe loko khumbi ra yindlu ri wa, ri wele ehenhla ka vona. Ketly u huwelele munghana wakwe, kambe a ko fana ni kwala! U nambe a swi vona leswaku munghana wakwe u funye buwa. Ntsumbu wa munghana wakwe a wu ri ehenhla kakwe kukondza ku fika vanhu lava n’wi pfuneke endzhaku ka tiawara ta mune. Voko ra Ketly ri tsemiwe ku sukela ekatleni.

Hi siku leri ndzi fikeke ha rona, Ketly a a tshamela ku tsundzuka leswi nga endleka loko a etlela. U vule marito lama landzelaka a ri karhi a mpfikula: “Ndza swi tiva leswi Matsalwa ma swi vulaka hi masiku ya makumu ni hi ku tsekatseka ka misava. Ndza swi tiva leswaku hi ni ntshembo lowu tsakisaka hi vumundzuku. Ndza swi tiva leswaku ndzi fanele ndzi nkhensa leswi ndza ha hanyaka. Kambe hi mahlo ya mianakanyo tivone u ri exiyin’weni lexi ndzi nga eka xona. Swilo swi ku fambela kahle kambe hi ku tsopeta ka tihlo u tikuma se u fana na mina.” Leswi a ndzi nga swi tivi leswaku ndzi nga n’wi chavelela njhani, ndzi lo n’wi angarha kutani na mina ndzi sungula ku rila. Havumbirhi bya hina hi rile kukondza a khomiwa hi vurhongo.

Siku ni siku a ku rhumeriwa dokodela un’we ni vaongori vambirhi leswaku va ya pfuna vanhu lava lavaka vutshunguri. Mina ndzi rhumeriwe ePetit Goave, laha swi nga tekaka tiawara ta kwalomu ka timbirhi hi movha ku suka ePort-au-Prince. Ndzi fambe ni vatirhi van’wana vambirhi va ku tirhandzela, ku nga muongori wo huma eFlorida ni dokodela la humaka eFurwa. Hi fike hi 9:30 nimixo, hi chiche nhundzu ya hina kutani hi yi nghenisa eHolweni ya Mfumo ya kwalaho. Vanhu a va byeriwile leswaku hi le ndleleni, kutani a va hi rindzile.

Hi nambe hi sungula ku tirha. Dyambu a ri dlaya ni vusokoti naswona layini ya vanhu lava lavaka vutshunguri a yi ya yi leha. Ku kale ku va kwalomu ka awara ya nharhu hi nga si wisa. Hambileswi a ho va vanharhu ntsena, hi siku rero hi tlhavele vanhu va 114 njhekixeni yo sivela mavabyi hi tlhela hi tshungula van’wana va 105. A ndzi karhele, kambe a ndzi tsakile hileswi ndzi hoxeke xandla eku pfuneni ka vanhu van’wana.

Ndzi hete mavhiki mambirhi ni masiku ma nga ri mangani ndzi ri karhi ndzi pfuneta entirhweni wo phalala eHaiti. Siku ni siku a ndzi tirha tiawara ta 12 eHolweni ya Tinhlengeletano. Lowu a ku ri ntirho wo tika lowu a ndzi nga si tshama ndzi wu endla. Kambe ndzi  swi teke ku ri lunghelo ni nkateko ku va ndzi vitaniwile. Ndzi tsake swinene leswi ndzi chaveleleke ni ku pfuna vanhu va le Haiti, lava xanisekeke swinene.

Ku ni swo tala leswi hi nga swi dyondzaka eka vona. Hi xikombiso, Eliser la nga ni malembe ya 15 loyi a ndzi n’wi khathalela a a fanele a tsemiwa nenge. Ndzi xiye leswaku a a hlayisa swakudya swakwe leswaku a ta dya na Jimmy, loyi a a etlela etlhelo kakwe. U ndzi byele leswaku loko Jimmy a ta nimadyambu, a a ta a nga dyanga. Xikombiso xa Eliser xi ndzi dyondzise leswaku a hi fanelanga hi va swigwili kumbe hi va ni rihanyo lerinene leswaku hi ta kota ku avela van’wana leswi hi nga na swona.

Moya lowu a wu vonaka ni le ka ntlawa wa vatirhi lava a ndzi tirha na vona. Un’wana wa vatirhi lava a hi ri na vona a karhatiwa hi nhlana. Kambe hinkwerhu hi rhangise swilaveko swa van’wana ku ri na swa hina. Leswi swi ndzi khutaze leswaku ndzi ya emahlweni ndzi tinyiketela ku pfuna. Minkarhi yo tala a hi tshama hi karhele kambe a hi khutazana leswaku hi kota ku ya emahlweni ni ntirho wa hina. A ndzi nge pfuki ndzi wu rivarile ntokoto lowu! Ndza nkhensa leswi ndzi nga xirho xa nhlengeletano ya Vakreste lava nga ni musa, rirhandzu ni moya wa ku tinyiketela.

Emahlweni ko va ndzi suka eHaiti, swigulana swimbirhi leswi a swi tsemiwe mavoko ya xinene swi kote ku ndzi tsalela mapapila yo nkhensa lawa swi sindziseke leswaku ndzi ma hlaya loko se ndzi khandziye xihaha-mpfhuka. Ndzi endle tano. Mapapila ya swona ma ndzi khumbile swinene naswona loko ndzi ma hlaya a ndzi tshamela ku rila.

Ku sukela loko ndzi vuye ekaya, ndzi tshama ndzi ri karhi ndzi vulavurisana ni vanghana lavantshwa lava ndzi hlanganeke na vona eHaiti. Leswaku vunghana byi tiya swi lava matshalatshala naswona maxangu ma endla swi va erivaleni leswaku byi tiyile kumbe bya tsekatseka. Ndzi ni ntshembo wa leswaku hi ta tshama hi ri vanghana hambiloko ho hlangavetana ni swiphiqo enkarhini lowu taka. Hakunene leri a ku ri lunghelo.