Bushe Cine Cine Ibala lya Edeni E ko Lyali?

BUSHE ilyashi lilanda pali Adamu na Efa na pe bala lya Edeni mwalilishiba? Ili lyashi lyalishibikwa mu calo conse. Kuti cawama nga mwalibelengele ili lyashi. Lyalembwa pa Ukutendeka 1:26–3:24. Umfweni ifyo ili lyashi lilanda.

Yehova Lesa * abumbile umuntu ukufuma ku lukungu, amwinike ishina lya kuti Adamu, kabili amubikile mwi bala ilyali mu ncende iyaleitwa ukuti Edeni. Lesa umwine e walimine ili bala. Mwali imimana ne miti iingi iyaletwala ifisabo ifisuma. Pa kati ke bala pali “umuti wa kulenga ukwishibo ubusuma no bubi.” Lesa alikeenye abantu ukulya kuli ici cimuti, atile nga balyako bali no kufwa. Mu kuya kwa nshita, Yehova apangiile Adamu umunankwe, umwanakashi Efa. Pa kumupanga abuulile ulubafu lwa kwa Adamu. Lesa abapeele umulimo wa kusakamana ibala kabili abebele ukuti bafyale abana no kwisusha isonde.

Ilyo Efa ali eka, insoka yalandile nankwe, yamutunkile ukulya ku cimuti ico Lesa abakeenye ukulyako. Yatile Lesa alimubepele kabili alimufishile icintu cimo icisuma icali no kumulenga ukuba nga Lesa. Efa alyumfwilile no kulya icisabo ico babakeenye. Pa numa, Adamu na o wine alipulile mwi funde lya kwa Lesa no kulyako. Yehova alipingwile Adamu, Efa, ne nsoka.  Lyena Lesa alibatamfishe mwi bala lya Edeni, kabili bamalaika balicilike apa kwingilila mwi bala.

Kale, abasoma, aba mano, na baishibisha ilyashi lya kale basumine ukuti ilyashi lyalembwa mu Baibolo ilyaba mwi buuku lya Ukutendeka lya cine kabili lyalicitike. Muno nshiku, abengi balatwishika ili lyashi. Nomba cinshi calenga ukuti baletwishika ilyashi lyalembwa mwi buuku lya Ukutendeka ililanda pali Adamu, Efa, na pe bala lya Edeni? Natulande pa fintu fine ifyalenga baletwishika.

1. Bushe Ibala lya Edeni E ko Lyali?

Mulandu nshi abantu batwishikila ili lyashi? Aba mano ya buntunse e balenga. Pa myaka iingi nga nshi, abasambilila ifya mapepo baletunganya ukuti ibala lya kwa Lesa lyalitwalilile ukubako nangu cingati tacaishibikwe uko lyali. Lelo aba mano ya buntunse abaGriki, Plato na Aristotle, abaletila pa calo te kuti pabe icintu icapwililika, e bafulungenye aba mu macalici. Baletila ni mu muulu fye e mwingaba ifyapwililika. Ici calengele abasambilila ifya mapepo baletontonkanya ukuti Paradaise ya kubalilapo ifwile ukubela mupepi na ku muulu. * Bamo baletila ili bala lyali pa muulu wa lupili ulwalepele sana ica kuti te kuti likoweshiwe ne sonde; bambi baleti lyali ku North Pole nelyo ku South Pole; bambi na bo baleti lyali pa mweshi nelyo mupepi no mweshi. Te kuti tupape umulandu abantu bayambile ukutontonkanishisha ukuti ilyashi lilanda pe bala lya Edeni lya kwelenganya fye. Abasoma bamo aba muno nshiku batila ibala lya Edeni talyaliko, takwali incende ya musango yu.

Lelo ifi te fyo Baibolo ilanda pe bala lya Edeni. Ukutendeka 2:8-14 kulalanda pa fintu fimo ifyali mwi bala. Ili bala lyabelele ku kabanga ka ncende yaleitwa ukuti Edeni. Muli ili bala mwali umumana umwafumine imimana ine. Iyi mimana yonse bali-ilumbula amashina kabili balilondololako ne ncende yapitilemo. Ifi Baibolo yalondolola pali iyi mimana fyalikalifya imitima ya basoma, pantu abengi balefwaisha ukusanga incende ukwabelele Edeni ukukonka filya Baibolo yalondolola, nomba tabaisanga. Lelo ifyo batontonkanya pa fyo basanga fyalipusanapusana. Bushe ici calola mu kuti ifyo Baibolo yalondolola pa ncende baleita ukuti Edeni, ibala lyalimo, ne mimana, fya bufi nelyo ni nshimi fye?

Taleni tontonkanyeni pali ifi: Ilyashi lilanda pe bala lya Edeni lyacitike imyaka 6,000 iyapita. Mose afwile e walembele ili lyashi, kabili ifyo alembele nalimo bamushimikile fye nelyo afumishe mu fyalembwa fyaliko kale. Na lyo line, ilyo Mose alembele ifi fyebo ninshi palipita ne myaka nalimo 2,500 ukutula apo fyacitikile. Ilyo alembele ifi ninshi ibala lya Edeni lyaliko kale sana. Bushe nga papita imyaka iingi nga nshi, ifintu fimo pamo nge mimana kuti fya-aluka? Lyonse fye umushili we sonde ulaya ulealuka. Nalimo incende iyabeleleko Edeni yaba pa ncende ukucitika sana ifinkukuma. Ku ncende sha musango yu ifintu filaaluka libili libili. Ne cikalamba ca kutila, Ilyeshi lyaliko mu nshiku sha kwa Noa lifwile lyalyalwile umushili we sonde mu nshila iyo tushingeshiba bwino pali ino nshita. *

Nomba ifishinka fimo ifyo twaishiba ni fi: Ilyashi lyaba mu Ukutendeka lilanda ukuti ibala lya Edeni e ko lyali. Imimana ibili pali ilya ine  iyalumbulwa mu Ukutendeka, e kutila Yufrate na Tigrisi, nelyo Hidekele, e ko yaba na ino nshita kabili intulo ya iyi mimana yalipalamana. Ilyashi lya mwi buuku lya Ukutendeka lilalumbula na mashina ya ncende uko iyi mimana yapitile kabili lyalilanda na pa mabwe ayali muli iyi ncende. Abantu abali mu Israele kale, abo balembele ili lyashi, balesambilila ifingi ku fyalondololwa muli ili lyashi.

Bushe abashimika inshimi balalondolola ifintu muli uyu musango? Nelyo bushe balatiina ukulumbula ifintu ifyo beshibe ukuti abantu nga bafwailishapo kuti basanga ukuti fya bufi? Ilingi inshimi shitendeka na mashiwi ya kuti, “patile akantu, kaikele nge fi.” Lelo ilyashi lya kale lyena lilalondolola fyonse fye, nga filya fine ne lyashi lilanda pali Edeni lilondolola.

2. Bushe ca cine ukuti Lesa abumbile Adamu ukufuma ku lukungu no kuti pa kupanga Efa abuulile ulubafu lwa kwa Adamu?

Basayantisti batila mu mubili wa muntu mwaliba ifintu pamo nga hydrogen, oxygen, na carbon, ifisangwa na mu mushili. Lelo bushe Lesa abomfeshe shani ifi fintu pa kupanga umuntu?

Basayantisti abengi batila ifya mweo fyaishilebako fye ifine. Batila fyatendekele ukupangwa ku tuntu utwa cabecabe fye, kabili ilyo papitile imyaka iingi nga nshi utu tuntu twalisangwike ifya mweo. Lelo takwaba ica mweo icili conse ico twingatila ca cabecabe fye, pantu ne fya mweo ifyakwata ulusandesande lumo fye fyapangwa mu nshila ya kupapusha. Takwaba ubushininkisho ubulanga ukuti ifya mweo fyaishilebako fye ifine kabili takwakatale akuba. Lelo ifyo ifya mweo fyonse fyapangwa filanga ukuti kwali uwafipangile uwa mano nga nshi ukucila fwe bantunse. *—Abena Roma 1:20.

Elenganyeni ukuti mulekutika ku lwimbo ulusuma, nelyo muletamba icikope balenga bwino nangu mashini iyo bapanga bwino sana. Bushe kuti mwatontonkanya ukuti tapali nangu umo uwalengele ukuti ifi fyonse fibeko? Iyo! Lelo ifi fyonse te kuti filingane ne fyo umubili wapangwa bwino mu musango uwa kupapusha. Bushe kuti twatila shani takwaba uwaupangile? E lyo kabili, ibuuku lya Ukutendeka lilondolola ukuti pa fintu fyonse ifya mweo ifyaba pe sonde, bantu fye e bapangwa mu cipasho ca kwa Lesa. (Ukutendeka 1:26) E mulandu wine abantu bapangila ne fya kupangapanga, ica kuti balalisha inyimbo ishisuma nga nshi, ukulenga ifikope ifisuma, e lyo limo no kupanga fimashini  fya kupapusha. Bushe kuti catupapusha ukuti Lesa alipanga ifintu ifisuma ukucila fwe bantu?

Ifi Lesa akwatisha amaka ya kupanga ifintu, bushe kuti afilwa ukupanga umwanakashi ukubomfya ulubafu lwa mwaume? * Lesa alafwaya nga abomfeshe inshila imbi pa kupanga umwanakashi, lelo kwaliba umulandu wacindama acitile ifi. Alefwaya umwaume no mwanakashi ukuupana no kuba ifibusa fya cine cine kwati nalimo baba fye “umubili umo.” (Ukutendeka 2:24) Bushe filya umwaume no mwanakashi bafwana, ukumfwana, no kupanga icibusa cakosa, te bushininkisho bwa kutila Kabumba alikwatisha amano kabili alitutemwa?

Na kabili basayantisti abasambilila sana pa mfyalo, basanga ukuti abantu bonse bafuma ku mwaume umo no mwanakashi umo. Kanshi ifyo ibuuku lya Ukutendeka lyalanda fya cine.

3. Umuti wa kwishiba ububi no busuma no muti wa mweo fimoneka kwati fya kwelenganya fye.

Ilyashi lyaba mwi buuku lya Ukutendeka talyatila ifi fimuti fibili fyalipusene ne fimuti fimbi. Nomba Yehova alifibomfeshe ukwimininako fimo.

Inshita shimo abantu nabo balacitako ifya musango yu. Ku ca kumwenako, bashimafumu nga basoka umuntu ukuti icilye cikamupeela umulandu nga tamonekele mu cilye, tacipilibula ukuti ninshi umuntu nasuula ifipuna, imbokoshi, ne fibumba fya mu cilye iyo, lelo cipilibula ukuti nasuula ubuteko ubwabikako icilye. Ne shamfumu na sho shilabomfya inkonto ne cisote ca bufumu ukwimininako amaka ya shiko.

Bushe ninshi ilya miti ibili yaleimininako finshi? Abantu balanda ifyalekanalekana pali ili lyashi. Lelo ukwishiba ifyo iyi miti ibili yaleimininako kwalicindama nga nshi. Umuti wa kwishiba ubusuma no bubi waleimininako amaka ayo Lesa eka fye akwata, aya kupingula icisuma ne cabipa. (Yeremia 10:23) E mulandu wine calubanine ukulya kuli ulya muti! E lyo umuti wa mweo waleimininako ubupe ubo Lesa eka fye engapeela, e kutila, umweo wa muyayaya.—Abena Roma 6:23.

4. Insoka ishilanda shiba fye mu nshimi.

Cishinka ukuti ilyashi lyaba mwi buuku lya Ukutendeka ilya kuti insoka yalilandile kuti lyatupapusha maka maka nga ca kutila  tatutontonkenye pa malyashi yambi ayalembwa mu Baibolo. Nomba amalyashi yamo aya mu Baibolo yalalenga twaumfwikisha ili lyashi lya kupapusha.

Nani, nelyo cinshi calengele insoka ukulanda? Abena Israele balishibe ifishinka fimbi ifyalengele bomfwikishe umulandu insoka yalandiile. Ku ca kumwenako, balishibe ukuti nangu cingati inama tashilanda, ifibumbwa fya mipashi kuti fyalenga inama ukumoneka kwati e ilelanda. Na kabili Mose alilembele ilyashi ililanda pali Balaamu; Lesa atumine malaika uwalengele impunda ya kwa Balaamu ukulanda kwati ni filya umuntu munankwe engalanda na ena.—Impendwa 22:26-31; 2 Petro 2:15, 16.

Bushe ifibumbwa fya mupashi fimbi, ukubikako na filya fyapondekela Lesa, kuti fyacita ifipesha mano fya musango yu? Mose alimweneko uko aba malele aba mu Egupti bacitile ifipesha amano ifyapalene ne fyo Lesa acitile, pamo nga ukulenga inkonto ukuba insoka. Amaka ya kucita ifisungusho fya musanyo yu kuti yafuma fye ku fibumbwa fya mipashi ifyapondokela Lesa.—Ukufuma 7:8-12.

Mose afwile e walembele na mashiwi yafuma kuli Lesa ayaba mwi buuku lya kwa Yobo. Ili buuku lyalisambilishe abena Israele ifingi pa mulwani wa kwa Lesa, Satana, uwabepele ubufi bwa kuti ababomfi ba kwa Yehova bonse te kuti batwalilile ukuba ne cishinka kuli Lesa nga balepita mu mafya. (Yobo 1:6-11; 2:4, 5) Bushe abena Israele baletontonkanya ukuti Satana e walengele insoka mwi bala lya Edeni ukumoneka kwati e yalelanda na Efa, ukumubepa ubufi pa kuti aleke ukuba ne cishinka kuli Lesa? Bafwile e fyo baletontonkanya.

Bushe Satana e walengele ukuti insoka ibepe Efa? Ilyo papitile imyaka iingi, Yesu aitile Satana ukuti “wa bufi kabili e wishi wa bufi.” (Yohane 8:44) Uo bengeta ukuti “wishi wa bufi” ni ulya uwabalilepo ukubepo bufi, bushe te fyo? Mu mashiwi insoka yalandile kuli Efa, e mwaba ubufi bwa kubalilapo. Insoka yapilike amashiwi Lesa alandile aya kuti nga mwalya ku muti mukafwa, yena yatile: “Ukufwa tamwakafwe.” (Ukutendeka 3:4) Ukwabula no kutwishika, Yesu alishibe ukuti Satana e walengele insoka ukumoneka kwati e ilelanda. Ukusokolola uko Yesu apeele umutumwa Yohane, e kwalenga tushininkishe ifi pantu Yesu aitile Satana ukuti “icisoka ca pa kutendeka.”—Ukusokolola 1:1; 12:9.

Bushe kuti catwafya ukusumina ukuti icibumbwa ca mupashi kuti calenga insoka ukumoneka kwati ilelanda? Awe. Pantu fye na bantunse abashakwata amaka nge fibumbwa fya mupashi balacita ifya musango uyu, ilyo balenga ifilubi ukumoneka kwati filelanda.

Ubushininkisho Ubukalamba

Bushe tamulesumina ukuti abalengulula ifyalembwa mwi buuku lya Ukutendeka tabakwata ifishinka? Icishinka ca kuti kwaliba ubushininkisho ubo uuli onse ashingakaana ubulanga ukuti ili lyashi lya cine.

Ku ca kumwenako, Yesu Kristu etwa ukuti “inte ya cishinka.” (Ukusokolola 3:14) Apo ali uwapwililika, tatalile abepa ubufi, nelyo  ukunyonganya icine mu nshila iili yonse. Na kabili alesambilisha ukuti e ko ali kale sana ilyo ashilaisaba umuntu pano calo. Na kuba, ali pamo na Wishi, Yehova, “ilyo icalo cishilabako.” (Yohane 17:5) Kanshi e ko ali ilyo Lesa alebumba ifya mweo pano calo. Finshi iyi nte ya cishinka iyacetekelwa yalandile ifilanga ukuti ili lyashi lya cine?

Yesu alandile ukuti Adamu na Efa e ko bali. Alilandile pa cupo cabo ilyo alelondolola ifunde lya kwa Yehova ilya kuti umwaume alingile ukukwata fye umukashi umo. (Mateo 19:3-6) Nga ca kutila Adamu na Efa tabaliko ne lyashi lilanda pali Edeni lya kwelenganya fye, ninshi Yesu balimubepele nangu ninshi wa bufi. Nomba fyonse ifi te kuti fibe fya cine iyo. Yesu ali mu muulu, alimweneko uko Adamu na Efa babembukile Lesa mu Edeni. Bushe kuti kwaba ubushininkisho bumbi ubwingacila pali ubu?

Kanshi umuntu nga akaana ukuti ilyashi lyaba mu Ukutendeka te lya cine, ninshi takwata icitetekelo muli Yesu. Na kabili, ukukaana ili lyashi kuti kwalenga umuntu afilwa ukumfwikisha amalyashi yacindama ayaba muli Baibolo na mu malayo ya cine ayo Lesa alaya abantunse. Natumone umulandu twasosela ifi.

[Amafutunoti]