Kututuluka ha Chikuma

Kuya ha katalilo wa yikuma

Shina Munda wa Endene Wapwileko Lume?

Shina Munda wa Endene Wapwileko Lume?

Shina Munda wa Endene Wapwileko Lume?

SHINA unanyingika lusango wa Alama ni Eva ni munda wa Endene? Atu anji hano hashi kananyingika lusango wacho. Shina muzanga kutanga lusango wacho mu Mbimbiliya? Lusango wacho kali ha mukanda wa Uputukilo 1:26–3:24. Mu maliji akehe, lusango kanambe ngwo:

Yehova Zambi a yawumba mutu ku fufuta ya mavu, yamuluka jina lia Alama, yamusa mu munda ku chihela chize anavuluka ngwo Endene. Zambi mwene mwe watangile munda wa Endene. Munda wacho wapwile wakujingika ni lwiji, nawa mwapwile mitondo yinji yipema yize yapwile ni kwima mihuko. Mukachi ka munda wacho mwapwile “mutondo wa chinyingi cha chipema ni chipi.” Zambi yakanjisa mutu kulia muhuko wa mutondo wacho ni kumwamba ngwo, nyi te mehuka shimbi yacho, kumafwa. Ha kupalika cha mashimbu, Yehova yamulingila chikwashi, umwe pwo Eva, yoze alingile ni umwe lupachi wa Alama. Zambi yaaha chiteli cha kufunga munda, ni kwalweza hanga aliokese ni kuzalisa hashi.

Muze apwile ukawenyi, Eva yamweseka kuli umwe kapela, yoze wamwambile hanga alie muhuko uze amukanjishile. Kapela kambile ngwenyi Zambi kali mukwa-mahuza, nawa te kanaaswekela yuma yipema, yize te muyapwisa ngwe Zambi. Iye kakahashile kumana ngu, chocho yalia muhuko uze akanjishile. Kulutwe, Alama neye yecha kwononokena Zambi. Muze atu aahangile mu munda wa Endene, angelo yafunga chikolo cha munda hanga achine kunjila.

Ku mashimbu a kunyima, kanji-kanji akwa-mana, akwa-kuhengwola yisoneko ni akwa-kuhengwola sango ja shakulu, kapwile ni kwamba ngwo yuma yize yinasonewa mu Mbimbiliya mu mukanda wa Uputukilo yapwile sango jamwenemwene. Musono, atu anji keshi kutayiza sango jacho. Mba mumu liaka atu akukakajana hakutwala ku lusango wa Alama, Eva ni munda wa Endene? Tuhengwolenu yikuma yiwana yize yakwatwala hanga akakajane.

1. Shina munda wa Endene wapwileko lume?

Mumu liaka atu anji akukakajana ha chikuma chino? Atu amwe kakukajana mumu lia yuma yimwe yize akwa-mana (filosofia) akwamba. Ha sekulu jinji, mangana a mayingeleja kapwile ni kufuliela ngwo munda wa Zambi wapwile ku chihela chimwe. Hachino, akwa-mayingeleja kapwile ni kwapiangula kuli akwa-mana a Ngregu ngwe Platão ni Aristóteles, waze apwile ni kwamba ngwo kukushi nichimwe chuma chingunu hano hashi. Ungunu te watamba kupwa wika mu malilu. Mangana a mayingeleja kapwile ni kunyonga ngwo, munda wa Endene watamba kupwa hakamwihi ni malilu. b Amwe te kakunyonga ngwo munda wa Endene wapwile helu lia umwe mulundu usuku chinji, uze unahiana songo lia hashi hapi; atu akwo kapwile ni kwamba ngwo munda wa Endene wapwile ku Polo Norte hanji ku Polo Sul; eka kapwile ni kwamba ngwo watwama mu kakweji hanji hakamwihi ni kakweji. Kashika, twatambile kukomoka ngwo manyonga ja atu hakutwala ku munda wa Endene, kali a kutaka. Amwe akwa-mana a shimbu lino, kakunyonga ngwo chili uhepuke kulihulumba hakutwala ku chihela kuze kwapwile munda wa Endene, mumu kakwamba ngwo chihela chacho kuchapwileko nilimwe shimbu.

Alioze Mbimbiliya kuyishi kulumbununa chocho hakutwala ku munda wa Endene. Ha mukanda wa Uputukilo 2:8-14 kanatulumbunwina mu yimako-yimako hakutwala ku munda wa Endene. Munda wacho wapwile ku chivumbuko ku chihela chize anavuluka ngwo Endene. Munda wa Endene wapwile ni lwiji yoze wapwile ni kutuchikisa mitondo yoze walipulile ngiji jiwana. Ngiji jeswe japwile ni majina, chikwo nawa, Mbimbiliya yinatulweke ku yihela kuze kwapalikile ngiji jacho. Ha mashimbu anji, amwe akwa-mana kakukakajana hakutwala ha sango jino. Anji a kuli ayo kakuhengwola kanawa chisoneko chino cha mu Mbimbiliya hanga awane yimwe yilayi ya kuze kwapwile chihela chacho. Alioze, ayo hanahete ha ulumbunwiso walisa. Shina chino chinalumbunuka ngwo ku chihela kuze kwapwile munda wa Endene, ngiji jako yili ya saki?

Tunyongenu hachino: Yuma mu munda wa Endene yaputukile kulingiwa ha miaka 6.000 kunyima. Mose mwe wasonekene yuma yacho, chinasoloka nawa ngwe iye kayisonekene kupalikila ha yize evwile hanji ha mikanda yize yapwileko. Chikwo nawa, Mose kayisonekene ha miaka 2,500 muze yuma yacho te hiyalingiwa. Lusango wa munda wa Endene, kapwile lusango wa shakulu. Haliapwila shina yuma yize yapwile ni kusoloka mu munda wa Endene, ngwe chakutalilaho, ngiji, muyihasa kwalumuka ha kupalika cha miaka yinji? Hashi hakwalumuka mashimbu eswe. Ku chihela kuze kota kwapwile munda wa Endene, kwakulingiwa minyiko yinji, ku chihela chacho kwe kwakulingiwa minyiko yinene-yinene yinakumbana 17% musono, yize yahiana minyiko yize yakulingiwa ku yihela yikwo hashi heswe. Ku yihela yacho, kwalumuka chakulingiwa mashimbu eswe. Chikwo nawa, Sanga lia meya ha matangwa ja Noa, kota lialumwine chihela chacho mu majila waze muchikaliwa kunyingika musono chihela kuze kwapwile munda wa Endene. c

Alioze, yetu tunanyingika umwenemwene uno: Lusango yoze uli ha mukanda wa Uputukilo kanasolola ngwo, munda wa Endene wapwileko lume. Ngiji jiwana jize akutongola, ngiji jiali Ufrateze ni Tigre hanji Hidekele, nihindu jatwamako, chikwo nawa, kuze kunakatuka meya a ngiji jacho katwama hakamwihi ni ngiji jikwo. Lusango kakutongola majina ja yihela kuze ngiji jacho japwile ni kupalika, chikwo nawa, kanatulumbunwina mu yimako-yimako upite uze wakukatuka ku mavu uze atu anji ananyingika ku chihela chacho. Atu anji mu Izalele ya shakulu, waze apwile ni kutanga sango jino, yuma yacho yapwile ni ulemu unji.

Shina mahuza ni yishima che yapwa? Kutala mahuza ni yishima kuyishi kusweka sango jamwenemwene jize te atu mahasa kunyingika hanji kulitunajo? Chakutalilaho, “limwe tangwa, ku chimwe chihela kusuku . . .” kanji-kanji yili yimwe jila yize atu akuputuka nayo kwambulula chimwe chishima. Alioze yishima yamwenemwene yakuhanjika ha sango jilemu, ngwe chize chakulingiwa ha lusango wa munda wa Endene.

2. Shina mutuhasa kufuliela ngwetu Zambi katangile Alama ha kumuumba ni fufuta ya mavu ni Eva ha kuzachisa lupachi wa Alama?

Musono, akwa-ciencia kakutayiza ngwo mujimba wetu uli ni yuma yinji ngwe hidrogênio, oxigênio ni carbono, yuma yeswe ayi yili hano hashi. Kuchi yuma yacho ayikungile hanga atange nayo mutu?

Akwa-mana anji kakwamba ngwo mwono walitangile wene, hanji ngwetu wakatukile ku yuma yamokomoko, yize ha kupalika cha mashimbu hakehe-hakehe yiyoka. Alioze, liji “liamokomoko” mulihasa kuhana ulumbunwiso upi, mumu yuma yeswe yize yili ni mwono, chipwe ni celula, yakukomwesa ha chize yakwoka. Kukushi yize yinasolola ngwo mwono weswawo walitangile susumuku. Kashika, yuma yeswe yize yili ni mwono, yinasolola pundu ngwo kayilingile kuli umwe yoze ukwete mana anji kuhiana yetu. dA-Roma 1:20.

Shina muchilita mutu umwe kupanjika miaso yize atu anji akwimba ha shimbu limuwika, kukomoka ha kumona chizulie chipema hanji kukomoka ha chuma chize akwa-mana alinga ni kwamba ngwo niumwe kakalingile yuma yino? Kwamba pundu, ka! Alioze yuma yino, kutushi kuhasa kuyitesa chipwe hakehe ha chize atangile kanawa mujimba wetu, upeme ni kwoka cha yuma yize yili mu mujimba wetu. Kutala mutuhasa kunyonga ngwe, yuma yino kukwapwile Sakatanga yoze wayilingile? Chikwo nawa, lusango uli ha mukanda wa Uputukilo, kanambe ngwo mwono weswe uli hano hashi, atu e wika atangile mu chano cha Zambi. (Uputukilo 1:26) Kashika, atu wika chizechene ngwe Zambi e akwete usolo wa kulinga yuma ya kukomwesa. Shina twatamba kukomoka ha kunyingika ngwetu Zambi kanatuhiana chinji ha kutanga yuma?

Hakutwala ku chize Zambi atangile pwo ha kuzachisa lupachi wa lunga, shina chapwile chikalu? e Iye kachi kazachishile majila akwo, alioze mutapu uze atangile pwo wahanyine ulumbunwiso ulemu. Iye kazangile hanga lunga ni pwo alimbate ni kupwa hamuwika, ngwe “musunya umuwika.” (Uputukilo 2:24) Shina mutapu uze lunga ni pwo akulikwasa, ni chize akuyuka ha kupwa hamuwika, kutala kuushi kusolola ngwo, kuli umwe Sakatanga yoze ukwete mana ni zango?

Musono, akwa-genética kakwamba ngwo atu eswe kota kakukatuka kuli lunga umuwika ni pwo umuwika. Hachino, shina lusango uli ha mukanda wa Uputukilo kali wamwenemwene?

3. Mutondo wa chinyingi ni mutondo wa mwono wakusoloka ngwe uli wa mahuza.

Kwamba pundu, lusango uli ha mukanda wa Uputukilo, keshi kulongesa ngwo mitondo yino te yikwete ndundo jalipwila hanji yipupu. Alioze, mutondo wa chinyingi ni mutondo wa mwono, yakalisele ni mitondo yikwo. Yehova kazachishile mitondo yacho hanga ahane chimwe chilayi.

Kutala chino chishi kulingiwa ni kuli atu? Chakutalilaho, ngaji mahasa kutoweza umwe mutu mumu lia kuhona kukaula shimbi ya mu chota. Chino chalumbunukine ngwo ngaji kanahanjika hakutwala ku kuhona vumbi yikwata yili mu chota cha usopelo, yingambia-ngambia hanji yikalakala, alioze utowezo wenyi unatala ha kufunga chota cheswe hanga atu achivumbike. Akwa-kuyula anji no kakuzachisa lukanda ni chipangula ngwe chilayi cha chiyulo cho.

Yika mitondo yino yiali te yinalumbunuka? Atu anji kahana manyonga eka ni eka hakutwala ku chikuma chino. Ulumbunwiso wamwenemwene uli uno: Mutondo wa chinyingi cha chipema ni chipi, te unalumbunuka uhashi uze Zambi wika ali nawo, ulite wa kutesa chipema ni chipi. (Jeremia 10:23) Kashika, kwiya ku mutondo wacho, chapwile mulonga! Alioze mutondo wa mwono, te unalumbunuka chawana chize Zambi wika mahasa kuhana, mwono wa mutolo.—A-Roma 6:23.

4. Kapela yoze wahanjikile kapwile ngwe chishima.

Kwamba pundu, lusango yono wa mukanda wa Uputukilo, mahasa kukaliwa kumunyingika, chipi-chipi nyi ngwe twanyingikine sango jeswe ja mu Mbimbiliya. Alioze, Mbimbiliya yakusolola umwenemwene hakehe-hakehe hakutwala ku lusango yono.

Iya hanji yika yatwalile kapela kusoloka ngwe kanahanjika? A-Izalele a ku shakulu te kanyingika yikuma yikwo yize yakusolola chiteli cha kapela wacho. Chakutalilaho, ayo te kananyingika ngwo chipwe ngwe yimuna kuyishi kuhanjika, nihindu mutu wa spiritu mahasa kutwala hanga chimuna chisoloke ngwe chinahanjika. Mose kasonekene lusango hakutwala kuli Mbalau; Zambi katumine mungelo hanga atwale chimbulu cha Mbalau asoloke ngwe kanahanjika chizechene ngwe mutu.—Kwalula 22:26-31; 2 Petulu 2:15, 16.

Shina maspiritu akwo, kuchingako ni maspiritu akwa-kole a Zambi, mahasa kulinga yikomokeso? Mose kalimwene ni meso chize asasendote waze apwile yimbanda a mu Engitu embulwile yikomokeso ya Zambi, hakumona chize mulumbu walumukine umwe kapela. Ndundo ja kwimbulula chikomokeso chacho, te mujihasa kukatuka wika kuli maspiritu waze ali akwa-kole a Zambi.—Kutuhuka 7:8-12.

Mose neye kasonekene mukanda wa Yombi. Mukanda wacho wakuhanjika chinji hakutwala kuli mukwa-kole wa Zambi Satana, yoze wahamikine ushishiko wa tuvumbi eswe a Yehova, ha kuhanjika mahuza. (Yombi 1:6-11; 2:4, 5) Hachino, shina A-Izalele kanyongene ngwo, Satana mwe watwalile kapela mu munda wa Endene asoloke ngwe kanahanjika, ni kwonga Eva hanga apianguke kuli Zambi? Che chinasoloka.

Shina Satana mwe watwalile kapela kusoloka ngwe kanahanjika? Ha kupalika cha mashimbu, Yesu yavuluka Satana ngwo, “mukwa mahuza ni mwe tato ya mahuza.” (Yoano 8:44) Shina kuwatayijile ngwe “tato ya mahuza” mwe waliongele chitangu? Mahuza atangu kali waze kapela alwezele Eva. Ha kulimika ni utowezo uze Zambi ambile ngwo, nyi te malia muhuko uze aakanjishile kumafwa, kapela kambile ngwenyi: “Kufwa kunuchi kufwa.” (Uputukilo 3:4) Kashika, Yesu kanyingikine ngwo, Satana mwe wazachishile kapela. Usolwelo uze Yesu ahanyine kuli postolo Yoano, unashindakenya chikuma chino, ha kuvuluka Satana ngwo, “kapela wa shakulu.”—Usolwelo 1:1; 12:9.

Kutala chili mahuza kufuliela ngwo, chimwe chitangiwa cha spiritu nawa wa ndundo katwalile kapela hanga asoloke ngwe kanahanjika? Chipwe atu waze keshi ni ndundo ngwe ja maspiritu, no mahasa kulinga yuma yize yakukomwesa chinji.

Shindakenyo Yamwenemwene

Shina kuwatayijile ngwe kukushi shindakenyo yamwenemwene kulituna lusango wa mukanda wa Uputukilo? Chikwo nawa, kuli yikuma yinji yize yinasolola ngwo lusango wa mukanda wa Uputukilo kali wamwenemwene.

Chakutalilaho, Yesu Kristu kakumuvuluka ngwo “chela wamwenemwene keshi mahuza.” (Usolwelo 3:14) Mumu lia kupwa mungunu, iye kanda achilionga kama nilimwe tangwa chipwe kupiangula atu ku mahuza. Chikwo nawa, iye kalongesele atu ngwo te katwamako shimbu kanda achiza hashi ngwe mutu. Kwamba pundu, iye katwamine hamuwika ni Tato, Yehova, “muze te hashi kanda hapwa.” (Yoano 17:5) Kashika, iye te katwamako muze Yehova atangile yuma hashi, chikwo nawa, ha yiela eswe, iye mwe twatamba kujikijila. Yika Yesu ambile ha chikuma chino?

Yesu kambile hakutwala kuli Alama ni Eva ngwo kali atu waze apwileko lume. Iye kahanjikile hakutwala ku umbachiso wo muze alumbunwine shimbi ya Yehova hakutwala ku kulilakula. (Mateu 19:3-6) Nyi ayo te kakapwileko ni munda wa Endene muze te atwama wapwile wa mahuza, chekwamba Yesu te kanamwongo nawa kali mukwa-mahuza. Ulumbunwiso uno kuwalitele! Yesu kapwile mu malilu, kashika iye kamwene chize yuma yalingiwile mu munda wa Endene. Shina kuli shindakenyo yamwenemwene yinahiane yino?

Kwamba umwenemwene, kuhona kufuliela lusango wa mukanda wa Uputukilo, chishi kujikijisa ufulielo muli Yesu. Chino nawa chakutwala atu kuhona kunyingika kanawa yikuma yilemu ya mu Mbimbiliya ni yilakenyo yamo yipema. Tutalenu chize chino muchihasa kulingiwa.

[Maliji mushi]

a Mu Mbimbiliya, Yehova lili jina lia Zambi.

b Ali hi nyonga ko lia mu Mbimbiliya. Mbimbiliya yakulongesa ngwo, yuma yeswe yize Zambi atangile, yili yingunu; hashi hapi hi nyonga lia Zambi ko. (Shimbi Yamuchiali 32:4, 5) Muze Yehova ahwishile kutanga hashi, iye kambile ngwenyi yuma yeswe yize alingile “yinapeme chikolo.”—Uputukilo 1:31.

c Chinasoloka ngwe Sanga lia meya, lize anehene kuli Zambi, liajimwine yuma yeswe yize yapwile mu munda wa Endene. Mukanda wa Ezekiele 31:18 unatukwase kunyingika ngwo, ha sekulu shimbiali K.M.J., “mitondo ya Endene” te kuyatwamineko nawa. Kashika, eswe waze akufupa chihela cha munda wa Endene ndo musono, kakulikatalisa chamokomoko.

d Tala kamukanda A Origem da Vida—Cinco Perguntas Que Merecem Resposta, wakufwambwisa kuli Yela ja Yehova.

e Chili kukomoka kunyingika ngwo, musono mandotolo hanawane shindakenyo ngwo lupachi mahasa kukola cheka. Kulisa ni yifwa yikwo, lupachi mahasa kukola cheka nyi membrana ya tecido conjuntivo muyinunga yamuwundu.