Ka tsuʼuw jawaʼ a tákuy

Kit kʼalej ti índice

¿Chubax waʼtsin an jardin de edén?

¿Chubax waʼtsin an jardin de edén?

¿Chubax waʼtsin an jardin de edén?

Yan i atikláb in atsʼámal tin kwéntaj an jardín de Edén, a Adán ani a Eva, pero yab jaykʼiʼ in ajiyámalchik jawaʼ in ulal an Biblia tin kwéntaj jajáʼchik. ¿Jaleʼ ti yab a tsápnanchal ka ajiy xowéʼ? Neʼets ka elaʼ axéʼ xi tʼilab ti Génesis 1:26–3:24. Axéʼ jats jawaʼ in ulal tanáʼ abal watʼey:

A Jehová * in éyendhaʼ i pojodh abal kin tsʼejkaʼ an kʼaʼál inik ani in bijiy Adán ani in jilaʼ abal ka kʼwajiy al jun i alabél tsabál, axéʼ xi alabél tsabál kʼwájatak ti Edén. Tanáʼ waʼatsak yántolom i jaʼ ani i teʼlom axi in binálak i waliláb axi lej kujuw. Tsʼejel ban jardín a Dios in jilaʼ «jun i teʼ axi in tʼipoyalak jawaʼ alwaʼ ani jawaʼ yab alwaʼ», ani in uluw abal jitaʼ kin kʼapuw nixéʼ xi waliláb neʼets ka tsemets. Talbél a Dios in éyendhanchij jun in tsoyíl a Adán abal kin tsʼejkaʼ an mimláb. Ani uchanchik abal kin koʼoy i tsakam ani kin tʼuchiy a Tsabál.

Talbél tam ti a Eva kʼwájatak kwetém, uchan kʼal jun i tsan abal kin kʼapuw an waliláb axi uxnénekak abal yab kin kʼapuw. Jayej uchan abal kʼwájatak ti kʼambiyáb kʼal a Dios ani abal kʼwájatak ti tsinkancháb jantʼoj axi in tomnál kin exlaʼ: abal jajáʼ in éjtowal kin tʼajaʼ ejtíl a Dios. Jajáʼ in bélaʼ jawaʼ uchan ani in kʼapuw an waliláb. Talbél, a Adán jayej in jekʼómnaʼ a Dios. A Jehová in uchaʼ a Adán, a Eva ani an tsan, jawaʼ neʼetsakchik kin watʼaʼ kom yab bélkaxin. Kaldhájchik ban alabél tsabál ani kʼwajbájchik i ángeles, abal yabáts ka jilan ka wichiy.

Ti biyál, an atiklábchik in lej belálak jawaʼ in ulal an Biblia tin kwéntaj axéʼ. Pero xowéʼ ta kʼicháj an atiklábchik yabáts in belál max chubax watʼey. Pero ¿jantʼoj tam konowixtaláb in tʼajálchik? Tejéʼ neʼets ki elaʼ tseʼ i tokʼtsixtaláb axi an atikláb in leʼ kin exlaʼ.

1. Max chubax waʼtsin an jardín de Edén, ¿juʼtáj ti kʼwájatak?

An atiklábchik axi in exobnál tin kwéntaj a Dios, in tsálpayalakchik abal an jardín de Edén bélej kʼwajat. Pero talbél, an Iglesia in tʼajaʼ ti kwéntaj an tsalap axi in kwaʼalak a Platón ani a Aristóteles, jajáʼchik in ulalak abal ti tsabál * yab in éjtowalak ka kʼwajiy i atiklábchik axi yab wálbidh. Jaxtám an atiklábchik axi in exobnál tin kwéntaj a Dios, in tsalpaychik abal an alabél tsabál in tomnál ka kʼwajiy utat ti éb. Kʼeʼatchik in tsálpayalak abal kʼwájatak tin okʼ an tsʼen, juʼtáj ti an atiklábchik yab in éjtowal kin bajuw ka ulits. Talchik in tsálpayal abal kʼwájatak ban polo Sur o ban polo Norte ani talchik in ulal abal kʼwajat ban Luna. Patal axéʼ, in tʼajaʼ abal an atiklábchik kin tsálpay abal jawaʼ watʼey kʼal an jardín de Edén pel jun i alkʼidh tʼilab. Yan i atikláb axi exoblámadh in ulalchik abal yab tekedh ki tsálpay antsanáʼ, kom an jardín de Edén yab chubax waʼtsin. Pero jawaʼ in ulal an Biblia tin kwéntaj an alabél tsabál, yab junat kʼal jawaʼ in tsálpayal an atiklábchik.

Ti Génesis 2:​8-14 tanáʼ in olnál juʼtáj ti kʼwájatak an alabél tsabál, tanáʼ in ulal: abal kʼwájatak al jun i tsabál axi in bij Edén ani an itseʼ axi u watʼelak tanáʼ, kʼwájatak al tseʼ i péjach. Jayej in olnál jantʼiniʼ in bij an itseʼ ani in wilkʼál jantʼiniʼ jatsák. Talchik i atikláb axi exoblámadh in tsapnanchámal kin exóbnaʼ axéʼ xi texto, abal kin exlaʼ juʼtáj ti kʼwájatak an alabél tsabál. Pero kʼal jawaʼ in exobnámalchik, expidh in elámal pílchik i tsálap. Tam, patal axéʼ in tejwamedhál abal jawaʼ in ulal an Biblia tin kwéntaj an jardín de Edén ani an itseʼ axi waʼatsak tanáʼ ¿yab chubax waʼtsin ani pel jun i alkʼidh tʼilab?

Yab ki dhubat bélaʼ kʼal jawaʼ u uluwáb. Ki tʼilaʼ abal patal axéʼ watʼey in tʼajál seis mil i támub. Tam ti a Moisés in dhuchaʼ tin kwéntaj axéʼ, watʼenekakits dos mil quinientos i támub. Ani walám in éyendhaʼ jawaʼ ólchin o jawaʼ kʼwájatak dhuchadh al nixéʼ xi kʼij. Jaxtám jawaʼ in dhuchaʼ pelak jantʼoj axi lej biyálits ti watʼenek abal jajáʼ. ¿Walám jalkʼunénekits an tsabál kom watʼenekits yan i támub? Aníts. Kom an tsabál etsʼey kʼwajat ti jalkʼunal. Juʼtáj tu tsalpancháb abal kʼwajiy an jardín de Edén, xowéʼ u lej yatsnál tanáʼ: tin puwél an tsabál tanáʼ játs juʼtáj ti más u yatsnál. Jayej ki tʼilaʼ abal tam ti ukʼtsin patal an tsabál, in tʼajaʼ abal ka kʼibéj an jardín de Edén. * Kʼal an tamub, an itseʼ axi waʼatsak ani an tsabál lej jalkʼun.

Ti Génesis in olnál abal an jardín de Edén chubax kʼwajiy. An itseʼ axi u olnáb tanáʼ, tsab kʼal jajáʼchik an Eufratés ani an Tigris bélej u exláb ma xowéʼ ta kʼicháj. Ani axéʼchik xi itseʼ kʼwajat lej utúx. Jayej u bijiyáb juʼtáj tu watʼelak axéʼchik xi itseʼ ani jawaʼ waʼatsak. Patal axéʼ xi olchixtaláb pel jantʼoj axi an israelitas in exlálakchik.

An cuentos ani an alkʼidh tʼilab, yabchik in binál i olchixtaláb abal juʼtáj ti watʼey jawaʼ in ulalchik. Jayej yab in binál i olchixtaláb abal ki exlaʼ, juʼtáj ti watʼey. Talchik in tʼilál abal: «Ti biyál watʼey axéʼ... ». Pero an Biblia in olnál lej tájax juʼtáj ti kʼwajatak an jardín de Edén.

2. ¿In éjtow a Dios kin tsʼejkaʼ a Adán al i pojodh ani a Eva kʼal in tsoyíl a Adán?

In iniktal an atiklábchik, kʼwajat tsʼejkadh kʼal jawaʼ waʼats tejéʼ tsabál, ejtíl an hidrógeno, an oxígeno ani an carbono; axéʼ pel jantʼoj axi ma an científicos in ulal. ¿Jantʼiniʼ in éjtow ka junkun an hidrógeno, an oxígeno ani an carbono abal talbél ka waʼtsin jun i ejataláb?

An científicos in ulal abal an ejataláb waʼtsin tin kwetémtal. In tsálpayalchik abal an ejataláb kʼayum kʼayum kʼalej ti jálkʼunal ma ti wenkʼon al kʼeʼat i ejataláb. ¿Walám waʼats jun i koʼnél axi yab «kʼibat» jantʼiniʼ ti tsʼejkadh? Ma jun i koʼnél axi tsʼejkadh kʼal junkats i célula, kʼibat ki exbay jantʼiniʼ ti tsʼejkadh. Yab waʼats ni jantʼoj axi kin tejwamédhaʼ abal an ejataláb waʼtsin tin kwetémtal. Patal jawaʼ in kwaʼal i ejataláb, in tejwamedhál abal waʼtsin jitaʼ lej tsalpadh, kʼal jitaʼ ti tsʼejkáj (Romanos 1:20). *

Ka tsálpay abal kʼwajat a atsʼál jun i alabél son, kʼwajat a takal jun i patʼál axi ít ani kʼwajat a metʼál jun i alabél foto. ¿A tsálpayal abal patal axéʼ kalej tin kwetémtal? Imbáj. Patal jawaʼ an atiklábchik in tsʼejkámal yab u jumbinál kʼal jantʼiniʼ ti tsʼejkadh i iniktal. ¿Jaleʼ ti tsálpayal abal yab u kʼalej tsʼejkadh? Pero an Biblia in wilkʼál ti Génesis, abal an atiklábchik kʼalej tsʼejkadh kʼal a Dios jantʼiniʼ Jajáʼ in ­ey (Génesis 1:26). An awiltaláb axi i kwaʼal abal ki tsʼejkaʼ jun i patʼál, tu múkul o ki tsʼejkaʼ jun i son, in tejwamedhál abal jitaʼ tu tsʼejkaʼ lej tsalpadh. ¿Jaleʼ ti jikʼpál abal a Dios in éyendhaʼ i pojodh abal kin tsʼejkaʼ an inik?

¿Jaleʼ ti éjtowal ki uluw abal a Dios in éyendhanchij in tsoyíl a Adán abal kin tsʼejkaʼ a Eva? Axéʼ yab kʼibat abal kin tʼajaʼ a Dios. * A Dios in éyendhanchij in tsoyíl a Adán, kom in kwaʼalakits tsal­padh jawaʼ in léʼak abal a Adán ani a Eva. Kom in léʼak abal jajáʼchik ka tomkin ani ka kʼwajiy lej «junkudh» (Génesis 2:24). An inik ani an uxum kʼalej tsʼejkadh abal ka kʼanidháxin ani ka tolmíxin. ¿Yab játs axi i áychal kʼal jun i Dios axi tsalpadh ani kʼanidhom?

Jitaʼchik in exobnál an genes in ulal, abal patal an atikláb tal ­kʼal junkáts i inik ani kʼal junkáts i uxum. Axéʼ in tejwamedhál abal jawaʼ in ulal ti Génesis i éjtowal ki bélaʼ.

3. ¿ Jantʼiniʼ in éjtowal ka waʼtsin jun i téʼ axi kin bínaʼ i exlomtaláb ani jun i téʼ axi kin bínaʼ i ejataláb?

Axéʼ yab in léʼ kin uluw, abal an téʼ pidhan i tsapláb abal kin tʼajaʼ jantʼoj. A Jehová in éyendhaʼ axéʼ xi téʼ, abal kin bínaʼ jun i tʼipoxtaláb.

Tam junchikíl, an atiklábchik jayej in eyendhál jawaʼ in kwaʼal abal kin bínaʼ jun i tʼiplab. Ki tsálpay kʼal jun i Juez axi in jólbiyal jun i atikláb, kom yab in kʼakʼnaʼ jitaʼchik kʼwajat tanáʼ. ¿in léʼ kin uluw axéʼ abal an atikláb jólbin kʼal an mesas, kʼal an sillas ani patal jawaʼ waʼats tanáʼ? Imbáj. Jawaʼ in léʼ kin uluw pel abal in kʼibchij an eyalchik. Kʼeʼat i tʼiplab pel an corona ani an cetro axi in eyendhál an tsʼaleʼchik, abal kin tejwamédhaʼ abal in ey más púlik.

Tam, ¿jantʼoj in tʼipoyal tsablom an téʼ axi kʼwajatak ti Edén? Waʼats yan jantʼoj axi u olnáb tin kwéntaj axéʼ. Pero lej exbadh ki exlaʼ an chubaxtaláb ani yab kʼibat ki ejtiy. An téʼ axi kʼal an exlomtaláb, in tʼipoyal in uchbíl axi in kwaʼal a Dios abal tu ku abatnaʼ (Jeremías 10:23). Jaxtám abal a Jehová, jitaʼ kin kʼapuw nixéʼ xi waliláb pelak jun i jekʼomtaláb abal Jajáʼ ani an téʼ kʼal an ejataláb in ­tʼipoyalak abal expidh a Dios in éjtowal tu ku pidhaʼ i ejataláb abal etsʼey (Romanos 6:23).

4. ¿In éjtowalak jun i tsan kin tawnaʼ a Eva?

Max yab ki tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ in ulal an libros axi tal ti Biblia, yab neʼets ki exbay jawaʼ tu ólchal ti Génesis. Pero an Biblia kʼayum kʼayum kʼwajat tu wilkʼanchal axéʼ.

Okʼox, kwaʼal ki exlaʼ ¿jitaʼ in tʼajaʼ abal ka káwin an tsan? An israelitas in kwaʼalakchik i olchixtaláb abal kin exbay, jitaʼ in tʼajálak abal an tsan ka káwin. An israelitas in exlálak abal an ángeles, in éjtowalak kin tʼajaʼ abal ka káwin jun i koʼnél. Jun i tʼiplab, pel jawaʼ a Moisés in dhuchaʼ abal jun i ángel in tʼajaʼ abal an chʼuriʼ in kʼál a Balaam ka káwin (Números 22:​26-31; 2 Pedro 2:​15, 16).

Jayej in exlálakchik abal an demonios o an ángeles axi jekʼombéj kʼal a Dios, in kwaʼal yan i tsapláb. A Moisés jayej in tsuʼuw ti Egipto yan i lábidh tʼajbiláb, ejtíl jantʼiniʼ ka wenkʼon jun i kwayabláb ti tsan. ¿Jaleʼ ti jajáʼchik jayej in éjtowalak kin tʼajaʼ? Kom tólmidh kʼal an demonios (Éxodo 7:​8-12).

An israelitas jayej in kwaʼalak jun i tolmixtaláb, an libro in kʼál a Job, walám a Moisés jayej in dhuchaʼ. Axéʼ xi libro in tólmiy kin exlaʼ jitaʼ játs a Satanás, an kʼaʼál tomólnax kʼal a Dios. Jajáʼ in ulúmal abal in patal in tʼojnálilchik a Dios yab neʼets ka kʼwajiy pútudh, max kin tamétnaʼ jun i kʼibataláb (Job 1:​6-11; 2:​4, 5). Kʼal axéʼchik xi olchixtaláb, an israelitas in exbay abal pel a Satanás axi in éyendhaʼ an tsan abal kin kʼambiy a Eva ani antsanáʼ kin jekʼómnaʼ a Dios.

Pero waʼats más i olchixtaláb axi in tejwamedhál abal pel an Diablo axi in éyendhaʼ an tsan abal kin kʼambiy a Eva. A Jesús in uluw abal a Satanás pel jun i «janamkáw ani kʼal jajáʼ u tujél an janamtaláb» (Juan 8:44). ¿Jaléʼ tin uluw abal kʼal a Satanás u tujél an janamtaláb? Kom a Jesús in exlálak abal a Satanás in éyendhaʼ jun i tsan axi in uluw an kʼaʼál janamtaláb. A Dios in uchaʼ a Adán ani a Eva abal max kin kʼapuw nixéʼ xi waliláb neʼetsak ka tsemets. Pero an tsan in kʼambiy a Eva ani in uchaʼ: «Yabchik neʼets kit tsemets» (Génesis 3:4). Abal ka jilkʼon tájax, a Jesús talbél in wilkʼanchij an abatwálej Juan abal a Satanás pel «an tsan axi tejwaméj ti biyál» (Revelación [Apocalipsis] 1:1; 12:9).

Yab i lej jikʼpál abal jun i ángel kin tʼajaʼ abal jun i tsan ka káwin. ¿Yab játs axi in tʼajál jitaʼchik in neʼdhál jun i mono ani in tʼajál abal ka káwin?

Jantʼoj axi in tejwamedhál abal chubax watʼey

Kʼal patal jawaʼ i exobnámal i éjtowal ki tsuʼuw abal jawaʼ in ulal ti Génesis chubax watʼey Ki exóbnaʼ kʼeʼat jantʼoj

An Biblia in ulal abal a Jesucristo etsʼey in ulal «an chubaxtaláb» (Revelación 3:14). Tam ti jajáʼ kʼwajiy ti Tsabál, yab jaykʼiʼ in uluw i janamtaláb, nibal in kʼambiy ni jitaʼ. «Okʼxidh ka tsʼejkáj an Tsabál» jajáʼ kʼwajatakits ti éb kʼal in Tatáj (Juan 17:⁠5). Tam ti tsʼejkáj an atikláb biyál ti kʼwájatak ti éb. Jaxtám, patal jawaʼ in uluw i éjtowal ki bélaʼ. ¿Ani jantʼoj tu ólchal tin kwéntaj an alabél tsabál?

Jajáʼ in uluw abal a Adán ani a Eva chubax kʼwajiychik. Tam ti káwin tin kwéntaj an tomkintaláb, in tʼilaʼ a Adán ani a Eva (Mateo 19:​3-6). Max jawaʼ in ulal an Biblia ti Génesis pel jun i alkʼidh kaw, tam a Jesús pel jun i janamkáw ani kʼwajat ti kʼambix. Pero axéʼ yab játs antsanáʼ. Jantʼiniʼ ti exóbnaʼits a Jesús in tsuʼuw ma ti éb, patal jawaʼ watʼey. ¿Yab aníts abal kʼal jawaʼ i exóbnaʼits i ejtowal ki bélaʼ abal chubax kʼwajiy an jardín de Edén?

Max yab i belál kʼal jawaʼ in ulal a Génesis, yab neʼets ki éjtow ki punuw i bélomtal kʼal a Jesús. Jayej yab neʼets ki éjtow ki exbay jawaʼ an Biblia in léʼ tu ku ólchij ani jawaʼ a Dios in tsálpayal kin tʼajaʼ axi taʼtal a kʼicháj. Ki tsuʼuw jaleʼ ti ulal axéʼ.

[Notas tin taltal an página]

^ An Biblia in ulal abal in bij a Dios pel Jehová.

^ An Biblia, in ulal abal patal jawaʼ in tsʼejkaʼ a Dios bolidh ani abal jawaʼ yab bolidh píl juʼtáj ti kalej (Deuteronomio 32:​4, 5). Ani tam ti a Jehová taley kin tsʼejkaʼ an Tsabál in uluw «abal patal jawaʼ in tsʼejkámal  [...] lej alwaʼ» (Génesis 1:31).

^ Tam ti watʼey an púlik ukʼeltaláb in talabédhaʼpatal jawaʼ kʼwajatak ban jardín de Edén. Ti Ezequiel 31:18 in ulal abal ban siglo VII okʼxidh a Cristo, «an téʼlomchik axi ti Edén» biyálits ti talnek. Jaxtám, bélits abal yan i atikláb in áliyal an jardín de Edén, yabchik in elál.

^ Neʼets ka élaʼ más i olchixtaláb ban folleto Boʼ i konowixtaláb axi alwaʼ ki tókʼtsiy abal ki exlaʼ jantʼiniʼ ti tujey an ejataláb, tsʼejkadh kʼal an ólchixchik kʼal a Jehová.

^ Jitaʼ exoblámadh in tʼajámal ti kwéntaj abal i tsoyíl in éjtowal ka tsab tsʼejkan kwetém. Nixéʼ yab u watʼel kʼal patal an beklek, pero in éjtowal ka tsab tsʼejkan max an membrana de tejido conjuntivo bel alwaʼ.