Ku bokona mu madisá

Ku bokona mu madisá

O Kuila o Jaludim ia Edene ia Kexile-ko Muene?

O Kuila o Jaludim ia Edene ia Kexile-ko Muene?

O Kuila o Jaludim ia Edene ia Kexile-ko Muene?

O KUILA EIE, uejiia o musoso ua Adá ni Eva, ni ua jaludim ia Edene? Athu ku mundu uoso ejiia o musoso iú. Mukonda diahi ku u tange o musoso iú? Eie ua-nda sanga o musoso iú mu divulu dia Dimatekenu 1:26–3:24. Tua-nda bhitulula o musoso iú:

Jihova Nzambi * ua bhange o diiala ni fufuta ia mavu, ua mu luku o dijina dia Adá, ua mu tula mu kididi a k’exana jaludim ia Edene. Nzambi muéne ua bhange o jaludim. Kia kexile kididi kia uabha, mua kexile mixi iavulu i bhana ibundu. Bhu kaxi ka jaludim mua kexile ‘muxi ua kuijiia ia uabha ni ia iibha.’ Nzambi ua a tendelesa phala kadié o kibundu kiki, se a kidiá, eji fuá. Jihova ua bhange muhatu phala Adá—o muhatu iú, Eva—ua tundu ku mbânji ia Adá. Nzambi ua a bhana o kikalakalu kia ku tambula konda ia jaludim, iu ua a tumina ku sokoloka ni ku zalesa o ixi ioso.

Kioso Eva kia kexile ubheka uê, o nhoka ia zuela nê, phala kudia o kibundu kia muxi ua a fidisile, iu ua zuelela kuma Nzambi mukua makutu, ua kexile mu sueka kima kiambote phala muéne ngó, uambe ué kuma eji sokela ni Nzambi se adiá o kibundu. Muéne a mu nganala, iu ua di o kibundu kia a fidisile. Mu kusuka-ku Adá ua di ué, ia a bhukumukina Nzambi. Jihova ua bhana kaxtiku kua Adá, ni Eva, ni nhoka. Kioso Adá ni Eva, kia a kaie mu palaízu, o ji-anju a xiti o njila phala ene ka vutuke mu jaludim.

O jingijiie, ni akua misoso, ni athu a mukuá, amba kuma o misoso iala mu divulu dia Dimatekenu, misoso ia kidi. Lelu o athu akua jiphata, ene mu dituna o kidi kiki. Maji mukonda diahi ene mu kala ni phata ia lungu ni musoso ua Adá ni Eva, ni ua jaludim ia Edene iala mu divulu dia Dimatekenu? Tua-nda di longa pondo jiuana, ji londekesa o phata iene na-iu.

1. O kuila o jaludim ia Edene ia kexile-ko muene?

Mukonda diahi athu a kala ni jiphata ja musoso iú? Nange mukonda dia ilomboluelu, ijila mu ilongesu ia jingijiie. Tundé ukulu o jingijiie, a zuela kuila o jaludim ia Nzambi iala kididi kioso-kioso. Kienhiki o jingeleja akexile mu kaiela o ilongesu ia jingijiie a Ngeleku kála Platão ni Aristóteles, ambele kuila mu ixi ki muala kima kia iuka. O diulu diene ngó dia iuka. Kienhiki o jingijiie ambele kuila, o Palaízu ia zukamene ku diulu. * A mukuá ambe kuila o jaludim ia kexile ku thandu a mulundu ua dikota mu ixi; Saí iá amba kuila ia kexile ku Pholo ia Thunda, mba ku Pholo ia luiji; Saí athu ambele kuila ia zukamene ni dieji. Ki kima kia ku diuana kuila o ibanzelu ioso ia lungu ni Edene, ia tundu ku ilongesu ia makutu. O athu mu izuua ietu, ene mu ji xikola ja katunda, ene mu dituna o kidi kia lungu ni Edene, amba kuma o kididi kiki nuka kia kexile mu ngongo.

Maji, o Bibidia ki i zuela o jaludim kála ki zuela o jingijiie. Mu divulu dia Dimatekenu 2:8-14, tua di longo ima iavulu ia lungu ni kididi kiki. O kididi kiki, kia kexile ku mbandu ia mutundila-kumbi (oriente), a ixana Edene. Mu kididi kiki, mua kexile ngiji ia diuanuna mu ngiji jiuana. O ji ngiji jiji, ja kexile ni majina, ni ididi mu ja bhitile. O milongi íii, ia bhangesa o jingijiie ku thandanganha kiavulu, mukonda a ditunine o kidi kia Bibidia kilondekesa kuila kua kexile jaludim, o kididi kiki, kie’hanji katé lelu, muene mua kexile o Edene m’ukulu. Kienhiki muthu ni muthu, ua kexile ni kibanzelu kiê kia lungu ni Edene. O kuila o ima ia kexile mu jaludim ia Edene, ni jingiji, ia kexile ia makutu, mba ia kidi?

Xinganeka: Tundé kia tange o musoso ua jaludim ia Edene, kua bhiti kiá 6.000 ja mivu. O misoso ioso ia soneka Mozé, muéne ua soneka o ima ioso ia bhiti, mba ua i katula mu mikanda ia sange kiá. Tundé kia soneka Mozé o misoso íii, kua bhitile kiá 2.500 ja mivu. Kienhiki o Edene ia kexile kiá ngó musoso. O kuila o ididi mua bhitile o jingiji tundé ukulu ieji lunguluka? O ididi mu ixi iene mu lunguluka. Mu kididi mua kexile o Edene, lelu muene mu bhita itungutu ia ixi—o misoso ia londekesa kuila kua bhiti kiá 17 dia itungutu ia ixi mu kididi kiki, mu ididi ia mukua ku mundu ndenge. Mu kididi kiki, se ima i lunguluka, athu ka diuana dingi. O Dilúvio mu izuua ia Noué, nange ia lungulula o ukexilu ua ixi, mu ukexilu ki tu tena ku uijiia kiambote. *

Mu kiki saí kidi ki tuejiia: O divulu dia Dimatekenu, dizuela kuila o jaludim iexile kididi kia kidi. Ngiji jiiadi a ji tange mu musoso iú—o ngiji Ufalate, ni ngiji Tigre—lelu o jingiji jiji, ka jijiia ku athu oso. Maji o majina a ididi mua bhiti o jingiji jiji, athu a ji ejiia kiambote. O athu mu Izalaiele m’ukulu, akexile mu tanga o musoso iú, ejidile kiambote o ima íii.

O kuila se ia kexile misoso ia makutu, eji u tanga mu ukexilu iú? Anga a sueka kima kieji bhangesa athu ku dituna o musoso iú? O misoso ene mu i tanga kiki “saí kizuua, mu ixi ia dikanga.” Kienhiki mu misoso a zuela ima iavulu, ia bhiti, kála o musoso ua Edene.

2. O kuila ku kidi muene Nzambi ua bhange Adá ni fufuta ia mavu, o Eva a mu bhange ni mbânji ia Adá?

O milongi ia jingijiie, izuela kuila, o muthu a mu bhange ni ima—kála o hidrogénio, oxigénio, ni carbono—o ima ioso íii, tu i sanga mu mavu. Maji-phe kiebhi o ima ioso íii, kia i te ku muthu?

Saí jingijiie amba kuma o muenhu ua moneka ngó, ua tundu mu kama kófele ka kexile ni muenhu m’ukulu, kua bhiti kiá mazunda ni mazunda a mivu, kiene mu bhonza kiavulu ku kitendela. Kienhiki o kizuelu “kama kófele kia kexile ni muenhu” ki tena ku bhonzesa athu avulu—né muene o ima iofele iala ni muenhu ia tena ku mona mu kaxi ka microscópio, (microscópico do organismo unicelular)—kima ki bhonza ku ki tendela. Se-ku kima kilondekesa kuila o muenhu ua moneka ngó. O ima ioso iene ni muenhu ilondekesa kuila, a i bhange kuala muthu ua tu tundu, ua beta-kota ku unjimu. *Loma 1:20.

Se uivua muimbu, mba u mona jifoto, mba kima kiambote kia bhange o jingijiie, o kuila ueji jiza kuma ima íii ia moneka ngó, se-ku muthu ua i bhange? Mu kidi kana! Maji mu kaxi ka ima ioso íii, o kikalakalu kia beta-kota, o muthu. O kuila tu banza ué kuma ki kuene Mubhangi? O divulu dia Dimatekenu dizuela kuma mu kaxi ka ima ioso iene ni muenhu mu ixi, o muthu muene ngó a mu bhange mu kidifuanganu kia Nzambi. (Dimatekenu 1:26) Mukonda dia kiki, o athu mu ixi ene ngó a kala ni vondadi ia ku bhanga o ima, kála ki bhanga Nzambi, a tena ué ku bhanga ima iavulu kála o ku bhanga mimbu, ifikula, ni ima ia ungijiie. O kuila tu diuana mu kuijiia kuila Nzambi, ua tu bhanga mu ukexilu uambote?

Phala ku bhanga o muhatu, Nzambi ua katula mbânji ku diiala, o kuila kiki, kia mu bhonzele? * Nange Nzambi ueji bhanga o muhatu ni kima kiéngi, maji o ukexilu ua ku bhanga o muhatu ua lombolola kima. Muéne ua mesenene kuila o diiala, ni muhatu a kazala, a kala ni ukamba uambote, kala “xitu imoxi ngó.” (Dimatekenu 2:24) O ku dilunga kua diiala ni muhatu, ni ku di kuatekesa, kilondekesa o unjimu, ni henda ia Mubhangi?

Lua kamúkua, saí jingijiie a zuela kuila o athu oso a tundu ku muhatu umoxi ni diiala. O kuila o musoso uala mu divulu dia Dimatekenu ua makutu?

3. O kuila o muxi ua kuijiia o kidi ni makutu, ni muxi ua muenhu iexile ima ia makutu?

Mu kidi, o musoso uala mu divulu dia Dimatekenu, ki tu longe kuila o mixi íii ia kexile ni kutena. Mu veji dia kiki, Jihova ua i bhange phala kulombolola kima kiéngi.

O athu kene mu bhanga ué kiki? Mu kifika o mufundixi u tena ku bhana itendelesu ia lungu ni ku ta kituxi, ku maungana mu inzo ia ku fundisa. Mu ku bhanga kiki, o mufundixi ka mu zokela o ima iala mu kididi kiki, maji ua mu zokela o ukexilu uambote ua kufundisa. Kiene kimoxi ué o jisobha m’ukulu akexile mu zangula o mbangala, ni kitundu kiá, phala kulondekesa o ungana uâ.

Ihi ilombolola o mixi iiadi íii? Kuene ilongesu iavulu ia lungu ni maka enhá a bhonza ku a tendela. Maji o maka enhá ka bhonzo ku a tendela. O muxi ua kuijiia kia uabha ni kia iibha, ulombolola kuila, uene ua tokalele ngó kua Nzambi—muéne uejiia o ima ia uabha ni ia iibha. (Jelemiia 10:23) Ki kima kia ku diuana kuila, o ku kuata ku muxi ió kia kexile kituxi! Lua kamúkua o muxi ua muenhu, ua lomboluele ué, o ujitu ua Nzambi, ua ku bhana o muenhu ua kalelaku.—Loma 6:23.

4. O kuila nhoka ia kidi muene ia zuelele?

Saí ima iavulu iala mu divulu dia Dimatekenu i tena ku tu thandanganhesa, bhenge-bhenge se ki tu tange o misoso ioso ia Bibidia. Mukonda o Bibidia mu ithangana ia tokala ijimbulula o misoso i bhonza ku i tendela.

Nanhi ua bhangesa o nhoka kuzuela? O athu mu Izalaiele mu ejidile o maukexilu a mukuá a nhoka. Mu kifika ene ejidile kuila se-ku kiama ki zuela, saí muthu mu nzumbi ua bhangesa o kiama kiki kuzuela. Mozé ua soneka ué o musoso ia lungu ni Balamu; Nzambi ua tumina anju ku bhangesa o bulu kuzuela ni Balamu.—Dialuilu 22:26-31; 2 Phetele 2:15, 16.

O kuila athu mu nzumbi, katé muene ni jinguma ja Nzambi, a tena ku bhanga madiuanu? Mozé ua mono o imbanda ia Ijitu ku bhanga ué o madiuanu a Nzambi, kála ku bhangesa o mbangala ku kituka nhoka. Ene akexile mu bhanga o madiuanu enhá, ni kikuatekesu kia jinguma ja Nzambi, o jinzumbi ja iibha.—Makatukilu 7:8-12.

Mozé ua soneka ué o divulu dia Jobe. O divulu didi, dizuela kiavulu ia lungu ni nguma ia Nzambi, Satanaji ua tatela o ufiiele ua jiselevende joso ja Jihova. (Jobe 1:6-11; 2:4, 5) O kuila o akua Izalaiele m’ukulu ejidile kuila Satanaji, muéne ua bhangesa o nhoka kuzuela mu Edene, phala ku nganala Eva, phala ku zanga o ufiiele ué kua Nzambi? Nange ene a kijidile.

O kuila Satanaji muéne ua bhangesa o nhoka kuzuela makutu? Mu ku bhita kithangana Jezú ua zuela kuila Satanaji “mukua makutu, muene tata ia makutu oso” (Nzuá 8:44) O kuila o “tata ia makutu oso” muéne ua dianga ku tanga o makutu, anga kana? O makutu a dianga tu a mona mu izuelu ia nhoka, kioso kia zuela ni Eva. Nzambi uambe kuma se ene a dile o kibundu kia a fidisile ene eji fuá, maji o nhoka ia lungulula o itendelesu ia Nzambi, mu kuzuela kuma: “Makutu, ki mua-nda kufua.” (Dimatekenu 3:4) Jezú uejidile kuila Satanaji muéne ua bhangesa o nhoka kuzuela. Mu divulu dia Dijingunuinu, Jezú uehela o poxolo Nzuá ku soneka o maka enhá mu kuixana Satanaji kála “kinhoka kiokulu.”—Dijingunuinu 1:1; 12:9.

O kuila tu tena ku xikina kuila o muthu mu nzumbi u tena ku bhangesa o nhoka kuzuela? Né muene o athu kene ni kutena kála o jinzumbi, ene a tena ku bhangesa o boneka kuzuela phala ku xikinisa o athu, kuila o boneka iene ia mu zuela.

O Kima Kilondekesa o Kidi

O kuila eie uejiia se kima kiahi ki bhangesa o athu ku kamba ku xikina mu musoso ua divulu dia Dimatekenu? Lua kamúkua, saí ima iavulu ilondekesa kuila o musoso iú ua kidi.

Mu kifika Jezú Kristu, a mu ixana “mbangi ia fiiele ia kidi.” (Dijingunuinu 3:14) Mukonda dia ku kala muthu ua iuka, muéne nuka ua tange makutu, ka zuela o kidi mu ukexilu uéngi. Muéne ua longo kuma ua kexile kiá ku diulu ande dia kuíza mu ixi—mu kidi, muéne ua kexile ni Tat’ê, Jihova ‘ande dia ku bhanga o ngongo.’ (Nzuá 17:5) Kienhiki, muéne ua kexile kiá ku muenhu, kioso kia bhange o ima mu ngongo. O kuila saí dingi umbangi ua beta-kota, kála iú?

Jezú ua zuela kuila Adá ni Eva, exile athu a kidi. Muéne ua zuela ia lungu ni ukaza uâ, kioso kia jimbulula o itumu ia Jihova ia lungu ni a kala ni mala a uabhela ku kala ni ahatu avulu. (Matesu 19:3-6) Se Adá ni Eva ka kexile ku muenhu, ki kueji kala o maka alungu ni jaludim, tueji kuila, Jezú ua kexile mu nganala ngó o athu, mba uexile mukua makutu. Kiki ki kidi! Jezú ua kexile ku diulu, ua mono o ima ioso ia bhiti mu jaludim. Polova iahi ia bhingi dingi?

Mu kidi, o ku kamba ku xikina mu misoso iala mu divulu dia Dimatekenu, ku bhangesa ku kamba ku kala ni kixikanu kua Jezú. O phata íii, i bhangesa ué ku kamba ku tendela kiambote o diambu dia Bibidia, ni mu ikanenu iê. Tua-nda di longa se kiebhi kiki ki tena ku bhita.

[Tanga mu luji]

^ kax. 3 O Bibidia izuela kuila, o dijina dia Nzambi, Jihova.

^ kax. 7 Maji kiki, ki kiene ki longa o Bibidia. O Bibidia i longa kuma o ibhangelu ioso ia Nzambi ia iuka; o ilongesu ia makutu ki ia tundu mu Bibidia. (Matendelelu 32:4, 5) Kioso Jihova kia zubha ku bhanga o ima mu ixi, muéne ua mono kuma ‘ia uabhele muene kiavulu.’—Dimatekenu 1:31.

^ kax. 9 O Dilúvio dia Nzambi, dia buika o ima ioso ia kexile mu jaludim ia Edene. O divulu dia Izekiiele 31:18, dilondekesa kuila o “mixi ia Edene” ia kexile kia tundé mu hama sambuadi, A.K.K. Kienhiki o athu akexile mu sota o kididi mua kexile o jaludim ia Edene a bhuila.

^ kax. 14 Tanga o kadivulu kambe: A Origem da Vida—Cinco Perguntas Que Merecem Resposta, a ka bhange ku Jimbangi ja Jihova.

^ kax. 16 Lelu o jingijiie ejiia kuila o mbânji, iene mu kuiluka ni lusolo. O ifuba ia mukuá ué i tena ku kula, ni jixitu ja mukuá.