Ghenda ahali omwatsi

Ghenda ahali ebirimo

Kwenene Eririma lye Edeni Lyanabyaho?

Kwenene Eririma lye Edeni Lyanabyaho?

Kwenene Eririma lye Edeni Lyanabyaho?

WUNASI omwatsi owahambire oku Adamu na Eva n’eririma lye Edeni? Ni mwatsi owasibwe n’abandu bangyi erithimba omwa kihugho kyosi. Busana naki iwuthayisomeragho? Wukendi banagho omwa Enzuko 1:26–3:24. Ebikulhu-bikulhu ebihambire oko mwatsi oyo bya bino:

Yehova Nyamuhanga * akahangika omundu erilhua omwa muthaka, akamwahulhamo Adamu, n’erimuhira omw’irima omo mwanya owakahulhawamo Edeni. Nyamuhanga iyuwene-wene yuwahiraho eririma eri. Liri mwa maghetse n’emithi mingyi eyikahethaya ebighuma. Omwakathi-kathi kalyo mune “omuthi w’eriminya ekibuya n’ekibi.” Nyamuhanga akathanga abandu erirya okwa muthi oyu, omw’ibugha athi erithendiowa irikendilhuamo olhuholho. Enyuma waho, Yehova akakolera Adamu y’omuwathikya​—omukali Eva—​erimulhusya omwa lhughuma lhw’okwa syonganga sya Adamu. Nyamuhanga akabaha omubiiri w’erilabirira eririma kandi akababwira athi babuthe bakanyirire busulhaye ekihugho.

Eva iniane iyuwene, enzoka yikakanaya nayu, erimulengako yithi alye okwa kighuma ekyathangawa omw’ibugha yithi Nyamuhanga abirimutheba kandi abirimubisa ekindu ekyuwene, ekindu ekikendi leka iniabya nga Nyamuhanga. Eva akaligha neryo akalya ekighuma ekya thangawa. Enyuma waho, Adamu akamuyiyungako omw’ithendiowa Nyamuhanga. Yehova akayira eky’erikolha omw’isuyira Adamu, Eva, n’enzoka. Abandu bakabya babirihighithwa omw’irima e paradiso, abamalaika bakaliba obwingiriro.

Okwa basomire, ab’amenge, n’abasi ebyakera, kyabya kya buli kiro erikangania ngoku emyatsi eyiri omwa kitabu ky’Enzuko ni y’okwenene kandi muyanabya. Ebiro bino, erithika-thikira emyatsi yosi eyi lyabiriyongera. Aliwe erithika-thikira emyatsi eyiri omwa Nzuko eyihambire oku Adamu, Eva, n’eririma lye Edeni liseghemere okuki? Leka thulebaye erihakanisya erikanyirire ery’emiringo ini.

1. Mbwino kwenene eririma lye Edeni lyanabyaho?

Busana naki omwatsi oyu iniathika-thikirwa? Abafilosofa banganabya ibabakaleka ekyo ikyabya. Ahabw’ebighana bingyi, abasomire eby’edini babiribugha bathi eririma lya Nyamuhanga likineho omo mwanya mulebe. Aliwe, abafilosofa Abagiriki ya Plato na Aristotle, ababya ibabiribugha bathi okwa kihugho si kuli ekindu ekyangabya ikihikire, mubahamba kutsibu okwa makanisa. Bathi olhubulha lhusa lhw’olhuli mw’erihikana. Neryo busana n’ekyo, abasomire eby’edini mubaghunzerera bathi e paradiso ey’erimbere yabya hakuhi n’olhubulha. * Abandi ibakabugha bathi eririma eri lyabya okwa kithwe kiri-kiri kutsibu indi ekihugho ekitsandire kino sikyanga kihikako; abandi bathi, lyabya ebwanga bw’Eyighulhu bw’ekihugho kutse Eyikwa w’ekihugho; n’abandi bathi, lyabya oko kwezi kutse hakuhi nako. Sikiriswekaya indi omwatsi owahambire okwa Edeni mwathwalhwa ng’ebinyambwirwa. Abandi abasomire abamunabwire bakabugha bathi ni ky’obukiru eribugha wuthi Edeni yinawithe aho yabya, erimanyisya bathi omwanya owali ng’oyo syali athabyaho.

Aliwe, e Biblia siyiri kanaya okw’irima eryo kwa yithya. Omwa Enzuko 2:8-14, thuk’ighamo emyatsi mirebe eyihambire oko mwanya oyo. Abya ebulengera lyuba bw’ekitsweka ekikahulhamo Edeni. Abya mw’olhusi olhwa thahukalha mw’esyonyusi ini. Obuli lhusi okw’ini esyo lhunawithe erina, n’omwatsi omwa bikuhi anahebirwe owahambire okwa eyo esyonyusi esyo sikasendera. Emyatsi eyi yabiritabura abasomire ahabw’obuthuku, abangyi omw’ibo babirisekulya oko mwatsi we Biblia oyu eriminya omwanya wakera oyu ng’akabanika hayi munabwire. Aliwe eki kyabirilhwiririramo amalengekania mangyi awathahambangene. Mbwino eki kikamanyisaya kithi ebihambire okwa aho eririma lye Edeni lyabya, n’esyonyusi esyabyamo biwire kutse ni syongano buyira?

Thalengekania oku kino: Ebyabya omw’irima lye Edeni byabya myaka nga 6,000 kera. Kikalhangirika byahandikawa na Musa, oyuwangabya iniahandika emyatsi eyo owa yikabuwa kutse iniakolesaya ebihandiko ebyabyaho okwa buthuku obo. Kandi Musa mwahandika oko mwatsi oyu ihamabilhaba myaka nga 2,500. Omwatsi owahambire oko Edeni abya iniamababirighunza buthuku buuli. Lino, mbwino kithokekene eribya ebindu bikulhu-bikulhu ng’esyonyusi eribya ibyabirihinduka ahabw’ebighana bingyi? Ekithaka kiwithe amaaka manene, kikabya ikinemuthimba. Omwanya owangabya iniabya mwe Edeni ni mwanya omukalhaba emisiki​—owakahamba pasente 17 okwa misiki eminene-minene eyamathalha omo kihugho. Omo myanya ng’eyo, embinduka omo misosere y’ekithaka ni kindu kya buli kiro. Ekilhabire okw’aho, Erighunga ly’Amaghetse ery’omwa biro bya Noa lyangabya imulyahindulha emisosere y’ekithaka omo nzira eyo thuthe thwangaminya munabwire. *

Aliwe hane ebihikire ebihambire okw’irima eryo ebya thwasi: Omwatsi owali omwa Nzuko akakanaya okw’irima eryo ng’omwanya owonyine-nyine owanabyaho. Esyonyusi ibiri okw’ini esikanibweko omo mwatsi oyo​—olhusi Efurati n’olhusi Tigri, kutse Hidekeli—​namunabwire lhunemusenda, kandi n’esyongununuko syasyo siri hakuhi na hakuhi. Nibya omwatsi oyo akahulha emyanya eyo esyonyusi esyo syabya sikalhabamo n’eby’obughuli ebyabya bikabanika omo mwanya oyo. Okwa bandu b’omwa Israeli eya kera, abatsuka erisoma omwatsi oyu, myatsi eyi muyabawathikya eriminya bingyi.

Mbwino esyongano buyira n’ebinyambwirwa ibyanakolha ekyo? Kutse mbwino bikasigha emyatsi mirebe eyanga wathikya eriminya nga nina y’okwenene kutse eyihi? Esyongano nyingyi sikatsuka sithya, “Kera kera, omwa kihugho ky’ehaali.” Aliwe abasomire bya kera bakanaha emyatsi eyihikire, ng’omwatsi owahambire okwa Edeni kw’akanabugha.

2. Mbwino iwanaligha wuthi Nyamuhanga mwahangika Adamu omwa muthaka kandi amahangika Eva omwa lhughuma lhw’okwa syonganga sya Adamu?

Esayansi ya munabwire yabirikangania ngoku omubiri w’omundu akolire omwa bindu bingyi muthina-muthina​—ebyosi ibyabya ibikabanika omwa muthaka. Aliwe ebyosi ebi mubyahirwa bithi haghuma erilhuamo ekihangikwa ekikahumulha?

Abanya sayansi bangyi bakabugha bathi engebe yayibuthukira, eritsuka omo hindu hike-hike ehithahwererere, ehyo lyolho-lyolho ahabw’emyaka minene kutsibu muhyalhuamu ebindu binene-binene ebikathakathanirye. Aliwe ekinywe “ekithahwererere” kyangana thebya, kundi ebindu byosi ebikahumulha​—nibya n’ebithelhangirawa n’ameso—​nabyu bikathakathenie. Sihali bwema obukakanganaya buthi omulingo wosi-wosi ow’engebe ayibuthukira kutse indi kinemwendisyabya. Aliwe ebindu byosi ebikahumulha ni bwema obukakanganaya ngoku oyuwakolhabyo awithe amenge manene kwilhaba awethu.​—Abanya Roma 1:20.

Mbwino wangana thera akasasani iwune muhulikirira olhwimbo olhuwene kutse iwunemutsemera ekisasani ekyuwene kutse erilhangira ekindu ekyuwene ikyabirithokekana busana n’etekinologia neryo iwabya iwukinaghana wuthi emibiiri eyi sihali oyuwakolhayo? Eyihi nahake! Aliwe emibiiri eyikaswekaya eyi siyirihika nahake okw’ikathakathania, obubuya, n’emikwikire y’omubiri w’omundu. Mbwino iwanabugha wuthi sihali oyuwahangikagho? Eryongera okw’ekyo, omwatsi owali omwa Nzuko akasoborera ngoku omwa byosi ebiwithe engebe okwa kihugho, abandu basa babahangikirwe omo kisosekanio kya Nyamuhanga. (Enzuko 1:26) Kwesi, ky’ekikaleka abandu basa okwa kihugho ibabya ibabangakolha ebiri ng’ebya Nyamuhanga akakolha, okwa bundi buthuku bakakolha emibiiri eyuwene ng’omuziki, erithera ebisasani, n’eby’etekinologia. Mbwino kinatholere ikyathuswekya Nyamuhanga eribya iyuwangakolha ebirengire ebyo thwanga kolha?

Mbwino kinakalire oku Nyamuhanga erihangika omukali erilhua omwa lhukanga lhw’omulhume? * Nyamuhanga anganakolesirye eyindi nzira, aliwe enzira eyo akoleramo omukali yinawithe enzumwa eyayikakanganaya. Aby’anzire omulhume n’omukali ibathahania n’eribya bughuma, eribya mubiri “mughuma.” (Enzuko 2:24) Mbwino emibere omulhume n’omukali bakawathikanirayamo, erikolha obughuma obukamathire obuwene, si bwema obukakanganaya ndeke amenge n’olhwanzo eby’Omuhangiki?

Eryongera okw’ekyo, abasomire eby’abandu babiriligha ngoku abandu bosi bangabya ibalhua omwa mulhume mughuma n’omukali mughuma basa. Neryo kwesi, iwanabugha wuthi omwatsi owali omwa Nzuko syahikire?

3. Omuthi w’eriminya n’omuthi w’engebe ni binyambwirwa.

Erithwalira haghuma, omwatsi owali omwa Nzuko syali kangiriraya athi emithi ibiri eyi yabya yiwithe amaaka w’embaghane. Omwakanya k’ekyo, emithi eyi yabya mithi eyo Yehova ahiraho iyinawithe ekya yikamanyisaya.

Mbwino okwa bundi buthuku abandu nabu sibali kolha ekiri ng’eki? Ng’eky’erileberyako, omutsweri angana kunga abandu okw’ithwa ekilhaghiro eky’erighaya ekoti. Siby’ebindu ebiri omwa kisenge ky’ekoti ng’ebithumbi, esyomeza n’esyombimbo ebyo omutsweri anzire eritheya aliwe anzire eritheya emitheghekere ey’erihiraho obulingirirania eyo ekoti yikimanira. N’amami muthina-muthina abirikolesya omutso n’embitha erimanira obuthoki bwabu.

Neryo ibbwa kwesi, emithi ibiri yabya yikimaniraki? Ni bingyi ebyabiribuwa bakanza erisoborera eki. Eky’erisubirya eky’okwenene, nomwakine indi kyolhobire, kya kiwithe amani. Omuthi w’eriminya ekibuya n’ekibi imanira olhusunzo olhwa Nyamuhanga awithe iyo musa​—ehamuli ey’erithwamu ekibuya n’ekibi nga ky’ekyahi. (Yeremia 10:23) Kwesi ky’ekyaleka ikyabya ini kibi eriba ebighuma by’omuthi oyo! Okwa Lhundi lhuhandi, omuthi w’engebe imanira ekihembo ekyanga hebwa na Nyamuhanga musa​—engebe y’erikotha.—​Abanya Roma 6:23.

4. Omwatsi w’enzoka erikania akabya nagho nga ni binyambwirwa.

Ni kwenene, eyindi myatsi omwa Nzuko yanganabya nga yikaswekaya, kwilhabirirya thwamathendi yithendya oko mwatsi wosi owe Biblia. Aliwe, Amasako akaghenda akasoborera ndeke ekikaswekaya eki.

Nindi kutse ni kyahi ekyaleka enzoka iyabya nga y’eyikakanaya? Abandu be Israeli babya ibanasi esindi nzumwa esikongera erisoborera ndeke olhukwamirwa lhw’enzoka eyo. Ng’eky’erileberyako, babya ibanasi bathi nomwakine indi ebisoro sibyanga kania, omundu w’ekirimu anganaleka ekisoro ikyabya nga ky’ekyamabugha. Musa kandi mwahandika omwatsi owahambire oku Balama; Nyamuhanga mwathuma omumalaika eriyaleka epunda ya Balama yikanaye ng’omundu.​—Emiganzo 22:26-31; 2 Petero 2:15, 16.

Mbwino abandi bandu b’ekirimu, imwamuli n’abo abali nzighu sya Nyamuhanga, bangana kolha ebithiko-thiko? Musa mwalhangira abahereri abakumu abe Misiri nabu bakakolha ebithiko-thiko ebisosire ebya Nyamuhanga, ng’erileka omutso ahinduke mw’enzoka. Amaaka ayo syalhua handi, aliwe alhua okwa birimu bibi, esyonzighu sya Nyamuhanga.​—Eriluayo 7:8-12.

Kilhangirikire ngoku Musa kandi yuwahandika ekitabu kya Yobu. Ekitabu ekyo mukyakangirirya bingyi ebihambire oku Sitani, enzighu ngulhu ya Nyamuhanga, oyo omwa mabehi mwathika-thikira obuthaleghulha bw’abaghombe ba Yehova abosi. (Yobu 1:6-11; 2:4, 5) Neryo mbwino Abaisraeli mubaghanirya bathi Sitani mwayilhabya omwa nzoka omwa Edeni, erileka yibye nga n’iyo yikakanaya n’erithebya Eva nuku athwe obuthaleghulha bwiwe oku Nyamuhanga? Kikabya nga ky’ekyo.

Mbwino Sitani yuwabisama enyuma sy’enzoka? Ihamabirilhaba buthuku, Yesu mwakania oku Sitani ‘ng’ise w’amabehi.” (Yoane 8:44) “Ise w’amabehi” yuwangabya iyuwalhua kw’amabehi w’erimbere-mbere, kwa bithe? Amabehi w’erimbere akabanika omwa binywe ebya enzoka yabwira Eva. Omw’ighania erikunga lya Nyamuhanga erikabugha lithi erirya okwa muthi owathangirwe kyangalethire olhuholho, enzoka muyabugha yithi: “Simwendi syaholha n’ahake.” (Enzuko 3:4) Kwesi, Yesu abya inianasi ngoku Sitani mwayilhabya omwa nzoka. Eribisulirwa erya Yesu aha Yoane likaghunzaho ndeke omwatsi oyu, eryahulha Sitani mwa “kiyoka kya kera.”​—Eribisulirwa 1:1; 12:9.

Mbwino ni ky’obukiru eriligha thuthi omundu w’ekirimu ow’amaaka angana yilhabya omwa nzoka, erileka yibye nga yikabugha? Nibya n’abandu, nomubathawithe amaaka mangaha n’ow’ebihangikwa by’ekirimu, banganakolha obukodyo obw’erileka ekidole kibye nga n’ikyo kikabugha.

Obwema Obuthe Bwanga Ghanwa

Thwasi nawu wukaligha ngoku erithika-thikira omwatsi owali omwa Nzuko siriwithe oko liseghemere. Okwa lhundi lhuhandi, hali obwema bw’amani obukakanganaya ngoku omwatsi oyo ni w’ekwenene.

Ng’eky’erileberyako, Yesu Kristo akahulhawamu “omulhangiri oyutheleghulha.” (Eribisulirwa 3:14) Kundi ahikene, mwathabugha amabehi, mwathahengemya ekwenene. Kandi ekikulhu, mwakangirirya ngoku anabyaho kera athali asa hano okwa kihugho​—erithwalira haghuma, abya haghuma na Thatha wiwe, Yehova, “ekihugho kithe kyahangikwa.” (Yoane 17:5) Neryo abya inianeho engebe yikatsuka eribya okwa kihugho. Omulhangiri omuyiketherwa oyu oyulengire abandi bosi akabugha athiki?

Yesu mwakania oku Adamu na Eva ng’abandu hene-hene. Mwakania okwa butheke bwabu akasoborera amathegheko wa Yehova aw’eribya n’omukali mughuma. (Matayo 19:3-6) Bamabya isibabyaho n’eririma erya babya bikiremu ini binyambwirwa buyira, obo Yesu imwathebwa kutse iniabya mubehi. Aliwe ekyo sikyanga thokekana! Yesu abya iniane elhubulha, inianathungerere ebyosi ebikabya omw’irima lye Edeni. Busana n’ekyo, iwanasondya obundi bwema obulengire aho?

Omo kwenene, omundu erighania omwatsi owali omwa Nzuko kikakanganaya kw’athawithe erikirirya omu Yesu. Erighania ng’eryo likaleka ikyathathokekana eriyitheghererya emyatsi mikulhu-mikulhu eyikakanibawako omwa Biblia n’emilhaghe ey’okwenene eyirimu. Thulebaye ekikaleka ithwabugha thuthya.

[Omwatsi ahikwa]

^ Omwa Biblia, Yehova ly’erina lya Nyamuhanga.

^ Ekyo sikiri omwa masako. E Biblia yikakangiriraya yithi emibiiri ya Nyamuhanga eyosi yihikene; ebinyambwirwa ebyo bikalhua ehandi. (Eryibuka Ebihano 32:4, 5) Yehova abere abirighunza erihangika ebiri okwa kihugho, mwabugha athi ebyosi ‘byuwene kutsibu.’​—Enzuko 1:31.

^ Kilhangirikire ngoku Erighunga ly’Amaghetse, ekindu ekyo Nyamuhanga aletha mukyalhusyaho eririma lye Edeni. Ezekieli 31:18 hakabugha hathi “emithi ye Edeni” yabya isiyikiriho aho ekighana ky’omusanju E.K.K. kyahikira. Neryo abosi abasondekanaya eririma lye Edeni enyuma waho nga likineho sibanga libwene.

^ Ekikaswekaya, abanya sayansi abamunabwire babiribumbura ngoku olhukanga lhuwithe amaaka awathe wa buli kiro aw’eriyilhamya. Erithendibya ng’awandi makuha, lhwangana suba-subana omunyuku owakalhumathanaya okwa mughongo amathendi thwika.