Nanchi Buno Bujimi bwa Edena Bwajingako Nyi?

NANCHI jishimikila ja kwa Adama, Evwa ne bujimi bwa Edena mwijiyuka nyi? Jino jishimikila jayukanyikwa ntanda yonse. Kyafwainwa kuwama bingi inge mwijitanga anweba bene. Jiji mu Ntendekelo 1:26–3:24. Umvwai jino jishimikila byo bejishimikizha:

Yehoba Lesa * walengele muntu na lukungu, wamutumbile jizhina amba Adama, kabiji wamubikile mu bujimi bwajinga mu mpunzha yo atelele’mba Edena. Lesa mwine ye wajimine buno bujimi. Mwajinga mikola yatekezhenga bujimi. Kabiji mwajinga bichi byavula byawama byapangilenga bipangwa. Pakachi ka bujimi pajinga “kichi kya kuyuka byawama ne byatama.” Kabiji Lesa waambijile Adama amba kechi wafwainwa kujako ne, mambo inge wajaako ukafwa. Kepo Yehoba alengele mwanamukazhi aye Evwa kwikala mulunda wa kwa Adama. Walengele uno mwanamukazhi ku lubavu ye afumishe kwi Adama. Lesa wibapeele mwingilo wa kujima bujimi ne kwibulama kabiji wibabuujile kusemununa ne kuyuzha ntanda.

Muloolo wisambile ne Evwa saka aji bunke bwanji. Wamujimbaikile’mba aje kipangwa kyo bebabuujile kubula kujako. Muloolo wabuujile Evwa amba Lesa wamubepele kabiji wamufile kintu kyawama kyakonsheshe kumulengela kwikala nobe Lesa. Evwa wakookejile muloolo ne kuja kipangwa kyo bamukanyishe kujako. Kabiji Adama naye waubile byonkatu byaubile mukazhanji kubula kukookela Lesa. Yehoba wazhachishe Adama, Evwa ne muloolo. Kepo ebapangilemo mu bujimi bwa paladisa kabiji wabikileko bamalaika bakusopa pa kutwelela.

Bashayuka bamo, bantu bafunda kufika palepa ne bashayuka ba bya mpito baswa kuba’mba jishimikila jo banemba mu Baibolo mu buku wa Ntendekelo ja kine kabiji jaamba pa bintu byamwekele. Mu ano moba, bantu bavula bazhinauka jino jishimikila. Mambo ka o bazhinaukila jishimikila jiji mu Ntendekelo jaamba pe Adama, Evwa ne pa bujimi bwa Edena? Tangai bishinka bina bilengela bantu kuzhinauka.

1. Nanchi kine bujimi bwa Edena bwajingako nyi?

Mambo ka bantu o bazhinaukila jino jishimikila? Buntemwamaana bo bwalengela’mba bantu bazhinaukenga. Pa myaka yavula bingi yapitapo, bashayuka ba bya bupopweshi balanguluka’mba bujimi bwa Lesa bwatwajijile kwikalako nangwa kya kuba ko bwaikajile kechi kwayukanyikwa ne. Nangwa byonkabyo, bantemwamaana Bangiliki ba Pulato ne Alisitote, bo bavulañenye machechi mambo abo baambilenga’mba pano pa ntanda kechi pakonsha kwikala kintu kyalumbuluka ne. Mwiulu mo monkatu mwafwainwa kwikala bintu byalumbuluka. Onkao mambo, kino kyalengejile bashayuka ba bya bupopweshi kulanguluka’mba, paladisa mutanshi wafwainwa waikajile kwipi na mwiulu. * Bamo baambilenga’mba buno bujimi bwajinga peulu ya mutumba walepa bingi kya kuba kafwako kintu kya pano pa ntanda kyakonsheshe kwibutamisha ne. Bakwabo baambilenga’mba, bwajinga ku North Pole nangwa ku South Pole. Bakwabo nabo baambilenga’mba, bwajinga ku ñondo nangwa kwipi na ñondo. Abino byo byalengela bantu kulangulukanga’mba jishimikila jaamba pa bujimi bwa Edena ja kufwanyikizhatu. Bashayuka bamo ba mu ano moba bamba’mba bujimi bwa Edena kechi bwajingako ne. Kabiji kafwako mpunzha ya uno mutundu ne.

Pano bino, mwambila bantu pa bujimi bwa Edena, kechi byo byaamba Baibolo ne. Pa Ntendekelo 2:8-14, paamba pa byajinga ino mpunzha. Buno bujimi bwajinga ku musela ku mpunzha yo batelanga’mba Edena. Mwajinga mukola watekezhenga bujimi, yenka waikele nsulo ya mikola ina. Ino mikola ina beitongola mazhina kabiji balumbulula ne mpunzha mo yapichile. Bino bishinka bizhingijisha bashayuka bavula mambo bakeba bingi kutaana mpunzha kwaikejile Edena kwesakana na Baibolo byo yaambapo, pano bino kechi beitaana ne. Nangwa byonkabyo, byo balanguluka pa byo bataana kechi byamba kintu kimo ne. Nanchi kino kibena kulumbulula’mba mpunzha itelwa’mba Edena, bujimi ne mikola byo baambapo mu Baibolo bya bubela nangwa mashimikilatu nyi?

Akilangulukai pa bintu byo baambapo pa bujimi bwa Edena byamwekele myaka 6,000 yapitapo. Mosesa ye wanembele jino jishimikila. Kabiji bafwainwa bamushimikizhetu bintu byo anembele nangwa wibifumishe mu byo banembele kala kene. Nangwa byonkabyo, Mosesa wanembele bino bintu saka papita kala myaka 2,500 kufuma kimye kyo byamwekejilepo. Wanembele bino byonse, bujimi bwa Edena saka bwajingako kala kene. Nanchi inge papita myaka yavula bingi bintu bimo nabiji mikola byakonsha kwaluka nyi? Javula mushiji waluka. Kampe mpunzha kwajinga Edena ke mpunzha kumweka bitentanshi javula. Ku mapunzha a uno mutundu bintu byaluka javula. Kabiji muyulo wamwekele mu moba a kwa Nowa wafwainwa wapimpwile mushiji mu jishinda jo twafwainwa kubula kuyuka bulongo ne. *

Bino byo bishinka bimo byo twayuka lelo jino: Buku wa Ntendekelo waamba’mba bujimi bwa Edena bwajinga konka. Mikola ibiji pa mikola ina yo batongola mu jishimikila nabiji mukola wa Ufelata ne Tigilisi nangwa’mba Hidekela ko iji ne luno kabiji nsulo ya ino mikola ijitu kipikipi. Jishimikila jatongola ne mazhina a mpunzha mwapichile ino mikola kabiji jatongola ne mabwe ayukanyikwa bingi ajinga mu ino mpunzha. Bena Isalela ba kala bo banembejile jino jishimikila kabiji bafunjijileko byavula bingi ku jino jishimikila.

Nanchi bashimikizha bishimi bakonsha kulumbulula bulongo bino bintu nyi? Inyi bachina kutongola bino bintu kuba’mba bantu bakebakeba bishinka bakonsha kutaana’mba bya bubela? Javula bishimi bitendeka na byambo bya kuba’mba “pajinga nangwa amba kwajinga.” Bino inge muntu ubena kulumbulula mwapita bwikalo bwa muntu utongolatu byonse tonkotonko, nabiji jishimikila jaamba pa bujimi bwa Edena.

2. Nanchi kya kine kuba’mba Lesa walengele Adama na lukungu kabiji amba walengele Evwa ku lubavu lo afumishe kwi Adama nyi?

Bashayuka ba sayansi bamba’mba mu mubiji wa muntu muji bintu nabiji hydrogen, oxygen ne carbon. Bino bintu twakonsha kwibitaana mu mushiji. Bino Lesa wibingijishe byepi pa kuba’mba alenge kilengwa kyumi?

Bashayuka ba sayansi bamba’mba bumi bwatendekeletu bwine. Bwatendekeletu bwine mu tubintu tucheche bino pa kupitapo myaka twatendeka kwaluka ne kwikala bilengwa byumi bikatampe. Nangwa byonkabyo, kafwako kintu kyumi kyo twakonsha kwamba’mba kantu kacheche ne, mambo nangwatu bintu byalengwa na jiselo jimotu bebilengele mu jishinda ja kukumya. Kafwako kishinka kimwesha’mba bintu byumi byaishilekotu bine kabiji kino kintu kechi kikamwekapo ne. Bintu byonse byumi bimwesha’mba kuji wibilengele uji na maana bingi kukila atweba bantu. *​—Loma 1:20.

Fwanyikizhai kuba’mba mubena kuteleka ku lwimbo ye baimba bulongo nangwa mubena kutajisha pa kipikichala kyo balenga bulongo nangwa munkinyi ye bafika bulongo. Nanchi mwakonsha kwamba’mba bino bintu kafwako wibisombele nenyi? Ine! Abino byonse kechi byafwainwa kwesakana na mubiji wa muntu walengelwe bulongo kabiji mu jishinda ja kukumya ne. Pano mambo ka a kulangulukila’mba kafwako walengele muntu ne? Kabiji buku wa Ntendekelo waamba’mba pa bintu byonse byumi biji pano pa ntanda, bantu bo bonkatu balengelwe mu kipasha kya Lesa. (Ntendekelo 1:26) O ene mambo, bantu pano pa ntanda o baikela na maana a bya kulengalenga, kwimba nyimbo yawama, kulenga bipikichala ne kufika minkinyi ya kukumya. Nanchi twafwainwa kukana kuba’mba Lesa walenga bintu byawama kukila atweba bantu nyi?

Nanchi Lesa wa bulume bonse wafwainwa kukankalwa kulenga mwanamukazhi kwingijisha lubavu wa mwanamulume nyi? * Lesa umvwe wakebelenga inge waingijishe jishinda jikwabo kulengamo mwanamukazhi, bino kuji kintu kyanema kyo aubijile bino. Wakebelenga mwanamulume ne mwanamukazhi kwisongola ne kwikala balunda na muntu ba pa muchima ne kwikala “mubiji umo.” (Ntendekelo 2:24) Lesa wibalengele kuba’mba bekwashenga, bomvwañanenga ne kwikosesha mulwabo. Nanchi kino kechi kitulengela kushiinwa’mba Mulenga wetu uji na maana kabiji witutemwa nenyi?

Kabiji bashayuka ba sayansi bafunda pa lusemo bataana kuba’mba bantu bonse bafumine ku mwanamulume umo ne mwanamukazhi umo. Onkao mambo, bishinka byonse biji mu buku wa Ntendekelo bya kine.

3. Kichi kya kuyuka byawama ne byatama ne kichi kya bumi kyo bafwanyikizhatu.

Jishimikila ja mu Ntendekelo kechi jilumbulula’mba bino bichi byapusene nangwa byajinga na bulume bwakila bichi bikwabo ne. Bino byajinga bichi bya kine. Nangwa byonkabyo, Yehoba wibingijishe kulumbulwilamo bintu bimo.

Nanchi bantu nabo kechi bobapo bintu bya uno mutundu nenyi? Kimye kimo banchibamambo bakonsha kusopesha muntu kuba’mba bakamupamo mambo inge wabula kwiya ku kije. Kino kechi kibena kulumbulula’mba awe muntu walengulula mipando, mbokoshi ne lubumbulu wa mu kije ne, bino kibena kulumbulula kuba’mba walengulula kafulumende wabikako bije. Bamfumu nabo bengijisha ndondo ne munchinya wa bufumu kwimenako luusa lo baji nalo.

Kichi kya kuyuka byawama ne byatama ne kichi kya bumi byalumbulwilenga ñanyi kintu? Bantu bamba bintu byapusana pusana kulumbulwilamo jino jishimikila. Kyanema bingi kuyuka mukumbu kabiji mukumbu wapeela bingi. Kichi kya kuyuka byawama ne byatama kilumbulula luusa lujitu na Lesa lwa kufuukula kyawama ne kyatama. (Yelemiya 10:23) O ene mambo kuja ku kyokya kichi o aikejile mambo akatampe bingi! Kabiji kichi kya bumi kyalumbulwilenga bupe bwafwainwatu kufuma kwi Lesa, ko kuba’mba ye wafwainwatu kupana bumi bwa myaka ne myaka kwapwa.​—Loma 6:23.

4. Muloolo wafwainwatu kwamba ke wa mu kishimi.

Jishimikila jiji mu Ntendekelo ja kuba’mba muloolo waambile jakonsha kwitukumisha bingi, kikatakata inge kechi twalangulukapo bulongo pa mashimikila akwabo aji mu Baibolo ne. Nangwa byonkabyo, Binembelo bitukwasha kumvwisha jino jishimikila ja kukumya.

Ñanyi kintu kyalengejile muloolo kwamba? Bena Isalela bayukile bishinka bikwabo bibalengejile kumvwisha kyalengejile muloolo kwamba. Bayukile kuba’mba nangwa kya kuba banyama kechi bamba ne, bilengwa bya mupashi byakonsha kulengela nyama kumweka nobe ye ubena kwamba. Kabiji Mosesa ye wanembele jishimikila ja kwa Balamu. Lesa watumine malaika walengejile mbongolo wa kwa Balamu kwamba byonka muntu byo akonsha kwamba na mukwabo muntu.​—Kubala 22:26-31; 2 Petelo 2:15, 16.

Nanchi bilengwa bikwabo bya mupashi, kuvwangakotu ne balwanyi ba Lesa bakonsha kuba bya kukumya nyi? Ee bakonsha. Mosesa wamwene bañanga bapanda manga ba mu Ijipita byo baubile bingelekezha byabo bipashishe na bya kukumya byaubile Lesa, nabiji kamama kwaluka ke muloolo. Bilengwa bya mupashi byasatukijile Lesa byo byonkatu biji na bulume bwa kuba bingelekezha.​—Kulupuka 7:8-12.

Kabiji mupashi wa Lesa ye walengejile Mosesa kunemba buku wa kwa Yoba. Uno buku wafunjishe bakalume ba Lesa byavula pa mulwanyi wa Lesa aye Satana. Wabepele’mba bakalume ba Yehoba inge babena kupita mu makatazho kechi bakonsha kutwajijila kwikala bakishinka kwi Lesa ne. (Yoba 1:6-11; 2:4, 5) Nanchi bena Isalela ba kala balangulukilenga’mba Satana ye walengejile muloolo mu bujimi bwa Edena kumweka nobe ye ubena kwamba ne Evwa, ne kumujimbaika pa kuba’mba akankalwe kutwajijila kwikala wakishinka nyi? Bafwainwa byo byo balangulukilenga.

Nanchi Satana ye walengejile kuba’mba muloolo ambe bubela nyi? Yesu watelele Satana amba “ye wa bubela kabiji ye shanja bubela.” (Yoano 8:44) “Shanja bubela” ke yewa watatwijilepo kubepa, kechi ibyo nenyi? Bubela butanshi ke byambo byaambile muloolo kwi Evwa. Muloolo watwajile mungi byambo byaambile Lesa bya kuba’mba inge mwaja ku kichi mukafwa. Bino aye wibabuujile’mba: “Kine kechi mukafwa ne.” (Ntendekelo 3:4) Kwambatu kishinka, Yesu wayukile kuba’mba Satana ye walengejile muloolo kumweka nobe ubena kwamba. Kimwesho Yesu kyo amwesheshe mutumwa Yoano kyo kitulengela kushiinwa’mba Satana ye “muloolo wa kala.”​—Lumwekesho 1:1; 12:9.

Nanchi kechi mwakonsha kuswa kuba’mba kilengwa kya mupashi kyakonsha kulengela muloolo kumweka nobe ye ubena kwamba nenyi? Nangwatu bantu babula bulume bujipo na bilengwa bya mupashi boba bintu bya uno mutundu. Balengela bintu bibula kwamba kumweka nobe bibena kwamba. Kino kyakonsha kwimulengela kumona nobe byo bibena kwamba bya kine.

Kishinka Kikatampe

Nanchi mwakonsha kuswa kuba’mba bantu bazhinauka jishimikila ja mu Ntendekelo kechi baji na bishinka nenyi? Ee ibyo, nangwa byonkabyo, kuji kishinka kikatampe kyafwainwa kulengela muntu yense kuswa kuba’mba jino jishimikila ja kine.

Yesu Kilishitu utelwa’mba “kamonyi wa kishinka kabiji wa kine.” (Lumwekesho 3:14) Byo ajinga muntu waoloka kechi wajinga na bubela ne. Kabiji kechi watwajile mungi bukine ne. Wafunjishenga’mba wajingako kala kene saka akyangye kwiya kwikala muntu pano pa ntanda. Ko kuba’mba wajinga ne Shanji aye Yehoba saka akyangye “kulenga ntanda.” (Yoano 17:5) Onkao mambo, wajinga konka Lesa byo alengelenga bilengwa byumi pano pa ntanda. Ñanyi bintu uno kamonyi wakishinka byo aambile bimwesha’mba jino jishimikila ja kine?

Yesu waambile pa masongola a ba Adama ne Evwa. Byo aambilenga pa jifunde ja Yehoba walumbulwile’mba mwanamulume wafwainwa kwikalatu na mwanamukazhi umo. (Mateo 19:3-6) Inge kine bano bantu ne bujimi bwa Edena mo baikalanga byajingatu mañambilatu, ko kuba’mba Yesu bamubepele nangwa’mba wajinga na bubela. Ino ndangulukilo kechi ya kine ne. Yesu wajinga mwiulu kabiji wamweneko Adama ne Evwa byo balengele mambo mu bujimi bwa Edena. Nanchi kuji bukine bukwabo bwakila buno nyi?

Inge muntu wakana kuba’mba jishimikila jiji mu buku wa Ntendekelo kechi ja kine ne, ko kuba’mba kechi waitabila mwi Yesu ne. Kabiji kukana jino jishimikila kwafwainwa kulengela muntu kukankalwa kumvwisha mashimikila anema aji mu Baibolo ne milaye ya kine itulaya Lesa. Twayai tumone ene mambo o twaambila bino.

[Tubyambo twa mushi]