Yako kaha kuvihande

Yenu kumitwe yavihande

Uno Milemba yaEtene Kuyapwile Chikupu Tahi?

Uno Milemba yaEtene Kuyapwile Chikupu Tahi?

Uno Milemba yaEtene Kuyapwile Chikupu Tahi?

KUTALA watachikiza mujimbu waAlama naEve namilemba yaEtene tahi? Vatu vavavulu mukaye vatachikiza mujimbu kana. Kutala nausaka kulitangilawo ove ivene tahi? Mujimbu kana watwama hali Kuputuka 1:26–3:24. Ivwa vishina vimwe vyavilemu vyamumujimbu kana:

Yehova Kalunga * atengele mutu kuzachisa lukungu nakuhaka mumilemba yaEtene, kaha amulukile ngwenyi Alama. Kalunga ikiye atumbile milemba kana. Mwapwile meya amavulu namitondo yayivulu yakwima mihako. Kaha hakachi kayize milemba hapwile “mutondo wakutachikijila kuwaha nakupihya.” Kalunga akanyishile vatu kulya kumutondo kana nakwamba ngwenyi nge navalyako navafwa. Kutwala muze, Yehova ambachile lupachi lwaAlama nakumutengela pwevo. Lijina lyenyi ikiye Eve. Kalunga avahanyine mulimo wakulama milemba nakuvalweza ngwenyi vaseme nakuvulu nakuzalisa hamavu.

Omu Eve apwile kwaukawenyi, linoka ejile nakumulweza alyenga muhako wakuze kumutondo avakanyishile Kalunga. Amulwezele ngwenyi Kalunga avongele kaha nawa apwile nakuvaswekela vyuma vyamwaza vize vyatelelele kulingisa Eve apwenga nge kalunga. Eve evwililile, kaha alile muhako kana. Kufumaho, Alama nawa alikangile kuli Kalunga ngana muze alingile Eve. Yehova asopesele Alama naEve nauze linoka. Kahomu ahangile vatu kana milemba, vangelo vajikile kuwingililo.

Kunyima, vaka-kulinangula vyamuMbimbiliya navaka-kulinangula vyakushikulu vetavililenga ngwavo vyuma vasoneka mumukanda waKuputuka vyamuchano kaha nawa kuvyapwile. Oloze makumbi ano, vaka-kukakasana jino vanavulu. Uno vyuma muka vyalingisa vatu vakakasane mujimbu wamumukanda waKuputuka uze wahanjika hali Alama naEve nahamilemba yaEtene? Tushimutwile havyuma viwana vize veji kuhanjikanga vatu.

1. Uno milemba yaEtene kuyapwile chikupu tahi?

Mwomwo ika vatu veji kukakasanyinanga mujimbu kana? Chasoloka nge mwomwo yakwivwilila kuli vaka-kunangula mangana autu. Hamyaka yayivulu, vaka-kulilongesa vyaukalunga vafwelelele ngwavo yize milemba kuyapwile. Oloze vaka-kulishitendomu vavahungumwishile kuli Plato naAristotle naveka vaze valinangula mangana autu, vaze vanangwilenga vatu ngwavo hano hamavu kaheshi kuhasa kupwa chuma chakukupukako kuvanga mwilu kaha. Echi chalingishile vaka-kulilongesa vyaukalunga vashinganyeke ngwavo, palachise yapwile kwakamwihi namwilu. * Vamwe vahanjikilenga ngwavo yize milemba yapwile hapili yayisuku chikuma, ngocho kavahashile kuyenyeka kuvyuma vyavipi vyahano hamavuko. Kaha veka vahanjikilenga ngwavo, yapwile kuNorth Pole chipwe kuSouth Pole. Kaha nawa vakwavo vahanjikilenga ngwavo yapwile hakakweji chipwe kwakamwihi nakakweji. Evi vishinganyeka vyakulisezaseza vikiko vyalingisa vatu vashinganyeke ngwavo mujimbu wamilemba yaEtene wapwa wakutaka. Vatu vamwe vaze valinangula chikuma vamakumbi ano, vamba ngwavo kakwapwile milemba yaEteneko.

Ivwa vyuma yahanjika Mbimbiliya. Hali Kuputuka 2:8-14 tweji kulinangulanga vyuma vyavivulu vyapwile mumilemba kana. Milemba kana yapwile kumututuko kuchihela chize vavuluka ngwavo Etene. Mwapwile kalwiji wamunene uze alihandunwine mutulwiji vawana. Tulwiji vosena vawana vavavuluka muMbimbiliya nakuvalumbununa. Unjiho kana wakunyula vatu valinangula chikuma, kaha vavavulu veji kuuzachisanga mangana vawane okwo kwapwililile eyi milemba, oloze vanahono. Uno echi chalumbununa nge mujimbu wahanjika haEtene, namilemba yayo, natulwiji twayo wapwa wakutaka tahi?

Tachikiza ngwove, vyuma vyasolokele mumilemba yaEtene vyasolokele kafwe myaka 6,000 kunyima. Mujimbu kana vausonekele kuli Mose, uze pamo apendaminyine havyuma vamulwezelenga kuvakulwane navize vasonekele shimbu kanda ikiye. Chipwe ngocho, Mose asonekele vyuma kana oku munahichi lyehi myaka 2,500 kufuma haze vyasolokele. Kaha halwola kana kakwapwile Eteneko. Kutala chapwa chachashi vaze tulwiji kwalumuka mukuhita chamyaka tahi? Eyo, mwomwo ano mavu eji kujingulukanga. Kuchihela kuze kwapwililile Etene kwapwa kwamindenda chikuma, kaha mindenda kana yaheta kujipaseti 17 hamindenda yosena yayinene chikuma mukaye kosena. Kuvihela vyakufwana ngana chapwa chachashi vyuma kwalumuka. Kaha nawa pamo Livaji lyamumakumbi aNowa lyalumwine vyuma mujila yize katweshi kuhasa kutachikiza makumbi anoko. *

Tala haunjiho umwe wamuchano uze twatachikiza. Mukanda waKuputuka wahanjika ngwawo milemba kuyapwile chikupu. Tulwiji vavali hali vaze vawana, Yufwalate naChingilise uze vavuluka nawa ngwavo Hitekele kuvachili noholyapwa, kaha nawa tusulu twavo valihata. Mbimbiliya yavuluka namajina avihela kuze vatalikishile vaze tulwiji navyuma vimwe vyatwama kuvihela kana. Mujimbu kana kawapwile waungeji kuli vaIsalele vakushikuluko, vaze vapwile vatu vatete kuutanga.

Uno omu mukiko yapwa namijimbu yakutaka navishimo tahi? Vyuma yahanjika Mbimbiliya kutalisa kumilemba yaEtene vyalihandununa navishimo. Mbimbiliya yeji kuvulukanga naunjiho namashina namasongo oloze vishimo kavyapwa ngochoko. Hakuta vishimo vatu veji kuhanjikanga ngwavo “Tambulenuko, mwane. Kwapwile mwaka umwe.” Oloze mijimbu yavyuma vize vyasolokele yeji kuvulukanga namashina namasongo. Kaha omu mukiko wapwa namujimbu waEtene.

2. Uno chakutamo kufwelela ngwetu Kalunga atengele Alama kufuma kulukungu nakutenga Eve kufuma kulupachi lwaAlama tahi?

Vaka-sayasi makumbi ano vetavila ngwavo mumujimba wamutu mwatwama peho yahydrogen, naoxygen, nacarbon. Kaha vyuma kana vikiko vyatwama namulukungu. Jino vyuma kana vavikungulwile ngachilihi nakutenga chuma chakuyoya?

Vaka-sayasi vavavulu vafwelela ngwavo kuyoya chalijililile chivene, chaputukilile kukachuma kakuyoya kakuhemesa, kaze katohwelenga chindende chindende mukuhita chamakombakaji amyaka. Oloze lizu lyakwamba ngwavo “kakuhemesa” linahase kuhungumwisa vatu, mwomwo nakaliselusi kamwe kapwa kakukomwesa chikuma. Kakweshi chuma chakuyoya chize chalijililile chivene, chipwe chize nachikalijila chiveneko. Oloze vyuma vyosena vyakuyoya vavitengele kuli mutu wamangana chikuma kuhambakana etu. *Wavaka-Loma 1:20.

Nge nawivwilila kumyaso yamwaza, chipwe kumona muvwimbimbi uze vanafunjika kanawa, chipwe likina lize vatunga mujila yakukomwesa, kaweshi kuhanjika ngwove vyuma kana vyalijilile viveneko. Oloze vyuma kana kavyeshi kuhasa kweseka hamwe namujimba wamutu uze vatunga mujila yakukomwesa chikumako. Jino natuhasa kuhanjika ngachilihi ngwetu mujimba wamutu kavalingile wakutengako? Kaha nawa mujimbu wamumukanda waKuputuka wahanjika ngwawo havyuma vyosena vyakuyoya vyatwama hano hamavu, vatu kaha vakiko vatenga muchifwanyisa chaKalunga. (Kuputuka 1:26) Echi chikiko chalingisa vatu vapwenga nauhashi wakulondezeza Kalunga hakwimba myaso yamwaza nakufunjejeka nakutunga makina. Shikaho twatela kutachikiza ngwetu Kalunga akwechi uhashi wakutenga vyuma kuhambakana etu.

Kachapwile chachikalu kuli Kalunga kutenga pwevo kufuma kulupachi lwalungako. * Kalunga hakutenga pwevo mujila kaneyi chapwile naulumbunwiso waulemu, mwomwo nge asakile kachi azachishile jila yeka. Asakile valunga napwevo valimbate nakukata chikuma, kwijiva nge “mujimba umwe.” (Kuputuka 2:24) Jila vatengelelemo lunga napwevo mangana valikatenga chikuma nakuzachila hamwe, yasolola nge Kalunga apwa wamangana, kaha nawa atuzanga.

Vatu valinangula vilinga vyavatu vize veji kutambulanga kuli vausoko, vetavila ngwavo chasoloka nge vatu vafuma kuli lunga umwe napwevo umwe. Shikaho, mujimbu wamumukanda waKuputuka kawapwa waukalu kuwivwishisako.

3. Vyuma yahanjika Mbimbiliya hamutondo wakutachikijila kuwaha nakupihya namutondo wakuyoya vyapwa vyakutaka.

Eyi mitondo kayapwile nangolo jakulipwilako, oloze Yehova ayizachishile mujila yachifwanyisa.

Omu mukiko veji kulinganga vatu lwola lumwe. Chakutalilaho, muka-kusopesa nahase kuhuhumuna vatu vavumbike zango. Echi kachalumbununa kuvumbika vitwamo najimesa jatwamamo najifwato chipwe kapete kaveneko. Oloze chalumbununa kuvumbika jishimbi javaka-zango. Vamyangana nawa veji kuzachisanga mifuka namichama yize yemanyinako wata vatwama nawo.

Uno yize mitondo yivali yemanyinyineko ika? Vatu vahanjika vyuma vyakulisezaseza havyuma yemanyinako mitondo kana. Chipwe ngocho, kukumbulula chamuchano kuchatwama. Mutondo wakutachikijila kuwaha nakupihya wemanyinako ngolo jize atwama najo Yehova kaha, jakutachikiza vyuma vyamwaza nevi vyavipi. (Yelemiya 10:23) Echi chikiko chapwililile chakuhenga kulya muhako wakumutondo kana. Kaha nawa mutondo wakuyoya wemanyinyineko wana wakuyoya chahaya myaka yosena uze Kalunga kaha nahase kuhana vatu.—Wavaka-Loma 6:23.

4. Mujimbu walinoka uze ahanjikile wapwa wakutaka kaha.

Ou mujimbu wamumukanda waKuputuka unahase kukaluhwa kuwivwishisa, chikumanyi nge katweshi kutanga mijimbu yeka yamuMbimbiliyako. Oloze Visoneka vinahase kutukafwa tutachikize muchano uvene.

Jino iya chipwe chuma muka chalingishile uze linoka asoloke nge ali nakuhanjika? VaIsalele vakushikulu vatachikijile vyuma vyeka vize vyavakafwile vatachikize mulimo azachile uze linoka. Chakutalilaho, vatachikijile ngwavo numba tuhu tunyama kavahanjikako, oloze mutu wakushipilitu nahase kulingisa kanyama asoloke nge ali nakuhanjika. Mose nawa asonekele mujimbu waMbalame. Kalunga atumine kangelo alingise chimbulu chaMbalame ahanjike nge mutu.—Kulava 22:26-31; WaPetulu 2, 2:15, 16.

Kutala vatu vakushipilitu veka, kuhakilako vene navaka-kole jaKalunga vanahase kulinga vyuma vyakukomwesa tahi? Mose amwene vapilishitu vavaEjipitu navalinga visava hakusaka kulondezeza vyuma vimwe vyakukomwesa vize alingile Kalunga. Chuma chimwe alingile Kalunga chize valondezezele shina kwalumuna mukombo kupwa linoka. Ngolo jakulinga visava kana jafumine kuli vaka-kole jaKalunga vakushipilitu.—Kulovoka 7:8-12.

Mose vamuhwiminyinyine asoneke mukanda waYopa. Ou mukanda watunangula vyavivulu hali Satana uze apwa muka-kole waKalunga wamunene, uze avangijikilile vangamba jaYehova vosena ngwenyi kaveshi kuhasa kulama kulonga chavoko. (Yopa 1:6-11; 2:4, 5) Kutala vaIsalele vamwene jino ngwavo Satana ikiye alingishile uze linoka muEtene asoloke nge ali nakuhanjika kuli Eve nakumwonga mangana ahone kupwa wakushishika kuli Kalunga tahi? Chasoloka nge mukiko vene.

Uno Satana ikiye alingishile uze linoka ahanjike makuli tahi? Yesu nawa ahanjikile hali Satana ngwenyi apwa “muka-makuli kaha nawa ise yamakuli.” (Yowano 8:44) Kuli ou “ise yamakuli” kukiko kwatelelele kufuma makuli atete. Awa makuli atete, akiko aze ahanjikile uze linoka kuli Eve. Hakusaka kupopolola lushimbi lwaKalunga lwakukanyisa vatu kulya kumutondo kuchina navafwa, uze linoka ahanjikile ngwenyi: “Kufwa kamweshi kufwako.” (Kuputuka 3:4) Echi chasolola hatoma nge Satana ikiye alingishile uze linoka asoloke nge ali nakuhanjika. Vyuma vize Yesu alwekesele kaposetolo Yowano vyakumbulula chihula kana mwomwo ahanjikile hatoma ngwenyi Satana ikiye “linoka wakushikulu.”—Kusoloka 1:1; 12:9.

Kutala chachikalu kufwelela ngwetu mutu wakushipilitu nahase kulingisa linoka asoloke nge ali nakuhanjika tahi? Numba tuhu vatu kavatwama nangolo ngana jize javatu vakushipilituko, oloze vanahase kutunga chuma nakuchilingisa chisoloke nge chikiko chili nakuhanjika.

Unjiho Waulemu Chikuma

Kutala unetavila ngwove vyuma veji kuhanjikanga vaze veji kuhuhwasananga mujimbu wamumukanda waKuputuka kavyatwama naha vyazamako tahi? Oloze kuli unjiho wakusolola nge mujimbu kana wapwa wamuchano.

Chakutalilaho, Yesu Kulishitu vamuvuluka ngwavo “chinjiho wakushishika wamuchano.” (Kusoloka 3:14) Hakuwana nge apwile wakukupuka, kahanjikilenga makuli, chipwe kuhingika muchanoko. Ambile ngwenyi apwilengako lyehi shimbu kanda ezenga nakupwa mutu hano hamavu. Apwilenga hamwe naIse Yehova “shimbu kanda kaye kachipweko.” (Yowano 17:5) Shikaho kwapwile omu vyaputukile kupwako vyuma vyakuyoya hano hamavu. Vyuma muka ahanjikile ou chinjiho ahambakana vinjiho vosena?

Yesu ahanjikile ngwenyi Alama naEve kuvapwile chikupu. Ahanjikile haulo wavo omu apwile nakulumbununa lundongi lwaYehova lwakumbata pwevo umwe kaha. (Mateu 19:3-6) Nge kavapwileko, kaha nawa milemba yaEtene kayapwileko, kahanyi natwamba ngwetu Yesu vamwongele chipwe ngwetu apwile muka-kwonga. Oloze kacheshi kuhasa kupwa ngochoko. Yesu apwile mwilu, kaha amwene omu vyaputukile kupihya vyuma. Kakweshi unjiho weka wakuhambakana hali ouko.

Nge mutu keshi kufwelela mujimbu wamumukanda waKuputukako, kaha kafwelela muli Yesuko. Echi nawa nachimulingisa ahone kwivwishisa mijimbu yayilemu yamuMbimbiliya, navyuma yatushika. Natulinangula vyavivulu muchihande chinakavangizaho.

[Kwinyikila chamwishi]

^ par. 3 Yehova likiko lijina lyaKalunga vazachisa muMbimbiliya.

^ par. 7 Vishinganyeka kana kavyapwa vyamuvisonekako. Mbimbiliya yanangula ngwayo milimo yaKalunga yosena yapwa yakukupuka. Shikaho upi wosena kawafuma kuli ikiyeko. (Lushimbi lwamuchivali 32:4, 5) Omu Yehova akumishile kutenga ano mavu ambile ngwenyi, vyuma atangile ‘vyawahile chikuma.’—Kuputuka 1:31.

^ par. 9 Vula yize anokesele Kalunga yanongesele vyuma vize vatelelele vatu kutachikijilaho milemba yaEtene. Hali Ezekele 31:18 vamba ngwavo mulikulukaji lyamyaka yakusokesa 7 B.C.E. kakwapwile “mitondo yamuEtene[ko].” Shikaho vatu vosena vaze vanatondonga kuwana milemba yaEtene vanalishinyinga kaha.

^ par. 14 Tala mbuloshuwa yakwamba ngwavo The Origin of Life—Five Questions Worth Asking, yize vasoneka kuli Vinjiho jaYehova.

^ par. 16 Vaka-sayasi vawana ngwavo jipachi jatwama nauhashi wakulitungulula jivene. Jalihandununa navifuwa vikwavo mwomwo jatwama nauhashi wakulinunga cheka.