Kuma Citungu ca Edeni Kucakele Bene Ndi?

KUMA mwazibaho laja bya Adama na Eva na citungu ca Edeni ndi? Banu babangi mu kaye bazibuka byou muzimbu. Nga mushaka mwasa kulitandelawo ku mukanda wa Kushangumuka 1:26–3:24. Tucisimutwiyeniko mu bwihi bya muzimbu waco.

Yehova Njambi * watangele munu kutunda ku likungu na kumuluka ngwendi Adama. Co wamwakele mu citungu mu mutambela ubatumbula ngwabo Edeni. Njambi ikeye wabwahesele eci citungu. Mwakele mema amangi na miti yaingi yaibwa ya kwima bushuka. Hakati kaco hakele “muti wa mana a kuzibuka bubwa na bubi.” Njambi wabindikile banu kulya bushuka bwou muti, ngwendi nga kubononoka, co batsa. Mu kwita kwa simbu, Yehova watangelele Adama munakazi, Eva, kutunda ku mati ya Adama. Co Njambi wabanene cipangi ca kunyunga oco citungu na kubaleka ngwendi bakite na kushulisa lifuti-libu.

Eva mwakele likalyendi, linyoka wasimutwiiye nendi. Wamukwisile ngwendi alye ku bushuka bwababindikile Njambi. Wamwesele ngwe Njambi wakwisile, co wakele na kumumina cuma cimo cacibwa cije cimulingisa apwe ngwe Njambi. Eva watabele, co walile obwo bushuka. Adama nendi walikwatasanene nendi mu kujeneka kwononoka Njambi. Yehova wanene Adama, Eva, na linyoka kashitiko. Aba banu bakulibanga mubabashekele mu citungu ca Edeni cije capwile paradaisi, tungelo bashokele ngila iya omu mu citungu.

Kunima, banu babangi ba kulilongesa na baka-kutondesesa bya kusañulu bakulahelele ngwabo biñanda bili mu mukanda wa Kushangumuka bya busunga. Oloni ano matangwa, banu babangi kubakulahela ebi biñanda. Co bikoni bili na kulingisa aba banu bajeneke kukulahela biwendeka mukanda wa Kushangumuka hali Adama, Eva, na citungu ca Edeni? Tusimutwiyeni ha byuma biwana bikabalingisa ngoco.

1. Kuma citungu ca Edeni kucakele bene ndi?

Mwafwa bika banu babangi kubakulahela ngwabo citungu ca Edeni kucakele? Cisholoka ngwe bilongesa bya banu bikebyo binabalingisa ngoco. Ha myaka yaingi kunima, baka-kulilongesa bya bulombelo bakele na kulongesa banu ngwabo citungu ca Njambi kucakele ku mutambela umo. Oloni bilongesa bya Bagriki ba kulilongesa ba kufwa ngwe Plato na Aristotle, baje bakulahelele ngwabo kukwesi cuma ca kulumbunuka casa kukala hasi kubanga mwilu, bongumwine baje bakele na kulitumbula ngwabo baka-Kristu. Ngeci, baje baka-kulilongesa bya bulombelo bashangumukile kukulahela ngwabo Paradaisi ya kulibanga yakele kuyehi na lilu. * Bamo bakele na kwendeka ngwabo citungu ca Edeni cakele ha lilundu lyalilaha manene, co kucakele mukati ka byuma byabibi bya hano hasi. Bamoco ngwabo cakele ku Kunto nambe ku Mbwela ya lifuti libu. Bakwaboco ngwabo cakele ha ngonde nambe kuyehi nayo. Ngeci, muzimbu wa citungu ca Edeni washangumukile kumoneka ngwe wa makuli. Baka-kulilongesa bamo ano matangwa ngwabo kutwasa kukulahela biinendeka Mbimbiliya kutalesa ku mutambela hacakele eci citungu. Ngeci, kubakulahela ngwabo kucakele.

Mbimbiliya kuimwesa ngwayo citungu ca Edeni capwile ngwe mubanacendekela banu bamo. Mukanda wa Kushangumuka 2:8-14 utukwasa kuzibukako bimo ha citungu eci. Eci citungu cakele mwijatangwa ya mutambela ubatumbula ngwabo Edeni. Kwakele ndonga imo ije yakele na kutwala mema omu mu citungu, co yalipangele kupwa bindonga biwana. Ebi bindonga byoshe banabitumbula, co banendeka mu bwihi muyetile imo na imo. Ebi biñanda binakomokesa baka-kulilongesa babangi na kubalingisa bashake kupangesa ei ñanda ya mu Mbimbiliya ije yendeka ha citungu ca Edeni mu kushaka kuwana mwela mpundu hacakele eci citungu. Oloni banawana byuma bya kuliseza-seza ha ñanda ei. Kuma oku kulumbununa ngwabo biinendeka Mbimbiliya ha citungu ca Edeni na bindonga byakelemo bya kulisinganyekela lika ndi?

Acisinganyekeni ha ñanda ei: Muzimbu wa citungu ca Edeni washangumukile kujalakana myaka 6,000 kunima. Cisholoka ngwe Mosesa ikeye wasonekele ei mizimbu ibakele na kumuleka nambe hamo wapangesele biñanda bije byakeleko simbu kanda ashangumuke kusoneka. Mosesa wasonekele ou muzimbu munima ya myaka 2,500 kutunda habyalingiwilile ebi byuma. Kulumbununa ngwabo te kuneti myaka yaingi kutunda hakwakelelele citungu ca Edeni. Kuma byuma bya kufwa ngwe bindonga byasa kutenguluka mu kwita kwa simbu ndi? Byuma bili muno mu kaye bili na kutwalelelaho kutenguluka. Mutambela uje unambateselela na mwela haje hakele citungu ca Edeni wapwa mutambela wa mandunduna. Co 17 pesenti ya mandunduma akama manene mu kaye akakala omu mu mutambela. Mu mitambela ya cifweci, byuma byasa kutenguluka simbu yoshe-yoshe. Co lalo cisholoka ngwe libazi lya mu simbu ya Nowa lyatengulwile byuma mu bingila bije kutwasa kuzibuka. *

Oloni kuli bimo bituzibuka. Biñanda bili ku mukanda wa Kushangumuka bimwesa ngwabyo citungu ca Edeni kucakele. Bindonga bibali ku bindonga biwana bibanendeka oku ku mukanda, ndonga ya Yufuleti na ndonga ya Tingelise nambe Hidekele anga kubicili, co byaba byabyo binalyata. Oku ku mukanda banendekako lalo mazina a mitambela mubyetile ebi bindonga, co banendekako na byuma bya kutanga byoku ku mitambela. Baisalele baje batandele ou muzimbu bauzibisisile mwamubwa.

Kuma banu basa kuzibisisa mwamubwa biñanda bya kulimangela ndi? Banu bamo bakatanganesa biñanda nambe kusezako bimo bije bimwesa bukaleho. Bwingi bwa tusimo tukashangumuka na majwi endeka ngwawo: “Simbu imo kunima kwakele . . .” Oloni mu mizimbu ya busunga ya kusañulu ya kufwa ngwe muzimbu wa citungu ca Edeni muli biñanda bya busunga.

2. Kuma twasa kukulahela bene ngwetu Njambi watangele Adama ha likungu na kutanga Eva ha mati ya Adama ndi?

Baka-sayansi banawana ngwabo mubila wa munu wakala na byuma bya kufwa ngwe hydrogen, oxygen, na carbon bije byakala na mu libu. Co ebi byuma byalikungulwile bati na kupwa cuma ca kuyoya?

Baka-sayansi babangi bakulahela ngwabo byuma bya kuyoya byashangumukile lika kukalako. Ngwabo kwakele tahi tuma twatundondo twa kuyoya, co kamandondo-kamandondo munima ya myaka yaingi twakupwile byuma byakama bya kuyoya. Oloni lijwi lya “tuma” linasa kutanganesa mwafwa byuma bimo bya kuyoya bya kufwa ngwe bije byakala na seluzi imo nabyo byapwa byakama. Kukwesi bukaleho bumwesa ngwabwo byuma bya kuyoya byalizilile lika, nambe byasa kulizila lika ngoco. Byuma byoshe bya kuyoya bimwesa ngwabyo kuli umo wabitangele uje ali na mana manene kututubakana. *—Loma 1:20.

Kuma mwasa kulikuwa kutolilila ku mwaso waubwa nambe kukenga cikupulo cacibwa nambe kumona likina lije lipanga mu kukomokesa na kwendeka ngweni obyo byuma wahi wabilingile ndi? Kumwasa kulinga ngoco. Oloni ebi byuma kutwasa kubyesekesa ku bukama na bubwa bwa mubila wa munu nomu muukapangela mu kukasamesa. Kuma twasa kwendeka ngwetu wahi watangele mubila wa munu ndi? Kutundaho, mukanda wa Kushangumuka unamwesa lalo ngwawo kukwesi cuma ca kuyoya cibatangele mu cifwa ca Njambi, kubanga munu. (Kushangumuka 1:26) Banu lika bakebo basa kutembwinina mwakalingila byuma Njambi. Basa kwimba myaso, kupanga makina na kulinga byuma bikwabo bya kuliseza-seza. Kuma tunapande kukomoka kumona ngwetu byuma byanatanga Njambi bitubakanena kulako byuma bitwasa kulinga ndi?

Kuma Njambi watangele bene munakazi ha mati ya munalume ndi? * Njambi wasele kupangesa bingila byeka mu kutanga munakazi, oloni kuli bimo byamulingisile amutange ha mati ya munalume. Washakele ngwendi munalume na munakazi balyambate, bapwe babusamba bababwa na kupwa ngwe “mubila umolika.” (Kushangumuka 2:24) Likwatasano na cizemo bikakala mukati ka munalume na munakazi baje banalyambata bimwesa ngwabyo Njambi uje wabwahesele bulo ali manene na mana na cizemo.

Co lalo baka-kulilongesa bya maseluzi a banu banawana ngwabo banu boshe batunda ku munalume na munakazi umo. Kuma twasa kwendeka ngwetu biñanda bili mu mukanda wa Kushangumuka bya makuli ndi?

3. Kuma muti wa mana a kuzibuka bubwa na bubi na muti wa mwonyo kuyakele bene ndi?

Biñanda bili ku mukanda wa kushangumuka kubimwesa ngwabyo ei miti yakele na nzili ya kulitila hayolika. Nameme ngoco, ei miti yapwile miti mpundu, co Yehova wailingisile imaneneko byuma bimo.

Kuma banu kubesi kulinga byuma bimo mu ngila ya kulifwa ndi? Cakumwenako, lyaako nasa kunangula banu ha mulonga wa kujeneka kusingimika nkuta. Mwalinga ngoco, kalumbununa ngwendi banu banapande kusingimika bitwamo na bimesa bili mu nkuta nambe cibumbe cayo, alumbununa ngwendi banapande kusingimika nzili ya nkuta ya kwakula. Bwingi bwa bimyene bakapangesa mufuka nambe mulamu wa bumwene na cilongo mu kumwesa moko ibali nayo.

Co ije miti ibali yakele mu citungu ca Edeni yemanenene bika? Kuli byuma byabingi bibanendeka banu kutalesa ku miti ei. Ei miti yemanenene byuma bimo bya seho manene. Muti wa mana a kuzibuka bubwa na bubi wemanenene nzili yali nayo Njambi lika, nzili ya kwaka mashiko aje amwesa byuma byabibwa na byuma byabibi. (Njelemiya 10:23) Mukemwo kulya oku ku muti kwapwile mulonga wakama! Muti wa mwonyo ukewo wemanenene bwana bwa kuyoya myaka yoshe, buje bunasa kutunda lika kuli Njambi.—Loma 6:23.

4. Kuma linyoka wendekele bene mu citungu ca Edeni ndi?

Ou mutamba wa muzimbu uli ku mukanda wa Kushangumuka unasa kutanganesa munu nga kasinganyekesesa mwamubwa ha biñanda bikwabo bili mu Mbimbiliya. Bisoneka binalumbununa kamandondo-kamandondo byei ñanda.

Bika nambe iya walingisile uje linyoka amoneke ngwabo ali na kwendeka? Kuli bimo bibazibukile Baisalele bije byasele kulingisa ou linyoka endeke. Cakumwenako, bazibukile ngwabo nameme tusitu kubesi kwendeka, munu wa ku sipilitu asa kulingisa kasitu amoneke ngwe ali na kwendeka. Mu muzimbu wa Mbalame wasonekele Mosesa, Njambi watumine kangelo alingise cimulu wa Mbalame endeke ngwe munu.—Kulava 22:26-31; 2 Petulu 2:15, 16.

Kuma Satana na bandemone nabo basa kulinga bikomokeso ndi? Mosesa walimwenenene tupilistu ba manseno ba mu Ingito batembwinina bikomokeso bya Njambi bya kufwa ngwe kulingisa mulamu utenguluke linyoka. Satana na bandemone baje bapwa bitozi ba Njambi bakebo babalingisile ngoco.—Kutuuka 7:8-12.

Kuli bukaleho bumwesa lalo ngwabwo Njambi wahwimininine Mosesa asoneke mukanda wa Yombi. Omu mu mukanda muli na biñanda bije byendeka bya Satana uje wapwa citozi ca Njambi wakama. Satana wamwesele ngwe banu kubasa kupwa ba kulongwa kuli Yehova. (Yombi 1:6-11; 2:4, 5) Ngeci, Baisalele basele kunanguka ngwabo Satana walingisile linyoka amoneke ngwe ali na kwendeka na kukwisa Eva na kumulingisa apokole lishiko lya Njambi mu citungu ca Edeni.

Kuma Satana ikeye walingisile ou linyoka endeke ndi? Yesu wendekele ngwendi Satana wapwa “muka-makuli, co ikeye ishe ya makuli.” (Yowano 8:44) Ikeye wendekele makuli akulibanga. Awa makuli waendekele kuli Eva kupangesa linyoka. Wamwesele ngwe kulya bushuka bwa uje muti wababindikile Njambi kukwasele kubalingisa batse. Linyoka wendekele ngwendi: “Kumukatsi embwe.” (Kushangumuka 3:4) Yesu wazibukile ngwendi Satana wapangesele linyoka mu ngila ya kuhenga. Co biñanda byajombolwelele kapositolo Yowano nabyo bimwesa ngoco. Oku ku mukanda wasonekele Yowano, Yesu watumbwile Satana ngwendi “linyoka wa kusañulu.”—Kujombolola 1:1; 12:9.

Kuli bukaleho bwabwingi buje bumwesa ngwabwo munu wa ku sipilitu asa kulingisa linyoka amoneke ngwe ali na kwendeka. Cinonwa banu baje kubakele na nzili itubakana tungelo nambe bandemone basa kulinga byuma bya kukasamesa bya kufwa ngwe kulingisa byuma bimo bimonekele mweka mu mafilimu nambe mu byuma byeka.

Bukaleho Bwakama

Kuma mwalimwena ngweni banu bamo bali na kubyana lika ngoco muzimbu uli ku mukanda wa Kushangumuka nameme kuli bukaleho bumwesa ngwabwo wa busunga ndi?

Cakumwenako, Yesu Kristu banamwendeka ngwabo “mukaleho wa kulongwa na busunga.” (Kujombolola 3:14) Ha kupwa munu wa kulumbunuka, kukwakele simbu yakwisile nambe kujeneka kwimanena busunga. Walongesele banu ngwendi myaka yaingi simbu kanda aije hano hasi, kwakele. Co wakele na Ishe Yehova ‘simbu kanda batange kaye.’ (Yowano 17:5) Yesu kwakele byuma bya kuyoya mubyashangumukile kukalako hano hasi. Bukaleho muka bumwesa ngoco?

Yesu wamwesele ngwendi Adama na Eva kubakele bene. Wendekele bya bulo bwabo omwo wakele na kwendeka bya lishiko lya Yehova lya kulyambata kwa munalume na munakazi umolika. (Mateo 19:3-6) Ngwe kubakeleko nambe ngwe citungu ca Edeni kucakeleko, ngwe majwi a Yesu amwesa ngwawo bamukwisile nambe kumwesa ngwawo wapwa muka-makuli. Co Yesu kasa kupwa ngoco! Yesu wakele mwilu byuma byoshe mubyakele na kulingiwa mu citungu ca Edeni. Bukaleho muka butubakana obu?

Munu uje kakulahela biyendeka Mbimbiliya ku mukanda wa Kushangumuka, kakulahela na muli Yesu. Co lalo kulinga ngoco kulingisa munu onowe kuzibisisa mwamubwa biñanda bimo bya seho manene bibanendeka mu Mbimbiliya bije bilingisa banu bakale na lilabelelo.

[Majwi a kwinikila]