Uzye Icalo ca Edeni Akuno cali?

UZ YE mwamanya ilyasi ilikalanda pali Adamu na Eva na pa calo ca Edeni? Antu aingi muno nsi yamanya ilyasi lilyo. Cingazipa mukaibelengele lyasi lilyo. Lyaya pa Utandiko 1:26–3:24. Lekini tusambilileko api lyasi lii:

Yeova Leza * wapanzile umuntu ukuomvya ulukungu nu kumupeela izina lyakuti Adamu, nupya wamwisile umu mpanga ikaamwa ukuti icalo ca Edeni. Leza kwene u wisileko icalo cico. Mwali amanzi aingi ni miti ikaseeka ivizao ivisuma. Lelo pakasi ka calo pali “umuti ukapeela mano akumanya visuma ni viipe.” Leza walesizye antu ukulya ivizao vya ku muti uwo, nupya wayanenyile ukuti ukucita vivyo kwali nu kulenga yafwe. Lino papisile insita, Yeova waumvile kaazwa wakwe Adamu, kuli kuti umwanaci uwi zina lyakuti Eva, ukuomvya ulumbazo lwakwe Adamu. Leza wayapeezile umulimo wa kusakamala icalo ca Edeni, nupya wayanenyile ukuti yavyale ana nu kulimba insi yonsi.

Lino Eva wali wenga inzoka yaile umu kumwezya, nupya yamunenyile ukuti alye icizao ca ku muti uno Leza wayalesizye ukulyako, yamunenyile nu kuti Leza wayabefile nupya wayafisile icintu cimwi icali icisuma icali nu kulenga yaye kwati aliwe. Eva uvwilile, nupya waliile icizao cino Leza wayalesizye. Lyene pa cisila, Adamu walondiile vino umuci wacisile nupya wakanyile ukuvwila Leza. Lino yacisile vivyo, Yeova walanzile ukuti Adamu, Eva, na inzoka yali nu kufwa. Lyene lino wayafumizye umu paladaise iyali umu calo ca Edeni, ya malaika yayaazile umulyango wa kwingililamo.

Asambilila sana alino na asambililako malyasi ya mpiti yalanzile ukuti ilyasi ilyaya muli Baibo umwi buku lya Utandiko, i lya cumi nupya vyonsi ivyayamo vyacitike. Ndakai antu aingi yakalola ukuti ilyasi lii, i lya ufi. Nomba i vyani ivikalenga ukuti yamwi yaatwisika ilyasi ilyaya umwi buku lya Utandiko ilikalanda pali Adamu, Eva, na pa calo ca Edeni? Lekini tuloleko vimwi ivikalenga yatwisika.

1. Uzye icalo ca Edeni akuno cali umu cumi?

U mulandu ci uno antu yamwi yakatwisikila ilyasi lii? Aatazumila muli Leza aakalenga antu yaatwisika. Pa myaka iingi aasambilila pa vya mipepele yakalanda ukuti icalo cakwe Leza akuno cali uku ncende imwi. Nomba Agiliki atazumile muli Leza, ali wakwe Plato na Alisitoto, aalenzile antu aa mu maceici yatazumila ukuti icalo ca Edeni akuno cali, pano yalandanga ukuti pano nsi patanga paye icintu icili consi cimalilike. Ukwi yulu sile u kungaya icintu icimalilike. Fwandi asambilila pa vya mipepele nayo yazumile ukuti Paladaise iyaliko, yapalimeko ukwi yulu. * Yamwi yakati, icalo ca Edeni cayelile papela sana icakuti citanga cononwe ku vintu ivikacitika muno nsi; yamwi nayo yakati, icalo ca Edeni cayelile uku mpela ya nsi; yauze nayo yakati, cayelile papele ya mwezi nanti umupiipi. Vii vino antu yakalanda pa calo ca Edeni, i vyalenga ukuti antu yamwi yaelenganya ukuti icalo ca Edeni citaliko. Nupya asambilila yamwi nayo yakalanda ukuti kutaya incende ili yonsi ukwali icalo ca Edeni.

Nomba, vii asi ali vino Baibo yalanda sile pa calo ca Edeni. Pa Utandiko 2:8-14, pakalondolola vino icalo cico cali na kuno cayeliile. Icalo cii cayeliile uku ufumondaka wa mpanga ikaamwa ukuti Edeni. Nupya mwali uluzi ulwalenganga ukuti ivintu vya mu calo cici vyakula ningo, nupya uluzi lulo lwizile ilupatukana ilupanga inguzi 4. Cila luzi lwakwata izina, nupya Baibo yalondolola na muno uluzi lulo lwapita. Vino Baibo yalondolola vyalenga antu yamwi asambilila sana ndakai ukusoka, pano yalondesyanga ukulola kuno incende kwene iyo yayela. Nomba lyene yakalanda sile ivipusanepusane. Uzye lyene tungati vino Baibo yalondolola pa calo ca Edeni, vino cali, alino ni inguzi izyalimo, tungati i vya ufi nanti utulayi sile?

Elenganyini pali vii: Ipapita imwaka 6,000 ukufuma pano ivyacitiike umu calo ca Edeni vyalembiilwe. Mose u walemvile ivyeo vii, nupya afwile waomvizye vino yamulondolwelile nanti ivyeo ivyalemvilwe mpiti sana. Fwandi, na Mose kwene walembanga pa vintu ivyalondolwilwe mpiti sana ala ipapita ni myaka 2,500. Uzye ivintu ivyalondololwa umwi buku lya Utandiko nupya ipapita ni myaka iingi, avino tungati vingasenuka? Ivintu ivyaya muno nsi vikasenuka. Incende ukwayelile icalo ca Edeni kukacitika sana ivilundumusi. Fwandi uku ncende yii ivintu vikasenuka sana. Alino Mulamba Mukalamba uwaliko umu manda yakwe Nowa ononyile sana ivintu icakuti tutanga tuvimanye nu kuvimanya ndakai. *

Ivisinka vino twamanya: Ibuku lya Utandiko likalondolola ukuti icalo ca Edeni akuno cali umu cumi. Inguzi ziili apa nguzi 4 izyalumbulwa umwi buku lii, kuli kuti Yufulate na Tigilisi nanti Hidekeo akuno zyaya na ndakai kwene, nupya pano zyafumilila papalamana sana. Umwi lyasi ilyaya umwi buku lya Utandiko mwalumbulwa ni mpanga muno inguzi zizyo zyapita alino na mawe aya sana umu mpanga zizyo. Aina Izlaeli aabelenzileko ilyasi lii, yazumile ukuti ilyasi lii i lya cumi.

Uzye vii ali vino na akasimika utulayi na malyasi ya kwelenganya sile yakalondolola? Nanti limwi yakasyamo ivisinka vimwi vino iyamanya ukuti antu yangalondelezya yamanye nga ivya cisinka nanti foo? Ilingi utulayi tukandika na mazwi akuti, “Kwali umuzi umwi ukalamba sana, umu muzi uwo mwali.” Lelo umu malyasi ya mpiti mwene mukaya ivyeo vya cumi wakwe vino caya ukwi lyasi ilikalanda pa calo ca Edeni.

2. Uzye i ca cumi ukuti Leza waumvile Adamu ukuomvya ulukungu na Eva ukufuma uku lumbazo lwakwe Adamu?

Ya sayansi andakai yazana ukuti umu mwili wa muntu mwaya ivintu ivingi wakwe, umuza uno yakati haidulojini (hydrogen), okisijini (oxygen), na Kaboni (carbon), nupya imiza iyo yaya nu mu musili. Nomba cali uli pakuti ivintu vivyo vize viye nu mu ca umi?

Ya sayansi aingi yakalanda ukuti uumi waitandikile sile, watandike panono panono lyene lino papisile imyaka iingi kwizile ikuya ivya umi. Nomba nalyo kwene antu yatanga yuvwikisye pano ivintu vyonsi ivya umi kumwi sile nu twa umi utonono sana tuno tungalola sile ukuomvya maikulosikopu, vyapangwa umu nzila ya kuzungusya. Alino kutaya usininkizyo ukalangilila ukuti ica umi cingiza ciyeko sile icineco. Lelo, ivya umi vyonsi vikalangilila sile ukuti uwavipanzile waluta antu yonsi. *—Loma 1:20.

Tuti mukukutika uku ciunda icisuma sana, nanti mukutamba ivikope ivisuma, nanti limwi mukulola ivintu vino antu yakukwanisya ukuomba pa mulandu ni viombelo ivyayako ndakai, uzye mungasondwelela ukuti ivintu vivyo vizile iviyako sile ivineco? Kwene asi avino mungelenganya! Lelo umwili wa muntu wazipa nupya wapangwa umu nzila ya kuzungusya ukucila ni vintu vii. Nga lyene tungelenganya uli ukuti icintu cico cizile iciyako sile ukwaula Kaumba? Alino, ibuku lya Utandiko likalondolola ukuti pa vya umi vyonsi ivyayako pano nsi, antunze sile aumvilwe umu cata cakwe Leza. (Utandiko 1:26) Nupya vikwene avino caya, antunze sile aakakolanya vino Leza akacita ivintu, wakwe yakaimba inyimbo, ukulenga ivintu, nu kupanga iviombelo ivipusanepusane. Fwandi citanga cituzungusye ukumanya ukuti Leza wamanyikisya ukupanga ivintu ukutucila.

Acino, ukupanga umwanaci ukufuma uku lumbazo lwa monsi, citamutalile. * Leza atemwa, nga wapanzile umwanaci ukuomvya inzila yuze, nomba inzila kwene ino waomvizye i yali icindame sana. Walondanga ukuti umonsi nu mwanaci yatwalane nu kuya alemane sana kwati sile yali “umwili onga.” (Utandiko 2:24) Uzye vikwene vino umonsi nu mwanaci yakaya pamwi nu kutemwana, visilanga ukuti kufwile kwaya kwaya Kaumba uwaya na mano nu kutemwa?

Ya sayansi na yauze yazana ukuti antunze yafuma uku monsi wenga nu mwanazi wenga. Fwandi ukwaula nu kutwisika, vino ibuku lya Utandiko lyalanda i vya cumi?

3. Umuti uukapeela amano nu ukapeela uumi vikauvwika kwati asi vya cumi.

Ilyasi ilyaya umwi buku lya Utandiko lisisambilizya ukuti imiti yii yaikwatile amaka ya mupasi. Lelo yali sile imiti ino Yeova wisileko iyakweti upiliulo.

Uzye vii asi ali vino na antu yakacita insita zimwi? Wakwe, kapingula wa mu cilye anganena antu vino yalinzile ukucita na vino yatalinzile ukucita nga ingila umu cilye. Kucita vivyo ala asikulonda ukuti antu yacindika ivyaya umu cilye umukasi nanti ukucindika icikuulwa kwene, lelo ala akulonda antu yacindika masunde ya mu cilye akalenga kwaya umulinganya. Na aomvi yakwe Leza aliko uku cisila, yaomvyanga intuwa ni visote vya wene kukulangilila amaka yano yaakweti akutungulula antu nanti ukuteeka.

Uzye lyene, i cani cino imiti iya imililangako? Kwaya amalyasi aingi yano antu yakalanda pa miti iya. Lelo icasuko ukwi uzyo lii caya icangupale nupya cacindama. Umuti uukapeela amano akumanya icisuma ni ciipe, wimililangako insambu zino Leza sile uwakwata izya kumanya icisuma ni ciipe. (Yelemiya 10:23) Ali mulandu kwene uno citayelile ningo ukulya ivizao vya ku muti uwa ukwaula ukupeelwa insambu! Umuti uukapeela uumi nao, wimililangako uupe uno Leza sile angapeela umuntu, kuli kuti uumi wa pe.—Loma 6:23.

4. Ilyasi ilikalanda pa nzoka iyavwanzile likauvwika ukuti akalayi sile.

Ilyasi lii ilyaya umwi buku lya Utandiko lingatuzungusya, sanasana nga tutamanyile ilyasi lyonsi ilyaya muli Baibo. Nomba, Malembo yalondolola ningo sana ilyasi lii ilikauvwika ilitale.

I cani icalenzile ukuti inzoka ivwange? Aina Izlaeli yamanyileko ivisinka vimwi pali cino calenzile ukuti inzoka iya ivwange. Wakwe, yamanyile ukuti inyama itanga ivwange, lelo umupasi ungalenga ukuti inyama iloleke ukuti ali ino ikuvwanga. Mose nawe kwene walemvile ilyasi ilikalanda pali Balamu, nupya walondolwile ukuti, Leza watumile malaika uwalenzile ukuti punda wakwe Balamu avwange wa muntu.—Mpenga 22:26-31; 2 Petulo 2:15, 16.

Uzye iviumbwa vyuze ivya mupasi, kumwi ni mipasi ilwani yakwe Leza, ingacita ivizungusyo? Mose waweniko kuno ya simapepo aa mu Ejipti acitanga ivya malele yakucita ivizungusyo vimwi vino Leza wacisile, wakwe ukulenga intuwa iya inzoka. Aangakwanisya ukucita ivizungusyo viivi aalwani yakwe Leza aya pa viumbwa vya mupasi.—Kufuma 7:8-12.

Umupasi walenzile ukuti Mose alembe ibuku lyakwe Yobo. Ibuku lilyo likatusambilizya pa mulwani mukalamba wakwe Leza, kuli kuti Satana, wino akaezya aomvi yonsi yakwe Yeova aya na ukayele. (Yobo 1:6-11; 2:4, 5) Uzye aina Izlaeli yamanyile ukuti Satana u walenzile ukuti inzoka umu Edeni iloleke kwati iikuvwanga, nu kulenga Eva ukuta ukuya uwa kayele kuli Leza? Kwene avino cikaloleka.

Uzye Satana u walenzile ukuti inzoka iya ivwange? Lino papisile imyaka iingi, Yesu wizile alanda pali Satana ukuti “u wa ufi nupya ali isi wa ufi.” (Yoani 8:44) Uzye tungazunguka nga twamanya ukuti “isi wa ufi” u wabefile nu ufi wa kutandikilapo uwalembwa muli Baibo? Umu mazwi yano inzoka yanenyile Eva u mwaya ufi wa kutandikilapo. Ukupusanako na vino Leza walanzile ukuti nga antu yalya ivizao vya ku muti uno wayalesizye cali nu kulenga yafwe, inzoka yene yatiile: “Mutalafwa awe.” (Utandiko 3:4) Ukwaula nu kutwisika, Yesu wamanyile ukuti Satana u walenzile ukuti inzoka ivwange. Nupya vino Yesu wasokolwelile umutumwa Yoani vikatwazwa ukuvwikisya icisinka cico, pano wamile Satana ukuti “icizoka ca pa kutandika.”—Kusokolola 1:1; 12:9.

Uzye tungazunguka ukuti iciumbwa ca ku mupasi ica maka, cingalenga inzoka ukuloleka kwati ikuvwanga? Na antunze kwene nanti icakuti yatakwata amaka ukucila iviumbwa vya ku mupasi, yakacita ivintu vimwi icakuti iviloleka nu kuti i vya cisinka.

Usininkizyo wa Cumi

Uzye musikuzumila ukuti vino antu yakalanda api lyasi ilyaya umwi buku Utandiko, i vya ufi? Alino kwaya usininkizyo na uze ukalamba ukalangilila ukuti ilyasi lii, i lya cumi.

Wakwe, Yesu Klistu akaamwa ukuti “inte ya cisinka nupya iya cumi.” (Kusokolola 3:14) Vino waya umumalilike atatala wabepapo nanti ukulanda ufi umu nzila ikuloleka kwati iya cumi. Ni cikalamba icakuti, wasambilizyanga ukuti akuno wali ukufuma sile na mpiti lino atatala wiza pano nsi, alino wali pamwi na Isi, Yeova lino “insi itali iyeko.” (Yoani 17:5) Fwandi lino pano nsi patatala paya ivya umi ivili vyonsi wene akuno wali. I vyani vimwi vino walanzile ivikatungilila ivisinka vino itulandapo?

Vino Yesu walanzile pali Adamu na Eva vikalangilila ukuti yali antu ya cumi. Walanzile pa cupo cao lino walandanga pali vino Yeova akalola icupo. (Mateo 19:3-6) Ndi cakuti Adamu na Eva yataliko, ni calo kwene ica Edeni cino ikazilemo naco kwene citaliko, ale Yesu nawe kwene yamubefile nupya ale tungati nawe kwene u wa ufi. Nomba vivyo vitanga vicitike. Pano Yesu wali ukwi yulu nupya walolanga na lino intazi yacitikanga umu calo ca Edeni. Uzye kwaya usininkizyo uze ungacila pali uu?

Ukukanazumila ilyasi ilyaya umwi buku lya Utandiko kukalangilila ukuti umuntu atataila Yesu. Nupya ukukanazumila ilyasi lilyo kungalenga citutalile ukuvwikisya malyasi aya muli Baibo na malayo akatukomelezya ukuti vintu vilazipa uku nkoleelo. Lekini tulole vino cii cingacitika.

[Mafutunoti]