Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Ɛnee Yidɛn Tola Bie Wɔ Ɛkɛ Amgba Ɔ?

Ɛnee Yidɛn Tola Bie Wɔ Ɛkɛ Amgba Ɔ?

Ɛnee Yidɛn Tola Bie Wɔ Ɛkɛ Amgba Ɔ?

ƐZE Adam nee Yive yɛɛ Yidɛn tola ne anwo edwɛkɛ ne ɔ? Menli mɔɔ wɔ ewiade ye la ze ye kpalɛ. Duzu ati a ɛngenga ye bieko a? Ɛbanwu ye wɔ Mɔlebɛbo 1:26–3:24. Edwɛkɛ ne sikalɛ ɛne:

Gyihova Nyamenle * vale ndɛtɛlɛ yɛle sonla, ɔdonle ye duma Adam na ɔvale ye ɔdole tola bie mɔɔ wɔ maanzinli bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Yidɛn la anu. Nyamenle mumua ne a yɛle tola ɛhye a. Ɛnee nzule nee nzoleɛ mbaka ngɛnlɛma dɔɔnwo wɔ ɛkɛ. Ɛnee “kpalɛ nee ɛtane ɛnwunlɛ baka ne” gyi ye avinli. Nyamenle duale bɛ kɛ bɛmmadi baka ɛhye ma ne bie, ɔhanle kɛ saa bɛandie na bɛdi a bɛbawu. Nzinlii, Gyihova yele Adam anvenle foa bowule ko ɔyɛle boavolɛ—raalɛ Yive—ɔmanle ye. Nyamenle maanle bɛ gyima kɛ bɛnlea tola ne azo, yɛɛ ɔhanle ɔhilele bɛ kɛ bɛwo na bɛyi azɛlɛ ne.

Mekɛ bie mɔɔ ɔhale Yive angome la, ɛwɔlɛ bie dendɛle hilele ye kɛ ɔli bakama ne mɔɔ bɛdua bɛ la bie. Ɔhanle kɛ Nyamenle ɛbɛlabɛla ye na ɔlɛfa debie kpalɛ bie yeavea ye, debie mɔɔ ɔbamaa yeayɛ kɛ Nyamenle la. Ɔdiele ɛwɔlɛ ne ane na ɔlile bakama ne mɔɔ bɛduale bɛ la. Nzinlii, Adam noko yɛle Nyamenle anwo anzosesebɛ. Gyihova deanle Adam, Yive nee ɛwɔlɛ ne. Akee ɔvoanle bɛ ɔvile tola kɛnlɛma ne anu, na anwumabɔvolɛma zile adenle ne.

Mekɛ bie, ɛnee mbɔlɔba, nwomama, nee tetedwɛkɛ kɛlɛvoma dɔɔnwo die di kɛ edwɛkɛ mɔɔ wɔ Baebolo buluku ne mɔɔ bɛfɛlɛ ye Mɔlebɛbo anu la le nɔhalɛ. Kenlensa ye, menli dɔɔnwo su edwɛkɛ ɛhye mɔ anwo kpolera. Noko, duzu azo a bɛgyinla bɛsu Adam, Yive nee Yidɛn tola ne anwo edwɛkɛ mɔɔ wɔ Mɔlebɛbo buluku ne anu la anwo kpolera a? Maa yɛzuzu ninyɛne nna mɔɔ bɛnlie bɛndo nu la anwo.

1. Asoo Yidɛn tola ne le ɛleka mɔɔ ɛnee wɔ ɛkɛ amgba?

Duzu ati a menli adwenle nu yɛ bɛ kesee wɔ edwɛkɛ ɛhye anwo a? Bie vi ewiade nrɛlɛbɛ. Wɔ ɛvoya dɔɔnwo anu, menli mɔɔ kile nyamenle nwo debie la bie mɔ ɛbɔ bɛ ti anu ɛhilehile kɛ Nyamenle tola ne tɛbɔ ɛkɛ wɔ ɛleka bie. Noko akee, ɛnee Giliki adalɛ nrɛlɛbɛ kpondɛvoma mɔɔ le kɛ Plato nee Aristotle mɔɔ hilehilele kɛ debie biala ɛnle azɛlɛ ye azo mɔɔ bahola ali munli la ɛli asɔne ne adwenle. Anwuma ala a debie mɔɔ di munli la wɔ a. Ɛhye ati, menli mɔɔ sukoa nyamenle nwo debie la dele ɔ bo kɛ alumua Paladaese ne bikye anwuma. * Bie mɔ hanle kɛ ɛnee tola ne wɔ boka tendenle bie ati zo anwuma kpalɛ kpalɛ mɔɔ ɔmbikye azɛlɛ ye mɔɔ ɛtane ɛyi zolɛ la; bie mɔ noko hanle kɛ ɛnee ɔwɔ azɛlɛ ne Sɔlɔ Kpalɛ Kpalɛ anzɛɛ ye Nyiakɛ Kpalɛ Kpalɛ; eza bie mɔ noko hanle kɛ ɛnee ɔwɔ siane ne azo anzɛɛ ɔbikye ye. Ɛhye ati a Yidɛn anwo edwɛkɛ ne rayɛle nzuzulɛ mgbane la. Ɛnɛ, mbɔlɔba bie mɔ ɛnlie ɛleka mɔɔ ɛnee Yidɛn wɔ la ɛnli, bɛka kɛ ɛleka zɛhae ɛnle ɛkɛ.

Noko akee, tɛ mɔɔ Baebolo ne ka ye wɔ tola ne anwo la ɛne. Mɔlebɛbo 2:8-14 maa yɛnwu ninyɛne fɔɔnwo bie mɔɔ ɛnee wɔ ɛkɛ la. Ɛnee ɔwɔ maanzinli ne mɔɔ bɛfɛlɛ ye Yidɛn la aduduleɛ. Azudenle bie mɔɔ kpakyele yɛle nna la ɛnee wɔ ɛkɛ. Bɛbɔle ko biala duma na bɛhanle nwolɛ edwɛkɛ ekyii. Edwɛkɛ ɛhye mɔ ɛmaa mbɔlɔba bie mɔ ɛbɔ mɔdenle kɛ bɛneɛnlea Baebolo edwɛkɛ ɛhye anu kpalɛ bakpondɛ debie bɛagyinla zo bɛanwu ɛleka ɛhye mɔɔ ɛnee wɔ ɛkɛ wɔ tete ne la. Noko, bɛ nloa ɛnzɛ bɛ nwo wɔ mɔɔ bɛnwu ye la anwo. Asoo ɛhye kile kɛ Yidɛn, ye tola nee ye azule ne mɔ anwo edwɛkɛ mɔɔ bɛhanle la le adalɛ anzɛɛ nwɔra ɔ?

Suzu nwo nea: Ninyɛne mɔɔ bɛhanle nwolɛ edwɛkɛ wɔ Yidɛn tola ne anu zile la, ɛvolɛ kɛyɛ 6,000 ɛpɛ nu. Ɔda ali kɛ Mosisi gyinlanle edwɛkɛ mɔɔ ɔdele anzɛɛ mbuluku bie mɔɔ ɛnee wɔ ɛkɛ dɛba la azo a ɔhɛlɛle a. Edwɛkɛ ne zile la, ɛvolɛ kɛyɛ 2,500 pɛle nu kolaa na Mosisi ahɛlɛ. Wɔ zɔhane mekɛ ne ɛnee Yidɛn ɛyɛ edwɛkɛ dɛba. Kɛkala ɛvoya dɔɔnwo ɛze, nzenzaleɛ ɛra ninyɛne mɔɔ bɛha nwolɛ edwɛkɛ mɔɔ le kɛ azule ne mɔ la anu. Ɔluakɛ azɛlɛ ne nee ninyɛne mɔɔ wɔ zo la kola kakyi mekɛ biala. Azɛlɛkpusulɛ ta sisi maanzinli mɔɔ ɛnee Yidɛn wɔ nu la anu. Ewiade anu azɛlɛkpusulɛ mgbole ne anu ɛya ngyɛnu 17 ɛzi ɛkɛ. Wɔ ɛleka zɛhae mɔ ninyɛne kakyi mekɛ biala. Bieko, Nowa mekɛ zo Azuyilɛ ne hakyile ninyɛne wɔ azɛlɛ ne azo mɔɔ yɛnrɛhola yɛnrɛnwu bɛ ɛnɛ a. *

Noko, nɔhalɛ edwɛkɛ mɔɔ yɛze ye la anu ekyii ɛne: Mɔlebɛbo edwɛkɛ ne ka kɛ ɛnee tola ne wɔ ɛkɛ amgba. Azule ne asa ngane nna ne mɔɔ ɔbɔle bɛ aluma la anu nwiɔ—Yufileti nee Taegelese, anzɛɛ Hiddekel—tɛbɔ ɛkɛ ɛnɛ, na ɛleka mɔɔ bɛ nzule ne bie mɔ vi la bikye nwo kpalɛ. Ɔbobɔle azɛlɛ mɔɔ azule ɛhye mɔ vi nu ba la nee azɛlɛ bo ninyɛne mɔɔ bɛnyia bɛ dɔɔnwo wɔ ɛkɛ la bie mɔ aluma bɔbɔ. Tete Yizilayɛma mɔɔ lumuale gengale edwɛkɛ ɛhye la, ze nvasoɛ mɔɔ wɔ ninyɛne ɛhye mɔ mɔɔ bɛbobɔle bɛ aluma azo la.

Asoo kɛ nwɔra nee adalɛ edwɛkɛ de la ɛne? Bɛnda bɛnva edwɛkɛ mɔɔ bɛkola bɛyɛ nwolɛ neɛnleanu la bɛnwula nwɔra edwɛkɛ nu. Bɛta bɛbɔ nwɔra ɛdolɛ bo zɛhae: “Mɔmoane ne o, ɛnee nrenya bie wɔ ɛkɛ o.” Noko, yɛnwu edwɛkɛ biala mɔɔ anwo hyia la wɔ mgbanyidwɛkɛ nu, kɛmɔ ɔde ye wɔ Yidɛn edwɛkɛ ne anu la.

2. Asoo yɛbahola yɛalie yɛali kɛ Nyamenle vale ndɛtɛlɛ bɔle Adam na ɔvale Adam anvenle foa bowule ko ɔyɛle Yive ɔ?

Adwuleso abɔdeɛ nwo nrɛlɛbɛvoma ɛha ɛdo zo kɛ ninyɛne ngakyile mɔɔ anwo hyia la dɔɔnwo wɔ sonla baka ne anu, na bɛkola bɛnwu ye kɔsɔɔti bie wɔ azɛlɛ nwo ndɛtɛlɛ nu. Noko kɛ ɔyɛle mɔɔ ninyɛne ɛhye mɔ holale boɔboale bɛ nloa wɔ tease abɔdeɛ nu ɛ?

Abɔdeɛ nwo nrɛlɛbɛvoma dɔɔnwo bɔ bɛ ti anu kilehile kɛ ngoane mumua ne a rale a. Bɛka kɛ ɔbɔle ɔ bo ekyi bie na ngyikyi ngyikyi, mɔɔ ɛvolɛ mgbe dɔɔnwo pɛle nu la, ɔrayɛle kpomgbondee. Noko, edwɛkɛkpɔkɛ “ekyi” bahola abɛlɛbɛla menli, ɔluakɛ ngoane ngɛkɛba kɔsɔɔti—bɔbɔ nretee kpalɛ ne mɔɔ bɛfa milahyinli mɔɔ bɛfa bɛnea ninyɛne ngyikyi na bɛanwu ye la—le kpomgbondee kpalɛ. Daselɛ biala ɛnle ɛkɛ mɔɔ ɔkile kɛ debie bie mɔɔ ngoane wɔ nu la angome ɛra anzɛɛ bahola ara. Emomu, abɔdeɛ mɔɔ ngoane wɔ nu la kɔsɔɔti di daselɛ mɔɔ kpolerazulɛ biala ɛnle nwo la kɛ nrɛlɛbɛ kpole bie mɔɔ tɛla yɛdayɛ mumua ne yɛ ɛdeɛ ne la a yɛle a. *Wulomuma 1:20.

Fa ye kɛ ɛlɛtie edwɛne fɛlɛko bie, anzɛɛ ɛlɛnea nvoninli kɛnlɛma bie anzɛɛ adwuleso milahyinli bie mɔɔ yɛ azibɛnwo la. Asoo ɛbahola wɔazu kpolera kyengye kɛ tɛ awie biala a yɛle ninyɛne ɛhye mɔ ɔ? Kyɛkyɛ! Noko ninyɛne ngɛnlɛma ɛhye mɔ ɛmbikye kɛzi sonla baka ne le kpomgbondee, kɛnlɛma, anzɛɛ azibɛnwo la fee. Duzu ati a yɛbahola yɛanyia adwenle kɛ ɔnlɛ Bɔvolɛ biala ɛ? Bieko, Mɔlebɛbo edwɛkɛ ne kilehile nu kɛ wɔ azɛlɛ ye azo abɔdeɛ mɔɔ ngoane wɔ nu la kɔsɔɔti anu, sonla ala a bɛbɔle ye bɛmanle ɔzɔhonle Nyamenle a. (Mɔlebɛbo 1:26) Yemɔti, menli ala a kola dwenle ninyɛne mɔɔ Nyamenle ɛbɔ la anwo na ɔdwu mekɛ ne bie a bɛkola bɛhyehyɛ edwɛne, bɛyɛ nvoninli, anzɛɛ ninyɛne fofolɛ mɔɔ yɛ azibɛnwo a. Asoo ɔwɔ kɛ ɔsi yɛ nwo kɛ Nyamenle kola yɛ ninyɛne tɛla yɛ la ɔ?

Duzu a yɛ se wɔ raalɛ ne mɔɔ bɛvale nrenya nvenle foa ko bowule bɛbɔle ye la anu a? * Anrɛɛ Nyamenle bahola alua adenle fofolɛ zo, noko adenle ɛhye mɔɔ ɔvale zo ɔbɔle raalɛ ne la lɛ ndelebɛbo mɔɔ kɔ moa. Ɛnee ɔkulo kɛ nrenya nee raalɛ gya na bɛka bɛbɔ nu kɛ asɛɛ bɛle “nwonane ko” la. (Mɔlebɛbo 2:24) Asoo adenle mɔɔ nrenya nee raalɛ kola dua zo boa bɛ nwo, na bɛyɛ ko mɔɔ ɛlɔlɛ wɔ bɛ avinli la, ɛnle daselɛ kpole mɔɔ kile kɛ Bɔvolɛ bie mɔɔ ze nrɛlɛbɛ na ɔlɛ ɛlɔlɛ la wɔ ɛkɛ ɔ?

Eza adwuleso abɔdeɛ nwo nrɛlɛbɛvoma ɛnwu ye kɛ alesama kɔsɔɔti vi nrenya ko nee raalɛ ko anu. Saa zɔhane a ɔde a, asoo yɛbahola yɛaha kɛ Mɔlebɛbo edwɛkɛ ne le adalɛ ɔ?

3. Kpalɛ nee ɛtane ɛnwunlɛ baka ne yɛɛ ngoane baka ne anwo edwɛkɛ ne zɔho nwɔra.

Nɔhalɛ nu, edwɛkɛ ɛhye mɔɔ wɔ Mɔlebɛbo buluku ne anu la ɛngile kɛ mbaka ɛhye mɔ lɛ tumi bie. Emomu, ɛnee bɛle mbaka ala mɔɔ Gyihova vale yɛle sɛkɛlɛneɛ debie a.

Asoo ɔdwu mekɛ ne bie a menli ɛnyɛ deɛ ɛhye bie ɔ? Kɛ neazo la, saa bɛka bɛkile menli kɛ bɛbu bɛ maanle ne fɛlɛnra ne a, bɛte ɔ bo kɛ ɔwɔ kɛ bɛbu fɛlɛnra ne kɛ bɛ maanle ne sɛkɛlɛneɛ na tɛ kɛ ɔle ɛdanlɛ sinli ala. Arelemgbunli dɔɔnwo noko ɛva bɛ tumililɛ kpɔma ne nee bɛ belemgbunli kyɛlɛ ɛyɛ bɛ tumililɛ ne anwo sɛkɛlɛneɛ.

Duzu a ɛnee mbaka nwiɔ ne le nwolɛ sɛkɛlɛneɛ a? Menli ɛbɔ bɛ adwenle nu ɛha edwɛkɛ mɔɔ kye adwenle la dɔɔnwo wɔ nwo. Nyelebɛnloa mɔɔ le nɔhalɛ la le sikalɛ noko ɔkile ninyɛne dɔɔnwo. Ɛnee kpalɛ nee ɛtane ɛnwunlɛ baka ne gyi ɛkɛ maa adenle mɔɔ Nyamenle lɛ kɛ ɔ ngome a ɔkola ɔkile mɔɔ le kpalɛ nee mɔɔ le ɛtane, mɔɔ tenrɛ nee mɔɔ ɛndenrɛ la. (Gyɛlɛmaya 10:23) Ɔnyɛ azibɛnwo kɛ ɛnee ɔle ɛtane kɛ awie kɛwua zɔhane baka ne ma ne bie a! Noko, ɛnee ngoane baka ne gyi ɛkɛ maa dahuu ngoane—ahyɛlɛdeɛ ne mɔɔ Nyamenle angomekye a kola fa maa la.—Wulomuma 6:23.

4. Ɛwɔlɛ ne mɔɔ dendɛle la zɔho nwɔra bie anu edwɛkɛ.

Nɔhalɛ, Mɔlebɛbo buluku ne anu edwɛkɛ ɛhye kye adwenle, titile saa yɛanzuzu edwɛkɛ mɔɔ ɛha mɔɔ wɔ Baebolo ne anu la anwo kpalɛ a. Noko akee, Ngɛlɛlera ne maa awozideɛ ɛhye mɔɔ yɛ nwanwane la anu da ɛkɛ ngyikyi ngyikyi.

Nwane anzɛɛ duzu a maanle ɛwɔlɛ ne yɛle kɛ ɔlɛtendɛ a? Ɛnee menli mɔɔ wɔ Yizilayɛ la ze edwɛkɛ bie mɔ mɔɔ bahola aboa bɛ yeamaa bɛade mɔɔ ɛwɔlɛ ne yɛle la abo kpalɛ a. Ɛnee bɛze kɛ ɔwɔ nu kɛ nane ɛndendɛ ɛdeɛ, noko, sunsum nu sonla bahola amaa nane ayɛ kɛ ɔlɛtendɛ la. Mosisi a eza hɛlɛle Beelam anwo edwɛkɛ ne a; Nyamenle luale anwumabɔvolɛ bie anwo zo ɔmanle Beelam asoasoa dendɛle kɛ sonla la.—Ɛdianlɛ 22:26-31; 2 Pita 2:15, 16.

Asoo sunsum nu abɔdeɛ gyɛne mɔɔ Nyamenle agbɔvolɛ boka nwo la kola yɛ nwanwane ninyɛne? Mosisi nwunle kɛ menli mɔɔ ye ngonyia mɔɔ ɛnee wɔ Yigyibiti la yɛle nwanwane ninyɛne mɔɔ le kɛ kpɔma ne mɔɔ Nyamenle maanle ɔhakyile ɛwɔlɛ la bie. Ɔda ali kɛ Nyamenle agbɔvolɛ mɔɔ wɔ sunsum nu ɛleka ne la ala a tumi mɔɔ bɛfa bɛyɛ adalɛ ninyɛne ɛhye mɔ la vi bɛ a.—Adendulɛ 7:8-12.

Ɔbayɛ kɛ Mosisi a eza hɛlɛle Dwobu buluku ne mɔɔ vi Nyamenle la a. Zɔhane buluku ne kilehile Seetan, Nyamenle kpɔvolɛ kpole ne mɔɔ bɔle adalɛ zule Gyihova azonvolɛ kɔsɔɔti nɔhalɛlilɛ nwo kpolera la anwo edwɛkɛ dɔɔnwo. (Dwobu 1:6-11; 2:4, 5) Asoo tete Yizilayɛma nyianle adwenle kɛ Seetan a luale ɛwɔlɛ ne anwo zo hɔle Yidɛn tola ne anu ɔmanle ɔyɛle kɛ ɔlɛtendɛ ɔvale ɔbɛlɛbɛlale Yive amaa yeazɛkye ye nɔhalɛ mɔɔ ɔdi yeamaa Nyamenle la ɔ? Ɔzɔho zɔ.

Asoo Seetan a maanle ɛwɔlɛ ne dendɛle a? Nzinlii, Gyisɛse hanle Seetan anwo edwɛkɛ kɛ “ɔle alane, yɛɛ ɔle adalɛ kɔsɔɔti bɛ ze.” (Dwɔn 8:44) “Adalɛ kɔsɔɔti bɛ ze” ne a balumua abɔ adalɛ a, ɛnnwu ye ɔ? Adalɛ mɔɔ lumua la wɔ ɛwɔlɛ ne edwɛkɛ mɔɔ ɔhanle ɔhilele Yive la anu. Nyamenle hanle kɛ bɛdi bakama ne a bɛbawu. Ɛwɔlɛ ne hanle kɛ: “Bɛnrɛwu.” (Mɔlebɛbo 3:4) Ɔda ali kɛ ɛnee Gyisɛse ze kɛ Seetan yɛɛ vale ɛwɔlɛ ne lile gyima a. Yekile ne mɔɔ Gyisɛse vale maanle ɛzoanvolɛ Dwɔn la bua edwɛkɛ ne, ɔfɛlɛ Seetan “mɔmoane ɛwɔlɛ ne.”—Yekile 1:1; 12:9.

Asoo ɔle mɛlɛbɛla kɛ yɛbalie yɛali kɛ sunsum nu sonla mɔɔ lɛ tumi la bahola ava ɛwɔlɛ ali gyima yeamaa yeayɛ kɛ ɔlɛtendɛ ɔ? Menli bɔbɔ, ɔnva nwo kɛ bɛ tumi ɛndwu sunsum nu abɔdeɛ la, kola maa ninyɛne yɛ kɛ bɛlɛtendɛ la bɛfa bɛdi menli adwenle.

Daselɛ Mɔɔ Di Munli Tɛla Biala

Ɛnlie ɛndo nu kɛ kpolera mɔɔ bɛsu ye wɔ Mɔlebɛbo edwɛkɛ ne anwo la ɛnlɛ ngyinlazo kpaziwɔkɛ bie ɔ? Noko, daselɛ mɔɔ tumi wɔ nu mɔɔ ɔkile kɛ edwɛkɛ ne le nɔhalɛ la wɔ ɛkɛ.

Kɛ neazo la, bɛvɛlɛle Gyisɛse Kelaese kɛ ‘nɔhalɛnli nee nɔhalɛ dasevolɛ ne.’ (Yekile 3:14) Kɛ sonla mɔɔ di munli la, yeambɔ adalɛ ɛlɛ, yɛɛ yeangyibehyiba nɔhalɛ ne wɔ adenle biala anu. Bieko, ɔhilehilele kɛ ɔlumuale ɔdɛnlanle aze kolaa na yeara azɛlɛ ye azo. Nɔhalɛ nu “mɔɔ bɛkabɔ ewiade ye la” ɛnee ɔwɔ ɔ Ze, Gyihova anwo ɛkɛ. (Dwɔn 17:5) Ɛhye ati mekɛ mɔɔ ngoane kabɔ ɔ bo wɔ azɛlɛ ye azo la, ɛnee Gyisɛse wɔ ɛkɛ. Daselɛ boni a dasevolɛ ɛhye mɔɔ bɛkola bɛdie ye bɛdi bɛtɛla dasevolɛ biala la di a?

Gyisɛse hanle Adam nee Yive anwo edwɛkɛ kɛ bɛle menli mɔɔ bɛdɛnlanle aze amgba a. Ɔhwenle adwenle ɔhɔle bɛ agyalɛ ne azo, wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee ɔlɛkilehile Gyihova ngyinlazo mɔɔ fane raalɛ ko ɛgyalɛ nwo anu la. (Mateyu 19:3-6) Yemɔti, saa bɛandɛnla aze ɛlɛ yɛɛ tola ne mɔɔ bɛdɛnlanle nu la le nwɔra ala a, ɛnee bɛbɛlɛbɛlale Gyisɛse anzɛɛ ɛnee ɔle alane. Edwɛkɛ nwiɔ ɛhye mɔ biala ɛnle nɔhalɛ! Ɛnee Gyisɛse wɔ anwuma ɔlɛnea mɔɔ ɛlɛkɔ zo wɔ tola ne anu la. Daselɛ boni a di munli tɛla ɛhye a?

Nɔhalɛ nu, Mɔlebɛbo edwɛkɛ ne mɔɔ bɛnlie bɛnli la maa diedi mɔɔ bɛlɛ ye Gyisɛse anu la ka aze. Edwɛkɛ ɛhye mɔɔ bɛnlie bɛnli la noko ɛmmaa bɛnde Baebolo nu edwɛkɛ nee ɛwɔkɛ bie mɔ mɔɔ anwo hyia kpalɛ la abo. Maa yɛnlea deɛmɔti ɔle zɔ la.

[Ɔ bo ɛkɛ ne edwɛkɛ ne mɔ]

^ ɛden. 3 Wɔ Baebolo ne anu, Gyihova le Nyamenle duma.

^ ɛden. 7 Nzuzulɛ ɛhye ɛngyi Ngɛlɛlera ne azo. Baebolo kilehile kɛ Nyamenle gyima kɔsɔɔti di munli; ɛtaneyɛlɛ ɛnvi ye. (Mɛla ne 32:4, 5) Mekɛ mɔɔ Gyihova bɔle azɛlɛ ne wiele la, ɔhanle kɛ ninyɛne mɔɔ yeyɛ la kɔsɔɔti le “kpalɛ kpole.”—Mɔlebɛbo 1:31.

^ ɛden. 9 Azuyilɛ ne le nwanwane debie mɔɔ vi Nyamenle, na ɔda ali kɛ ɔpianle Yidɛn tola ne anu ninyɛne kɔsɔɔti ɔhɔle. Yizikeɛle 31:18 ka kɛ badwu ɛvoya mɔɔ tɔ zo nsuu K.Y.M. la, ɛnee “Yidɛn tola nu mbaka ne mɔ” ɛzɛkye. Yemɔti bɛdabɛ mɔɔ bɛlɛkpondɛ ɛleka mɔɔ Yidɛn tola ne wɔ wɔ yɛ mekɛ ye anu la kɔsɔɔti ɛlɛyɛ gyima mgbane.

^ ɛden. 14 Nea brohyua The Origin of Life—Five Questions Worth Asking, mɔɔ Gyihova Alasevolɛ ɛyɛ la.

^ ɛden. 16 Mɔɔ yɛ anyelielɛ la a le kɛ, adwuleso abɔdeɛ nwo nrɛlɛbɛvoma mɔɔ yɛ ayile la ɛnwu kɛzi bɛ nvenle foa bowule kola sia la. Ɔnle kɛ mbowule mɔɔ ɛha la, ɔkola ɔsia saa nwonane mɔɔ wɔ ɛleka mɔɔ bɛyele bɛvile la di munli a.