Enda bua kuleshe mianda i muanka

Enda bua kuleshe kashibo ka mianda i muanka

Kubaadi eyendo lupango lwa Edene mbalo kampanda?

Kubaadi eyendo lupango lwa Edene mbalo kampanda?

Kubaadi eyendo lupango lwa Edene mbalo kampanda?

OUKU mwisambo wa Adame na Eva, na wa lupango lwa Edene? Bantu bebungi mu nsenga ishima abeuku. Bwakinyi twe mulombeene kwiubadika obe nabeene? Wi mu mukanda wa Kibangilo 1:26–3:24. Uno mwisambo wi bino:

Yehowa Efile Mukulu a bakitshine muntu na lufufi, bamupele eshina dia bu Adame, bamutuudile mu lupango lubaadi mbalo ayitanyibwa bu Edene. Efile Mukulu aye nabeene nyi baadi mukune luno lupango. Lubaadi alwedibwa mema kalolo na lubaadi na mitshi ibungi ya bikuba bibuwa. Munkatshi mwalo mubaadi “mutshi wa kushinguula kibuwa na kibubi.” Efile Mukulu bakandikile muntu kudia bikuba bya uno mutshi, na kumulungula shi su bakutwa kukokyela akyebe kufwa. Kunyima, Yehowa bakitshine mukwashi a Adama​—mukashi etaminyibwa bu Eva—​aye nkumukita na lubafu lumune lwa Adama. Efile Mukulu bebapele mudimo wa kulumbuula lupango na kwibalungula shi betandeene na kuusha nsenga.

Nsaa ibaadi Eva bupenka, nyoka bafikile mu kwisamba naaye, kumutompa bwashi adye kikuba kikandjikibwe na kuamba shi Efile Mukulu baadi mumudimbe na kwibafya kintu kibuwa, kintu kilombeene kumwikasha bu efile. Bapono mu kateo na baadi kikuba kikandjikibwe. Kunyima, Adama bamulondo mu kukutwa kwaye kwa kukokyela. Pa wawa mwanda Yehowa batshibiile Adama, Eve na nyoka kiimu. Kunyima kwa bantu kutushibwa mu luno lupango lwa mpaladiiso, ba mikeyilu abaadi bashikye kitwelelo kya mwanka.

Basha binangu bebungi, na bano abauku myanda ya kala abalesha shi mu bipungo bishale bantu abaadi abamba shi myanda ifundjibwe mu mukanda wa Kibangilo mu Bible ngy’eyendo na ibaadi ikitshikye kala. Ano mafuku, bantu bebungi bakwete kwela mpaka pabitale myanda i bino. Kadi nkinyi kifwishe ino mpaka pabitale mwisambo wi mu mukanda wa Kibangilo pabitale Adama, Eva, na lupango lwa Edene? Tutaluula myanda inanka ayitusha ino mpaka.

1. Lupango lua Edene nyi mbalo ibaadi kuanka eyendo?

Buakinyi kui mpaka pabitale uno muanda ukata? Abimueneka shi mianda ya filozofi ngikite mudimo ukata pabitale ino mpaka. Munda mua bipua nkama, basha binangu pabitale myanda ya teoloji abaadi abatuusha binangu bilekenelekene shi luno lupango lu’Efile Mukulu lubaadi lukii kuanka mbalo kampanda. Sunga mbyabya, kipuilo kibaadi akilondo binangu bya bena filozofi bena Ngreke, bu kileshesho Platon na Aristote babaadi abamba shi pano pa nsenga tapabaadi kintu su nkimune kipuidikye. Na’shi nkapenda muiyilu nyi mui bintu bipuidikye. Byabya, basha binangu pabitale myanda ya teoloji, abelele binangu shi mpaladiiso a kumpala baadi na kya kuikala pepi n’eulu. b Bangi babambile shi luno lupango lubaadi kuiyilu kula kualushibaadi lulombeene kuluishibua na bubi bua ino nsenga; bangi namu shi lubaadi ku Pôle Nord sunga ku Pôle Sud; mpa na bangi namu shi lubaadi mu mueshi sunga pepi nao. Tatui kukaanya su uno muanda wa Edene taudi bu nangunangu ya bantu. Bangi basha binangu ba ano mafuku abamono shi kuisamba pabitale mbalo ibaadi Edene nkukutua kua binangu muanda talubaadi kuanka nya.

Biabia, Bible t’esambila pabitale luno lupango mu wawa mushindo nya. Mu Kibangilo 2:8-14, atumono myanda ibungi itale ino mbalo. Lupango lubaadi dia kutunduka nguba kua kipindji kya nsenga akitaminyibua bu Edene. Kibaadi na muela ukata ubaadi bu nsulo ya ingi myela inanka. Muela oso wi n’eshinda na mbafunde ingi myanda itale eshinda dyao. Ino myanda ibaadi ikalakashe basha binangu ngofu, abo nkubanga kukimba mu Bible myanda ilombeene kukuasha bua kushinguula mbalo ikumbeene kuikala lelo bu mbalo ibaadi lupango kala. Sunga mbyabya, bebungi nkupuandikisha ma mbalo akile bungi na elekenelekene. Bino abilesha shi myanda ifundjibwe mu Bible pabitale Edene, lupango luaye na myela ibaadi muanka ngya madimi sunga shi ngia mu kifuanyi?

Tubande kuela binangu: Myanda I mu mwisambo wa Edene ibaadi ikitshikye takudi bipua kukila 6 000. Ibaadi ifundjibue kwi Moyise, aye pangi baadi mufunde bibaadi bantu ba kala bamulondele sunga kubadika bingi bifundue bya kala. Sunga nnaminyi, Moyise baadi mufunde myanda ibaadi ikitshikye bipua pepi na 2 500 kumpala. Uno muisambo wa Edene ubaadi upue kuikala muisambo wa kala. Binobino, kui mushindo washi ino myanda itale eumbo bu myela ishintuule mashinda aayo munda mua nkama na nkama ya bipua? Nsenga ayendaa na kushintuluka. Kipindji kya nsenga mubaadi Edene nyi mbalo ayikitshikaa kutshinkatshinka kwa nsenga nsaa na nsaa​—mbalo ayibadikibua ano mafuku pepi na 17 pa lukama lua kutshinkatshinka kukata kua nsenga. Mu mbalo i byabya, nsenga ngilombeene eyendo kushintuluka. Kukasha byabya, Mpeshi a kabutu mu mafuku a Nowa mukumbeene kuikala shi baadi mushintuule bibaadi nsenga mu mushindo watushi balombeene kuuka lelo uno. c

Kadi, ino myanda ipeela ngi yatuuku: Muisambo wi mu mukanda wa Kibangilo aulesha shi luno lubaadi lupango lw’eyendo. Ibidi ya ku myela ikata inanka yabadi besambile muanka​—Efrate na Tigre, ayitaminwa dingi bu Hidekele—​iki kuanka lelo uno, na nsulo yayo tayi kula ngofu nya. Uno muisambo autemuna mpa na mashina a maumbo mubaadi ino myela ayikidi na bintu bi mushi mua nsenga bibaadi abiukibua yaaya mbalo. Kui bantu ba mu Isaleele kala, muanda abo nyi babaabadi bafundjile uno mukanda, ino myanda yooso ibaadi ayibakuasha ngofu bua kuuka mbalo ibaadi lupango.

Nangunangu na myele ayikalaa wawa mushindo? Nsaa ibungi tayikambaa kukutua kutemuna bingi bintu bikumbeene muntu nkataluula bua kuuka su ngy’eyendo sunga ya madimi? Kadi miisambo wa myanda ya kala, ayisambilaa na bintu na bantu b’eyendo.

2. Eyendo shi Efile Mukulu baadi mukite muntu ku lufufi na Eva na lubafu lua Adama?

Bena sianse mbaleshe shi mbidi ya muntu ngisangishe bintu bilekene​—bu kileshesho hydrogène, oxygène, na carbone—​bino byooso bi mu lufuufi lua nsenga?

Bena siyanse bebungi abamba shi muwa ubaadi wibangile ao unabeene, wabanga bu tuntu tupeela wenda na kushintulukanga kapela kapela, munda mua midiyo ya bipua, bua kufika byooso biatumono lelo. Kadi, kuamba “tuntu tupeela” nkulombeene kupushika mu mushindo wi bubi, muanda bintu byoso bi na muwa​—sunga tuntu tukile bupela tushi atumueneka—​bi na myanda i bukopo kupusha. Takui kintu su nkimune akilesha shi kui muwa witukile ao unabeene. Kadi, bintu byoso bi na muwa abilesha shi mbipangibue na mupangi sha binangu muitukile atue boso. d​—Bena-Loma 1:20.

Opuandikisha shi we kusangeela kutemesha loono luibuwa sunga kusangeela kintu kisole kalolo sunga kintu kikitshibue kalolo na teknoloji na kuamba shi bino byooso tabi na muntu muibikite? Nya! Kadi bino byooso ta mbilombeene kuikala sunga pepi na muwa wa muntu. Mushindo kinyi watudi balombeene kupuandikisha shi tawi na mupangi? Na dingi, mukanda wa Kibangilo awamba shi ku byooso bi na muwa, nkapenda muntu nyi baadi mukitshibwe kuifuanyiko di’Efile Mukulu. (Kibangilo 1:26) Nyi bwakinyi, nkapenda bantu pano pa nsenga nyi be na ngikashi bu ya Efile Mukulu ya kukidtanga bintu, ingi nsaa kutusha misambo ibungi, kukita bintu bya ku maboko, na teknoloji. Tui na kya kukaanya su Efile Mukulu mmupangie bintu ngofu kuitukila?

Pabitale kupangibua kua mukashi na lubafu lua mulume, nkinyi ki bu lukalakashi? e Efile Mukulu baadi mulombeene kuibikita mu ungi mushindo, kadi mushindo ubaadi mupangye mukashi ubaadi na muulo ukata. Baadi mukumiine shi mulume na mukashi beyibakishene na bakite kintu kimune, anka bu’shi be “mbidi imune.” (Kibangilo 2:24) Uno ta ngi mushindo ulombeene mulume na mukashi kwikumbashena, kukita kipwano kya looso na kuikuashena, bilombeene kulesha shi kui Mupangi sha binangu na kifulo?

Kukasha byabya, ba sha binangu pabitale myanda ya kuiambushene mu mase abamba shi mbamone shi bantu booso mbafikye ku mulume na mukashi umune. Binobino, tui kuamba shi muisambo wi mu mukanda wa Kibangilo ta ngw’eyendo?

3. Mutshi wa kiukilo na mutshi wa muwa i bu mitshi ya mu kifuanyi.

Lelo uno, muisambo wa mu mukanda wa Kibangilo tawamba shi ino mitshi muyo inabeene ibaadi na bukome kampanda nya. Kadi, ibaadi mitshi ibaadi Yehowa mupe kipatulwilo kikata.

Bantu tabakitaa byabya lelo uno su? Bu kileshesho, nsushi mulombeene kudimusha bantu pabitale kukita kintu kya kubepuula tumiladi. Bino ta mbitale kukutua kunemeka ma nkuasa, midimba sunga nshibo ya kusambishila, kadi mbitale kukutua kunemaka byooso bitale mudimo wa bansushi. Banfumu ba kala babaadi n’abo namu abata mukombo sunga kifulu bu kitundwilo kya bufumu buabo.

Byabya, ino mitshi ibidi ibaadi bu bitundwilo bya kinyi? Bantu mbatushe binangu bilekenelekene. Lualuulo luibuwa, na lushi lukambe bukopo, alulesha myanda ikata. Mutshi wa kiukilo kya biiya na bibi ubaadi aulesha matalua e na Efile Mukulu penda aye nabeene​—matalua a kutshiba kibuwa na kibi. (Yeelemiya 10:23) Nyi buakinyi bibaadi bu kibeshi kuiba kikuba kya uno mutshi! Mutshi wa muwa namu, ubaadi aulesha kia buntu kilombeene penda Efile Mukulu nabeene kupa muntu​—muwa wa looso.​—Bena-Looma 6:23.

4. Nyoka akula e bu a mu miele na nkindji.

Eyendo, kino kipindji kya uno muisambo wi mu mukanda wa Kibangilo wi bu kateo, bikishekishe su tatuata abiamba bingi bipindji bya Bible pabitale uno muanda. Kadi, Bifundwe mbileshe kapeelakapeela kipatuluilo kya uno muanda.

Nnanyi sunga shi nkinyi kibaadi kikite buashi nyoka amuenekye bu akula? Bantu ba kala mu Isaleele abaadi abauku bingi bintu bilombeene kukuasha bua kuuka mudimo wa uno nyoka. Bu kileshesho, abaadi abauku shi sunga byekala shi nyema tayakulaa, muntu a mu kikudi mukumbeene kukita buashi nyema amuenekye bu akula. Moyise baadi dingi mufunde muisambo wa Balaame; Efile Mukulu batumine muikeyilu bua kukita buashi mpunda a Balaame akule bu muntu.​—Mbadiko 22:26-31; 2 Mpiele 2:15, 16.

Bingi bikudi, mpa na bino bi bu beshikwanyi n’Efile Mukulu, mbilombeene kukita kilengieleshi su? Moyise baadi mumone batshite muakuidi bampaki ba manga ba mu Ejipitu abakitshi bino bilengieleshi bimune bibaadi bikite Efile Mukulu, bu kileshesho abaluluile mikombo yabo yafika nyoka. Eyendo bino bilengieleshi bibaadi bafikye kui beshikuanyi b’Efile Mukulu.​—Efilu 7:8-12.

Moyise baadi dingi mufunde mukanda wa Yoobo ku bukuashi bua kikudi kiselele. Uno mukanda aulongyesha myanda ibungi pabitale muishikuanyi mukata a Efile Mukulu, Satana, aye baadi mudimbe bua kuluisha bululame bwa bafubi ba Yehowa. (Yobo 1:6-11; 2:4, 5) Beena Isaleele ba kala abaadi bamone shi Satana baadi mutumikishe nyoka mu Edene, buashi amuenekye bu’ye esamba na Eva bua kuluisha kululama kuaye kui Efile Mukulu? Abimueneka shi bibaadi nka byabya.

Satana nyi baadi mukushe nyoka ano madimi? Yesu kunyima baadi muleshe shi Satana nyi “nsha madimi, na nshe basha madimi.” (Yowano 8:44) “Nshe basha madimi” bi kuikala shi aye nyi baadi muisambe madimi a kumpala, ta mbyabya su? Madimi a kumpala e mu mayi abaadi muakule nyoka alungula Eva. Bua kulesha shi mayi a Efile Mukulu aadimusha shi kudia kua kikuba kya mutshi ukandikibue akutuala ku lufu ta ng’eyendo, nyoka bambile shi: “Nya, tanufunwe.” (Kibangilo 3:4) Eyendo, Yesu baadi auku shi Satana baadi mutumikishe nyoka. Mukanda wa Kibafumbuilwe kibaadi Yesu mupe Yowano aupatuula uno muanda, awitanyina Satana bu “nyoka a kala.”​—Kibafumbuilue 1:1; 12:9.

Bi bukopo kukumiina shi kino kikudi ki bukopo nkilombeene kutumikisha nyoka, amueneka bu’ye akula? Sunga bantu, abo bashi na bukome bu bua bikudi, mbalombeene kukita bya kutuusha mayi munda mua bintu.

Kishinkamiisho kikile bukata

Okumiina shi mpaka pabitale muisambo wi mu mukanda wa Kibangilo ta i na kya nsongo? Ku lungi lupese, kwi kishinkamiisho kikata akilesha shi uno muisambo ngwa myanda ibaadi ikitshikye kala.

Bu kileshesho, Yesu Kidishitu ayitaminyibwa bu “kamonyi ka kishima na ka binyibinyi.” (Kibafumbuilue 3:14) Bu bibaadi muntu mupuidikye, tabaadi mudimbe nya, sunga kuluisha bya binyibinyi mu ungi mushindo. Na dingi, baadi mulongyeshe shi baadi na muwa kala kumpala kwa’ye kufika bu muntu pa nsenga​—byabya, baadi mushale pamune na Nshaye, Yehowa, “kumpala kwa byapano kwikadika.” (Yowano 17:5) Byabya baadi na muwa pabaadi pabangye muwa kupangibwa pa nsenga. Butemuki kinyi bubaadi butuushe uno kamonyi mukile booso?

Yesu baadi muambe shi Adame na Eva abaadi bantu b’eyendo. Baadi muisambe pabitale dibaka dyabo pabaadi mupatuule pabitale muiya wa kuibakila mukashi umune. (Mateo 19:3-6) Su tababaadi kuanka na su mu lupango mubaabadi bashale nyi mpenda myele ya kala, byabya Yesu baadi mudimbibwe sunga shi baadi sha madimi. Tabi kuikala bino nya! Yesu baadi muiyilu, baadi atala pabaadi pakitshikye ino myanda mu lupango lua Edene. Kishinkamiisho kinyi dingi kilombeene kukuminyisha kukila kino?

Eyendo, kuela mpaka pabitale muisambo wi mu mukanda wa Kibangilo akuluisha lukumiino luetu mui Yesu. Muntu sha ino mpaka ta mmulombeene kupusha mitwe ya muanda ikata i mu Bible sunga milayilo yamo ayinyingisha mashimba. Tubande kutala buakinyi bi byabya

[Myanda i mushi mwesaki]

a Mu Bible, Yehowa nyi eshina dya Efile Mukulu.

b Bino binangu tabi mu bifundue nya. Bible alongiesha shi bioso bibaadi Efile Mukulu mukite bibaadi bipuidikie; bubi abufiki ingi mbalo. (Miiya Ikituulwe 32:4, 5) Pabaadi Yehowa mupudishe kupanga byooso bi pa nsenga, bambile shi byooso bibaadi mukite bibaadi “bikile buwa.”​—Kibangilo 1:31.

c Mpeshi a Kabutu, abaabadi banokyeshe kwi Efile Mukulu, baadi eyendo mushimishe byooso bitale lupango lua Edene. Mu Esekyele 31:18 abaleshe shi “mitshi ya Edene” tabaadi dingi kwanka mu bipwa nkama musambo kumpala kwa kino kipungo kyetu. Byabya baaba booso babaadi abakimbi mbalo ikii ayimueneka lupango lua Edene lelo uno mbedimbe.

d Tala broshire a Cinq questions à se poser sur l’origine de la vie, abadi batuushe kui Tumonyi tua Yehowa.

e Muanda wa kukaanya, lelo bena myanda ya munganga mbamone shi lubafu alupanda bukidi bui kashaa. Kushi bu ingi mifufua yooso, ndulombeene kumena dingi su kipusu kialo nkishale kalolo.