Skip to content

Skip to table of contents

Naʻe ʻi Ai Moʻoni ha Ngoue ʻo ʻĪteni?

Naʻe ʻi Ai Moʻoni ha Ngoue ʻo ʻĪteni?

Naʻe ʻi Ai Moʻoni ha Ngoue ʻo ʻĪteni?

ʻOKÚ KE ʻiloʻi ʻa e talanoa kia ʻĀtama mo ʻIvi pea mo e ngoue ʻo ʻĪtení? ʻOku maheni mo ia ʻa e kakai takatakai ʻi he māmaní. Ko e hā ʻoku ʻikai te ke lau ai iá? Te ke maʻu ia ʻi he Senesi 1:26–3:24. Ko e foʻi talanoá eni:

ʻOku faʻu ʻe he ʻOtua ko Sihová * ha tangata mei he efú, fakahingoa ia ko ʻĀtama, pea tuku ia ki ha ngoue ʻi ha vahefonua naʻe ui ko ʻĪteni. Ko e ʻOtuá tonu naʻá ne tō ʻa e ngoue ko ení. ʻOku lahi ai ʻa e vaí pea mahu ʻi he ʻuluʻakau fua fakaʻofoʻofa. ʻOku ʻi loto mālie ai ʻa e “ʻAkau ʻo e ʻIlo-ʻo-e-lelei-mo-e-kovi.” ʻOku tapui ʻe he ʻOtuá ʻa e tangatá ke ʻoua te ne kai mei he fuʻu ʻakau ko ení, ʻo fakahaaʻi ko e talangataʻá ʻe iku ia ki he mate. ʻI he faai atu ʻa e taimí, ʻoku ngaohi ai ʻe Sihova ha tokotaha ke feohi mo ʻĀtama—ko e fefine ko ʻIvi—ʻo faʻu ia mei he taha ʻo e ngaahi hui-vakavaka ʻo ʻĀtamá. ʻOku ʻoange kia kinaua ʻe he ʻOtuá ʻa e ngāue ko hono tokangaʻi ʻa e ngoué pea tala ange ke na fanafanau ʻo fakafonu ʻa e māmaní.

ʻI he taimi ʻo e toko taha ʻa ʻIví, ʻoku lea ai ha ngata kiate ia, ʻo fakataueleʻi ia ke ne kai ʻa e fuaʻiʻakau naʻe tapuí ʻaki hono taukaveʻi kuo loi kiate ia ʻa e ʻOtuá pea ʻokú ne taʻofi meiate ia ha meʻa lelei, ko e meʻa ʻa ia ʻe ʻai ai ia ke ne hangē ko e ʻOtuá. ʻOkú ne tō ai pea kai ʻa e fuaʻiʻakau naʻe tapuí. Ki mui ai, ʻoku kau mo ia ʻa ʻĀtama ʻi he talangataʻa ki he ʻOtuá. ʻOku tali ki ai ʻa Sihova ʻaki hono fakahaaʻi ʻa e tautea kia ʻĀtama, ʻIvi, pea mo e ngatá. Hili hono kapusi ʻa e ongo meʻa fakaetangatá mei he ngoue fakaepalataisí, ʻoku taʻofi ʻe ha ongo ʻāngelo ʻa e hūʻanga ki aí.

ʻI he lotolotonga ʻo e kau mataotaó, kau potó, mo e kau faihisitōliá, naʻe manakoa ai ʻi ha taimi ʻa e fakamoʻoni ko e ngaahi meʻa naʻe hiki ʻi he tohi ʻa Senesí ʻi he Tohi Tapú ʻoku moʻoni mo fakahisitōlia. ʻI he ngaahi ʻahó ni, ko e tui veiveiua fekauʻaki mo e ngaahi meʻa ko iá kotoa ʻoku toe manakoa ange ia. Ka ko e hā e makatuʻunga ki he ngaahi veiveiua fekauʻaki mo e talanoa ʻi he Senesí kia ʻĀtama, ʻIvi, mo e ngoue ʻo ʻĪtení? Tau sivisiviʻi angé ha ngaahi fakakikihi ʻiloa ʻe fā.

1. Ko e ngoue ʻo ʻĪtení ko ha feituʻu moʻoni?

Ko e hā ʻoku ʻi ai ai ʻa e veiveiua ʻi he tuʻunga-lea ko ení? ʻOku kaunga nai ki ai ʻa e filōsofiá. ʻI ha ngaahi senituli, naʻe fakamahalo ai ʻa e kau teolosiá naʻe kei tuʻu pē ʻa e ngoue ʻa e ʻOtuá ʻi ha feituʻu. Kae kehe, naʻe tākiekina ʻa e siasí ʻe he kau filōsefa Kalisi hangē ko Palato mo ʻAlisitōtoló, ʻa ia naʻá na pehē ʻoku halaʻatā ha meʻa ʻi he māmaní ʻe lava ke haohaoa. Ko hēvani pē ʻoku lava ke ʻi ai ʻa e haohaoá. Ko ia ai, naʻe fakaʻuhinga ʻa e kau teolosiá, ko e muʻaki Palataisí naʻe pau ke ofi ange ia ki hēvani. * Naʻe pehē ʻe he niʻihi ko e ngoué naʻe tuʻu ia ʻi ʻolunga ʻi ha moʻunga māʻolunga ʻaupito ʻa ia naʻe aʻu ki ʻolunga hake pē ʻi he ngataʻanga ʻo e palanite ololalo ko ení; pehē ʻe he niʻihi kehe, naʻe ʻi he Pole Noaté pe Pole Sauté; lolotonga ia ʻoku pehē ʻe he niʻihi, naʻe ʻi he māhiná pe ofi ki ai. ʻOku ʻikai ha ofo, ʻi he kamata ke hā hangē ha fakaʻānauá ʻa e tui kotoa ki ʻĪtení. Ko e kau mataotao ʻe niʻihi ʻi onopooni ʻoku ʻikai te nau toe fakakaukau ki ha siokālafi ʻo ʻĪteni ʻi he pehē ko e meʻa launoa, ʻo fakamatematē naʻe ʻikai ʻaupito ke ʻi ai ha feituʻu pehē.

Kae kehe, ʻoku ʻikai fakamatalaʻi pehē ʻe he Tohi Tapú ʻa e ngoué. ʻI he Senesi 2:8-14, ʻoku tau ako ai ha ngaahi meʻa pau fekauʻaki mo e feituʻu ko iá. Naʻe tuʻu ia ʻi he tafaʻaki fakahahake ʻo e vahefonua naʻe ui ko ʻĪteni. Naʻe fakaviviku ia ʻe ha vaitafe ʻa ia naʻe hoko ko e matavai ia ʻo ha ngaahi vaitafe ʻe fā. ʻOku fakahingoa ʻa e vaitafe ʻe faá taki taha, pea ʻoku ʻomai ha fakamatala nounou fekauʻaki mo hono halangá. Ko e ngaahi fakaikiiki ko ení kuo fuoloa ʻene fakaʻaiʻai ha ʻamanaki ki he kau mataotaó, ko e tokolahi ai kuo nau fekumi ʻi he konga ko eni ʻo e Tohi Tapú ki ha ngaahi ʻiloʻanga ʻo e tuʻuʻanga ʻi he lolotongá ni ʻo e feituʻu motuʻa ko ení. Kae kehe, kuo nau ʻomai ha ngaahi fakakaukau fepakipaki lahi. ʻOku ʻuhinga ení ko e fakamatala ki he tuʻunga ʻo ʻĪtení, ko hono ngoué, mo hono ngaahi vaitafé ko e loi pe talatupuʻa?

Fakakaukau: Ko e talanoa ki he ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he ngoue ʻo ʻĪtení naʻe fakahaaʻi ia ʻi he taʻu nai ʻe 6,000 kuohilí. ʻOku hā mahino, naʻe hiki ia ʻe Mōsese, ʻa ia naʻá ne ngāueʻaki nai ʻa e fakamatala tala ngutu pe ngaahi fakamoʻoni nai naʻe ʻosi maʻu. Kae kehe, naʻe hiki ia ʻe Mōsesé ʻi he taʻu nai ʻe 2,500 hili e fakamatala ki he meʻa naʻe hokó. Ko ʻĪtení naʻe ʻosi fuoloa pē ʻene ʻi he hisitōliá. Sai, ʻe malava ʻa e ngaahi fakaʻilonga ʻo e tuʻuʻanga hangē ko e ngaahi vaitafé ke liliu ʻi he faai mai ʻo ha ngaahi senituli? Ko e fukahi kelekele ʻo e māmaní ʻoku mālohi, ʻo hokohoko feliliuaki. Ko e vahefonua ʻoku ngalingali naʻe kau ki ai ʻa ʻĪtení ko ha tokaʻanga mofuike—ko e feituʻu ʻoku tupu mei ai he taimí ni ʻa e peseti nai ʻe 17 ʻo e ngaahi mofuike lalahi taha ʻi he māmaní. ʻI he ngaahi feituʻu ko iá, ʻoku anga-maheniʻaki ai ʻa e liliú. Ko e toe meʻa ʻe taha, ko e Lōmaki ʻi he ʻaho ʻo Noá kuó ne liliu nai ʻa e tuʻunga fakasiokālafí ʻi he ngaahi founga ʻoku ʻikai pē lava ke tau ʻiloʻi he ʻahó ni. *

Neongo ia, ko e ngaahi moʻoniʻi meʻa eni ʻe niʻihi ʻoku tau ʻiloʻi: Ko e talanoa ʻi he Senesí ʻoku lau ai ki he ngoué ko ha feituʻu moʻoni. Ko e ua ʻi he vaitafe ʻe fā naʻe lave ki ai ʻi he talanoá—ko ʻIufaletesi mo Taikilisi, pe Hitikelí—ʻoku tafe ia he ʻahó ni, pea ko e niʻihi ʻo hona ngaahi matavaí ʻoku vāvāofi ʻaupito. Ko e talanoá ʻoku aʻu ʻo tala ai ʻa e ngaahi hingoa ʻo e ngaahi fonua ʻa ia naʻe tafe atu ai ʻa e ngaahi vaitafe ko iá pea fakahaaʻi pau ʻa e ngaahi koloa fakanatula ne ʻiloa ʻi he feituʻú. Ki he kakai ʻo ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá, ʻa e muʻaki faʻahinga naʻa nau lau ʻa e talanoa ko ení, naʻe fakatupu-ʻilo kia kinautolu ʻa e ngaahi fakaikiiki ko ení.

ʻOku pehē ʻa e ngaahi talatupuʻá mo e fanangá? Pe ʻoku hehema ai ke liʻaki ʻa e ngaahi meʻa pau ʻa ia naʻe lava ke fakapapauʻi pe fakaʻikaiʻí? “Tokua ʻi he taimi ʻe taha ʻi ha fonua mamaʻo” ko ha founga ia ʻoku kamataʻaki ha fananga. Neongo ia, ko e hisitōliá, ʻoku hehema ai ke fakakau ki ai ʻa e ngaahi fakaikiiki feʻungamālie, hangē ko ia ʻoku hoko ʻi he talanoa ki ʻĪtení.

2. ʻOku ala tui moʻoni naʻe ngaohi ʻe he ʻOtuá ʻa ʻĀtama mei he efú pea ngaohi ʻa ʻIvi mei he taha ʻo e ngaahi hui-vakavaka ʻo ʻĀtamá?

Kuo fakapapauʻi ʻe he saienisi ʻi onopōní ko e sino ʻo e tangatá ʻoku faʻuʻaki ia ʻa e ngaahi ʻelemēniti kehekehe—hangē ko e haitolokená, ʻosikená, mo e kāponí—ko e meʻa kotoa ko iá ʻoku maʻu ia ʻi he fukahi kelekele ʻo e māmaní. Ka ʻoku anga-fēfē ʻa e fakatahataha ʻa e ngaahi ʻelemēniti ko iá ʻo hoko ko ha meʻamoʻuí?

ʻOku fakamahamahalo ʻa e kau saienisi tokolahi naʻe tupu ʻa e moʻuí ʻiate ia pē, ʻo kamata mei he ngaahi faʻunga mātuʻaki faingofua ʻa ia ʻoku hoko māmālie ʻi he ngaahi taʻu ʻe laui miliona ʻo toe fihi ange. Kae kehe, ko e foʻi lea “faingofuá” ʻoku lava ke fakatupu takihalaʻi, he ko e meʻa moʻui kotoa pē—naʻa mo e fanga kiʻi meʻamoʻui sela-taha ʻoku valevaleá—ʻoku fihi fakaʻulia. ʻOku ʻikai ha fakamoʻoni kuo faifai ange pea tupu ha faʻahinga moʻui pē ʻo hokonoa pe lava ke pehē. ʻI hono kehé, ko e meʻamoʻui kotoa pē ʻoku nau ʻomai ʻa e fakamoʻoni taʻetoefehālaaki ʻo e tisaini ʻe ha poto ʻoku lahi mamaʻo ange ia ʻi hotau potó. *Loma 1:20.

ʻOku lava ke ke sioloto atu ʻokú ke fanongo ki ha fuʻu kau tāmeʻa pe fakaʻofoʻofaʻia ʻi ha tā valivali fakaʻofoʻofa pe ofo ʻi ha lavameʻa ʻa e tekinolosiá pea vilitaki leva ʻo pehē ko e ngaahi ngāue ko ení naʻe ʻikai ha tokotaha naʻá ne ngaohi? ʻIkai ʻaupito! Ka ko e ngaahi ngāue mataotao peheé ʻoku ʻikai lava ke ofiofi ia ki he tuʻunga fihi, fakaʻofoʻofa, pe pōtopotoʻi ʻo e tisaini ʻo e sino fakaetangatá. ʻE lava fēfē ke tau sioloto atu naʻe ʻikai hano Tokotaha-Fakatupu? ʻIkai ko ia pē, ko e talanoa ʻi he Senesí ʻoku fakamatala ai ʻo pehē ʻi he moʻui kotoa pē ʻi he māmaní, ko e tangatá pē naʻe ngaohi ʻi he ʻīmisi ʻo e ʻOtuá. (Senesi 1:26) ʻI heʻene feʻungamālié, ko e tangatá pē ʻi he māmaní ʻoku nau malava ke tapua atu ʻa e holi ʻa e ʻOtuá ki he fakatupú, ʻo fakatupu ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻa e ngaahi ngāue fakaueʻiloto ʻo e mūsiká, ʻātí, mo e tekinolosiá. ʻOku totonu ke tau ʻohovale ʻi he lelei mamaʻo ange ʻa e ʻOtuá ʻia kitautolu ʻi he fakatupú?

Fekauʻaki mo hono fakatupu ʻa e fefiné ʻaki hono ngāueʻaki ha hui-vakavaka mei he tangatá, ko fē ha faingataʻaʻia ai? * Naʻe mei lava pē ʻa e ʻOtuá ʻo ngāueʻaki ha ngaahi founga kehe, ka ko ʻene founga ʻo hono ngaohi ʻa e fefiné naʻe ʻi ai hono ʻuhinga mahuʻinga. Naʻá ne loto ke mali ʻa e tangatá mo e fefiné pea ke na faʻu ha haʻi vāofi, ʻo hangē naʻá na “kakano pe taha.” (Senesi 2:24) ʻIkai ko e anga ʻo e lava ke fefakakakatoʻaki ʻa e tangatá mo e fefiné, faʻu ha haʻi tuʻuloa mo ʻaongá, ko e fakamoʻoni mālohi ia ʻo e ʻi ai ha Tokotaha-Fakatupu poto mo ʻofa?

ʻIkai ko ia pē, ko e kau mataotao fakakēnisí kuo nau lāuʻilo ko e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá ʻoku ngalingali naʻa nau tupu mei he tangata pē ʻe taha mo e fefine ʻe taha. Ko hono moʻoní leva ʻoku ʻikai ngalingali naʻe moʻoni ʻa e talanoa ʻi he Senesí?

3. Ko e ʻakau ʻo e ʻiló mo e ʻakau ʻo e moʻuí ʻoku hā ngali fakaetalatupuʻa.

Ko e moʻoni, ko e talanoa ʻi he Senesí ʻoku ʻikai akoʻi ai ko e ongo fuʻu ʻakau ko ení naʻe ʻi ai hano mālohi ʻiate ia pē naʻe anga-kehe pe mahulu hake ʻi natula. ʻI hono kehé, ko e ongo fuʻu ʻakau moʻoni ia naʻe tō ʻe Sihova ʻo ʻi ai hono ʻuhinga fakaefakatātā.

ʻIkai ʻoku fai ʻe he tangatá ha meʻa meimei tatau ʻi he taimi ʻe niʻihi? Hangē ko ení, ʻe fakatokanga nai ha fakamaau fekauʻaki mo e hia ʻo e talangataʻa ki he tuʻutuʻuni ʻi he fakamaauʻangá. ʻOku ʻikai ko e naunau falé, ngaahi meʻa ʻoku fokotuʻu aí, mo e holisi ʻo e fale hopó tonu ʻoku loto ʻa e fakamāú ke maluʻi mei he anga-taʻefakaʻapaʻapá ka ko e fokotuʻutuʻu fakaefakamaau ʻoku fakafofongaʻi ʻe he fakamaauʻangá. Ko e haʻa tuʻi kehekehe foki kuo nau ngāueʻaki ʻa e sēpitá mo e kalauní ko e ongo fakaʻilonga ia ʻo honau mafai fakaehaú.

Ko e hā leva naʻe fakatātaaʻi ʻe he ongo fuʻu ʻakaú? Kuo ʻomai ʻa e ngaahi fakamahamahalo fihi lahi. Ko e tali moʻoní, lolotonga ʻoku faingofua, ʻoku mātuʻaki loloto. Ko e fuʻu ʻakau ʻo e ʻilo ʻo e leleí mo e koví naʻá ne fakafofongaʻi ha monū ko e meʻa pē ia ʻa e ʻOtuá toko taha—ko e totonu ke fakapapauʻi ʻa e meʻa ʻoku leleí mo ia ʻoku koví. (Selemaia 10:23) Tā neʻineʻi ke hoko ko ha hia ʻa e kaihaʻa mei he fuʻu ʻakau ko iá! Ko e ʻakau ʻo e moʻuí, ʻi he tafaʻaki ʻe tahá, naʻá ne fakafofongaʻi ha meʻaʻofa ʻa ia ko e ʻOtuá pē taha ʻe lava ke ne foakí—ko e moʻui taʻengatá.—Loma 6:23.

4. Ko ha ngata ʻoku leá ʻoku hā ngali ko ha talanoa fananga ia.

Ko e moʻoni, ko e tafaʻaki ko eni ʻo e talanoa ʻi he Senesí ʻoku lava ke fakatupu puputuʻu, tautefito kapau ʻoku ʻikai ke tau vakaiʻi ʻa e toenga ʻo e Tohi Tapú. Kae kehe, ʻoku fakamahinoʻi māmālie ʻe he Tohi Tapú ʻa e misiteli fakatoʻoaloto ko ení.

Ko hai pe ko e hā naʻá ne ʻai ke hā ʻoku talanoa ʻa e ngatá? Ko e kakai ʻo ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá naʻa nau ʻiloʻi ʻa e ngaahi meʻa tefito kehe naʻá ne ʻomai ha fakamaama lahi ki he ngafa ʻo e ngata ko iá. Ko e fakatātaá, naʻa nau ʻiloʻi neongo ʻoku ʻikai talanoa ʻa e fanga manú, ko ha tokotaha laumālie ʻe lava ke ne ʻai ha manu ke hā ʻoku lea. Naʻe toe tohi ʻe Mōsese ʻa e talanoa fekauʻaki mo Pēlamí; naʻe fekauʻi ʻe he ʻOtuá ha ʻāngelo ke ne ʻai ʻa e ʻasi ʻa Pēlamí ke talanoa ʻo hangē ha tangatá.—Nomipa 22:26-31; 2 Pita 2:15, 16.

ʻE lava ʻa e ngaahi laumālie kehe, kau ai ʻa e ngaahi laumālie ko ia ko e ngaahi fili ʻo e ʻOtuá, ʻo fakahoko ha ngaahi mana? Naʻe mamata ʻa Mōsese ki he kau taulaʻeiki faimana ʻo ʻIsipité ʻi heʻenau toe fai ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi mana ʻa e ʻOtuá, hangē ko hono ʻai ha tokotoko ke hā ʻoku liliu ʻo hoko ko ha ngata. Ko e mālohi ke fakahoko ʻa e ngaahi ngāue faingataʻa hangē ko iá ʻoku hā mahino naʻe haʻu ia mei he ngaahi fili ʻo e ʻOtuá.—Ekisoto 7:8-12.

ʻOku hā mahino ko Mōsese foki ʻa e tokotaha-tohi fakamānavaʻi ʻo e tohi ʻa Siopé. Ko e tohi ko iá naʻe akoʻi ai ʻa e meʻa lahi fekauʻaki mo e fili tefito ʻo e ʻOtuá, ʻa Sētane, ʻa ia naʻá ne poleʻi ʻi he loi ʻa e anga-tonu ʻa e kau sevāniti kotoa ʻa Sihová. (Siope 1:6-11; 2:4, 5) Naʻe fakaʻuhinga ai ʻa e kau ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá ʻo pehē ko Sētane naʻá ne ngāueʻaki pōtoʻi ʻa e ngata ʻi ʻĪtení, ʻo ʻai ke hā ʻokú ne talanoa mo kākaaʻi ʻa ʻIvi ke ne maumauʻi ʻa ʻene anga-tonu ki he ʻOtuá? ʻOku hā ngalingali ko ia.

Ko Sētane ʻa e mālohi naʻá ne poupouʻi ʻa e ngatá? Naʻe lave ki mui ʻa Sīsū kia Sētane “ko e toko taha faʻa loi ia. Pea ko e tamai ia ʻa e loi.” (Sione 8:44, Ko e Taulua) ‘Ko e tamai ʻa e loí’ naʻe mei hoko ia ko e tokotaha naʻá ne faʻu ʻa e ʻuluaki loi naʻe leaʻakí, ʻikai ko ia? Ko e ʻuluaki loí ʻoku maʻu ia ʻi he ngaahi lea ʻa e ngatá kia ʻIví. ʻI hono fakafepakiʻi ʻa e fakatokanga ʻa e ʻOtuá ʻo pehē ko e kai mei he fuaʻiʻakau naʻe tapuí ʻe iku ki he maté, naʻe pehē ʻe he ngatá: “ʻE ʻikai ʻaupito te mo mate.” (Senesi 3:4) ʻOku hā mahino, naʻe ʻiloʻi ʻe Sīsū naʻe ngāueʻaki pōtoʻi ʻe Sētane ʻa e ngatá. Ko e Meʻa Fakahā naʻe ʻoange ʻe Sīsū ki he ʻapositolo ko Sioné ʻoku fakaleleiʻi ai ʻa e meʻá ni, ʻi hono ui ai ʻa Sētane “ko e Ngata ʻo ono ʻaho.”—Fakahā 1:1; 12:9.

ʻOku ʻikai ngalingali moʻoni ke tui ʻe lava ʻe ha tokotaha laumālie mālohi ʻo ngāueʻaki pōtoʻi ha ngata, ʻo ʻai ke hā ʻoku talanoa? Naʻa mo e faʻahinga ʻo e tangatá, neongo ʻa e siʻi mamaʻo ange honau mālohí ʻi he ngaahi laumālié, ʻoku lava ke nau fakahoko ha fanga kiʻi kākā ʻikai lava ke mahinoʻi ʻo e lea pē ka ko e haʻu mei ha feituʻu kehe pea tupu ai ha ola fakatuipau ʻi he ngaahi faivá.

Fakamoʻoni Fakatuipau Tahá

ʻIkai te ke loto-tatau ko e tui veiveiua fekauʻaki mo e talanoa ʻi he Senesí ʻoku ʻikai loko makatuʻunga lelei? ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku ʻi ai ʻa e fakamoʻoni mālohi ko e talanoá ko e hisitōlia moʻoni.

Ko e fakatātaá, ʻoku ui ʻa Sīsū Kalaisi “ko e Fakamoʻoni Falalaʻanga mo Moʻoni.” (Fakahā 3:14) ʻI heʻene hoko ko ha tangata haohaoá, naʻe ʻikai ʻaupito te ne loi, ʻo ʻikai ʻaupito fakafofongahalaʻi ʻa e moʻoní ʻi ha faʻahinga founga pē. Ko e toe meʻa ʻe taha, naʻá ne akoʻi ʻo pehē naʻá ne ʻi ai fuoloa ki muʻa ʻi heʻene moʻui ko ha tangata ʻi he māmaní—ko hono moʻoní, naʻá ne nofo fakataha mo ʻene Tamaí, ʻa Sihova, “ʻi he teʻeki ke tuʻu ʻa mamani.” (Sione 17:5) Ko ia naʻá ne moʻui ʻi he taimi naʻe kamata ai ʻa e moʻui ʻi he māmaní. Ko e hā ʻa e fakamoʻoni ki he alafalalaʻanga taha ʻa e meʻá ni ʻi he kotoa ʻo e ngaahi fakamoʻoní?

Naʻe lea ʻa Sīsū fekauʻaki mo ʻĀtama mo ʻIvi ko e ongo meʻa moʻoni. Naʻá ne lave ki heʻena nofo malí ʻi heʻene fakamatalaʻi ʻa e tuʻunga ʻa Sihova ki he mali pē ʻe tahá. (Mātiu 19:3-6) Kapau naʻe ʻikai ʻaupito te na moʻui pea ko e ngoue ʻa ia naʻá na nofo aí ko ha talatupuʻa pē, tā ko Sīsuú ko e hala pē naʻe kākaaʻi ia, ko iá ko ha tokotaha loi. ʻOku ʻikai feʻungamālie ha taha ʻi he ongo fakamulituku ko iá! Naʻe ʻi hēvani ʻa Sīsū, ʻo sio hifo ki he hoko ʻa e meʻa fakamamahi ʻi he ngoué. Ko e hā ha fakamoʻoni ʻe toe fakatuipau ange ʻi he meʻa ko iá?

Ko hono moʻoní, ko e taʻetui ki he talanoa ʻi he Senesí ʻoku fakavaivaiʻi ai ʻa e tui kia Sīsuú. Ko e taʻetui peheé ʻoku toe ʻai ai ke faingataʻa hono mahinoʻi ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi kaveinga lalahi taha ʻi he Tohi Tapú mo e ngaahi talaʻofa fakafiemālie tahá. Tau sio angé ki he ʻuhinga ʻoku pehē aí.

[Fakamatala ʻi lalo]

^ pal. 3 ʻI he Tohi Tapú, ko Sihova ʻa e huafa fakafoʻituitui ʻo e ʻOtuá.

^ pal. 7 Ko e fakakaukaú ʻoku taʻefakatohitapu. ʻOku akoʻi ʻe he Tohi Tapú ko e kotoa ʻo e ngāue ʻa e ʻOtuá ʻoku haohaoa; ko e fakameleʻí ʻoku haʻu ia mei he matavai ʻe taha. (Teutalonome 32:4, 5) ʻI he taimi naʻe ʻosi ai hono fakatupu ʻe Sihova ʻa e māmaní, naʻá ne fakahaaʻi ko e meʻa kotoa kuó ne ngaohí “kuo lelei ʻaupito.”—Senesi 1:31.

^ pal. 9 Ko e Lōvaí, ko ha ngāue ʻa e ʻOtuá, ʻoku hā mahino naʻá ne tafiʻi ʻa e toetoenga kotoa pē ʻo e ngoue ʻo ʻĪtení tonu. ʻOku pehē ʻi he Isikeli 31:18 (PM) ko e “gaahi akau o Iteni” ne ʻosi fuoloa pē ʻene mole ʻi he aʻu mai ki he senituli hono fitu K.M. Ko ia ko e faʻahinga kotoa kuo nau fekumi ki ha ngoue ʻo ʻĪteni ʻoku kei tuʻu ʻi he ngaahi taimi ki mui aí kuo takihalaʻi kinautolu.

^ pal. 14 Sio ki he polosiua The Origin of Life—Five Questions Worth Asking, ko e pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.

^ pal. 16 ʻOku mālié, he kuo ʻilo ʻi he saienisi fakafaitoʻo ʻi onopōní ko e hui-vakavaká ʻoku ʻi ai ʻene malava makehe ke moʻui ʻiate ia pē. ʻI he ʻikai tatau mo e ngaahi hui kehé, ʻoku lava ke tupu ia kapau ko e meʻa ʻokú ne kofu iá mo e ngaahi tisiū fehokotakí ʻoku kei kakato.