Ankan kxpulakni

Ankan kliputsan

¿Xlikana xwi jardín xaʼEdén?

¿Xlikana xwi jardín xaʼEdén?

¿Xlikana xwi jardín xaʼEdén?

LHUWA tiku kgaxmatkgonit xlakata Adán chu Eva, pero nikxni likgalhtawakgakgonit kxBibliakan. ¿Tlan xlikgalhtawakga uku? Anta kʼGénesis 1:26–3:24 talichuwinan. Uma tuku tilalh:

Jehová * litlawalh pokgxni xapulana chixku chu limapakuwilh Adán wililh klanka jardín nema xwanikan Edén. Uma jardín Dios xtlawanit, lhuwa chuchut xʼanan chu lhuwa kiwi xmakgalakgo xakgama tawakat. Kxiʼtat jardín Dios yawalh «kiwi nema lilakgapaskan tuku xatlan chu nixatlan» Dios wa pi ni xwakgolh xtawakat xlakata komo xwakgolh xnikgolh. Akgtum kilhtamaku Dios litlawalh xtapalukut Adán xapulana puskat, Eva. Alistalh kawanilh nakuentatlawakgo jardín, na xkgalhikgolh xkamanankan chu xmalakgatsamakgolh Katiyatni.

Alistalh, akxni Eva xakstu xwi, tantum luwa tachuwinalh chu wanilh pi tlan xwalh tawakat nema xkawanikanit ni nawakgo. Wanilh pi Dios xʼakgskgawinit chu xmatsekgnima tuku xlikatsit xwanit: pi Eva tlan xtachuna Dios xwa. Eva akgskgawika chu walh tawakat. Adán na ni kgalhakgaxmatli Dios. Alistalh Dios kawanilh Adán, Eva chu luwa pi lu nitlan tuku xʼama kaʼakgspula. Adán chu Eva katamakxtuka kParaíso, chu chatiy ángeles ni xmastakgo talakaskin natanukan kParaíso.

Makgasa, lhuwa tiku tsokgkgo xlakata tuku lanit makgasa chu lakgskgalalan chixkuwin xlakata Biblia xwankgo pi uma tuku tatsokgnit xlakata Adán chu Eva xlikana. Pero la uku lhuwa tiku ni kanajlakgo. Pero ¿tukuya takgalhskinin wi xlakata uma? Naʼakxilhaw xtakgalhtin akgtati takgalhskinin nema lhuwa tlawakgokan.

1. Komo xlikana xwi jardín xaʼEdén, ¿niku xwi?

Lhuwa siglos, tiku kgalhtawakgakgo xlakata takanajla wankgo pi max Paraíso wi niku wilacha. Pero, milh kilhtamaku católicos tsukukgolh lakpuwankgo la Platón chu Aristóteles, filósofos xalak Grecia, tiku xwankgo pi unu kKatiyatni putum lakgalhinanin chu ni anan tiku ni tlawa talakgalhin. * Wa xlakata tiku kgalhtawakgakgo xlakata takanajla wankgolh pi max Paraíso wi lakatsu kʼakgapun. Makgapitsi wankgolh pi max wilacha kxakgspun sipi nema tlakg xatalhman xlikalanka katiyatni; makgapitsi wankgolh pi max wilacha kpolo norte o polo sur, chu amakgapitsi wankgolh pi wi anta kPapaʼ. Wa xlakata, tuku tatsokgnit xlakata Paraíso limawakakgolh lhuwa takgsanin. Wa xlakata lhuwa tiku laklanka lakgskgalalan xala uku wankgo pi ni xlikana tuku wankan xlakata niku xwi jardín xaʼEdén chu wankgo pi nitu xwi.

Pero wantuku Biblia wan xlakata Paraíso ni xtachuna la wankgo. Xlakata uma kʼGénesis 2:8-14 liwana kinkawaniyan niku xwi: xwi niku taxtu chichini chu xwanikan Edén chu chuchut nema xchan anta xla kgantum kgalhtuchokgo, o puxkga nema alistalh kgantati xtapitsi. Nachuna, xkgalhikgo xtukuwani kgantunu kgalhtuchokgo chu kaj tsinu talichuwinan niku xʼan. Lhuwa tiku laklanka kgalhtawakganin asta lu lhuwa kilhtamaku limaxtukgonit xlakata putsakgo tuku nakamakgtaya nakatsikgo niku xwi xapulana Paraíso. Pero kaj lhuwa tuku wankgo nema nila limasiyakgo pi xaxlikana. ¿Wamputun uma pi tuku Biblia wan xlakata jardín xaʼEdén chu xkgalhtuchokgo nema xwilakgolh anta ni xaxlikana chu kaj cuento?

Ni tunkun kalakpuwaw pi kaj xacuento. Kalakapastakwi pi wantuku lichuwinamaw akgchaxan mil kata titaxtunita. Akxni Moisés tsokgli xtitaxtunitta akgtiy mil akgkitsis ciento kata max wi tiku xwaninit o xwi tatsokgni niku xʼakxilhtilhama. Uma wamputun pi wantuku tsokgwililh xtitaxtunitta lu lhuwa kata akxni xlama Moisés. ¿Max nialh chuna xwi tiyat la xwi pulana xlakata akglhuwata siglos xtitaxtunit? Xlikana pi chuna. Katiyatni talakgpalitilha la kawan. Chu anta niku max xwi Edén lu tachiki tiyat, anta anankgo 17 % nema tlakg palha tamakgkatsi akxni tachiki tiyat. Na kalakapastakwi pi Munkaklat, lanka lisputni nema Dios makamilh, lu lhuwa tuku lakgpalilh katiyatni. * Wa xlakata, max kgalhtuchokgo nema talichuwinan chu la xkawan kkatiyatni lu talakgpalilh xlakata akglhuwa siglos titaxtulha.

Pero kʼGénesis liwana wan pi jardín xaʼEdén xlikana xwi. Kgantati kgalhtuchokgo nema talichuwinan kaj kgantiy antiya wilakgolhku, Éufrates chu Tigris, o Hidequel chu kgantunu umakgolh lakatsu wilakgolh. Chu tatsokgnit xtukuwani niku xtitaxtukgo, chu tuku xʼanan anta. Xlikana pi putum umakgolh tuku tatsokgnit liwana xkatsikgo israelitas xalamakgasa, nema xkamaxkikanit uma tatsokgni.

Cuentos ni liwana wankgo niku chu tuku tilalh xlakata tuku talichuwinan. Ni wilikgo tuku max tlan naʼakxilhkan komo xlikana o ni xlikana. Lhuwa cuentos chuna tsukukgo: «Tawan pi akgtum kilhtamaku, uma makgat niku tilalh...». Pero tuku wan Génesis xlakata jardín xaʼEdén xlakata niku chu tuku xwilakgolh, litakgatekgsa pi tuku talichuwinan xlikana.

2. ¿La nakanajlayaw pi kaj pokgxni limaklakaskilh Dios akxni tlawalh Adán chu xtapalukut Adán litlawalh Eva?

Tuku litatlawanit latamanin tatekgsa kKatiyatni, la hidrógeno, oxígeno chu carbono científicos wankgo pi uma xaxlikana. Pero ¿tuku tlawalh pi maxtum natawilakgo umakgolh chu tlan chixku xwa?

Lhuwa científicos wankgo pi latamat kaj xalan lakatsukulh. Wankgo pi lu laktsu animales, talakgpalitilhakgolh chuna la titaxtutilhalh lhuwa millones kata asta la kalakgapasaw la uku. Pero ¿anan tuku staknan nema tlan nawanaw pi ni tuwa la tatlawanit? Asta wantuku litatlawanit akgtum célula liwana tatlawanit. Liwana takatsi pi nituku masiya pi tuku staknankgo kaj xalan lakatsukukgolh chu niti katatlawalh. Wata putum tuku staknan liwana masiyakgo pi wi tiku lu skgalala katlawanit nixawa akinin (Romanos 1:20). *

Kawiliw liʼakxilhtit: kalakpuwaw pi wix kgaxpatpat lu xastlan tatlakgni, akxilhpat akgtum lu stlan dibujo o akxilhpat komo tlan akgtum xasasti aparato. ¿Xwanti pi umakgolh kaj xalan tawilakgolh, pi niti katlawalh? Xlikana pi ni. Nachuna, nipara tuku tlakg tuwa nema tlawakgonit latamanin tlan tamalakxtumikan la xlistlan chu tuwa la tatlawanit kimaknikan. ¿La nawanaw, pi niti kinkatlawan? Nachuna, kʼGénesis wan pi kajwatiya latamanin Dios kamaxkilh tayat nema kgalhi (Génesis 1:26). Xlikana xlakata tlan tlawayaw lhuwa tuku laktuwa la aparatos, wa uma tuku limasiya pi Dios kinkatlawanitan. ¿Tuku xlakata kaks nalilakawanaw pi Dios limaklakaskilh tuku litatlawanit tiyat xlakata kinkatlawan?

Chu ¿tuku tlan nawanaw xlakata wankan pi Dios limaklakaskilh xtapalukut Adán xlakata litlawalh Eva? Dios tlan tlawalh, ni para tsinu tuwa makgkatsilh. * Chu maski tlan atanu tuku xtimaklakaskilh xlakata xtlawalh Eva, wi tuku lu xlakaskinka xkilhchanima. Jehová xlakaskin pi Adán chu Eva xtamakgaxtokgkgolh chu xlakata tlan xlatalalilh xtalakaskin «kaj akgtum makni» xwankgolh (Génesis 2:24). Xlikana, chixku chu puskat katlawaka xlakata tlan nalamakgatsi, nalapaxki chu nalakuentajtlawakgo. ¡Xlikana pi chuna tlawalh xlakata kiMalakatsukinakan xaskgalala chu xapaxkina!

Tiku lhuwa katsinikgo xlakata genética, wankgo pi lhuwa tuku limasiya pi putum latamanin kaj chatum puskat chu chatum chixku kamalakatsukilh. Uma limasiya pi tuku lichuwinan Génesis ni kaj takgsanin tlan nakanajlaniyaw, ¿ni chuna?

3. ¿La tlan nawanaw pi kgantum kiwi tlan xmastalh takatsin chu akgantum xmastalh latamat?

Anta kʼGénesis ni wan pi uma kgantiy kiwi xkgalhikgo lanka litliwakga. Amakgolh kgantiy kiwi xtachuna xwankgonit la amakgapitsi kiwi pero Jehová wi tuku xkaliyawanit.

Latamanin nawi tuku lilakapastakkgo xlakata tuku kgalhikgo. Kawiliw akgtum liʼakxilhtit akxni kawanikan latamanin pi kalakgachixkuwilikgolh bandera putum akgatekgskgo pi bandera kilhchanima lanka kachikin chu ni wa maxkimakgolh kakni lhakgat nema litatlawanit bandera. Atanu liʼakxilhtit, coronas chu lixtokgo nema xkgalhikgo mapakgsinanin xalamakgasa xlimasiya pi xkgalhikgo limapakgsin.

Chu, ¿tuku xkilhchanima kgantiy kiwi nema xwilakgolh kjardín xaʼEdén? Lhuwa tuku likgalhtinankgokan xlakata uma tuku lu tuwa taʼakgatekgsa, pero wantuku xaxlikana xlakata uma, ni tuwa taʼakgatekgsa chu lu xlakaskinka nakatsiyaw. Kiwi nema xwanikan likatsikan tuku tlan chu tuku nitlan xkilhchanima pi kajwatiya Dios tlan nawan tuku tlan chu tuku nitlan (Jeremías 10:23). Wa xlakata Jehová lu nitlan xakxilha nawakan xtawakat ama kiwi. Chu kiwi nema xwanikan xla latamat xkilhchanima latamat nema ni kgalhi lisputni chu kajwatiya Dios tlan masta (Romanos 6:23).

4. ¿La tlan xtachuwinalh Eva tantum luwa?

Komo ni nalichuwinanaw xlakata tuku tatsokgnit nema na wilakgolh kBiblia litasiya pi tuku wi kʼGénesis tuwa akgatekgskan. Pero Biblia tsinu tsinu liwana maʼakgatekgsanan.

Pulana, ¿tiku tlawalh natasiya pi luwa xchuwinama? Israelitas xala makgasa lhuwa tuku xkatsikgo nema xkamakgtaya naʼakgatekgskgo tiku xmachuwinima uma luwa. Kawiliw akgtum liʼakxilhtit, xkatsikgo pi ángeles tlan xtlawakgo xtasiyalh pi animales chuwinankgo. Moisés tsokgwililh tuku lalh akxni Dios malakgachalh chatum ángel chu tlawalh pi xburra Balaam nachuwinan (Números 22:26-31; 2 Pedro 2:15, 16).

Na xkatsikgo pi demonios —ángeles tiku nialh kgalhakgaxmatkgolh Dios— na kgalhikgo lhuwa litliwakga. Kalichuwinaw uma, Moisés akxilhli akxni makgapitsi sacerdotes xalak Egipto na tlawakgolh tuku Jehová tlawalh, tlawakgolh pi kgantum lixtokgo luwa xwa. ¿Tiku xkamaxki litliwakga? Wa demonios (Éxodo 7:8-12).

Chu xaʼawatiya, israelitas xkgalhikgoya libro xla Job nema wi kBiblia chu max Moisés tsokgli. Uma libro lhuwa tuku kamasiyanilh xlakata Satanás, xapuxku xtalamakgasitsin Dios, tiku wan pi xlakskujnin ni xlikana skujnaniputunkgo (Job 1:6-11; 2:4, 5). Xlakata uma, kamakgtayalh israelitas nakatsikgo pi Satanás wantiku machuwinilh luwa xlakata xʼakgskgawilh Eva chu ni xkgalhakgaxmatnilh Dios.

Pero wilaparakgolh atanu tuku limasiya pi Akgskgawini machuwinilh luwa akxni xʼakgskgawilh Eva. Kalakapastakwi Jesús wa pi Satanás chatum «xaʼakgsanina chu xmakilhtsukina taʼakgsanin» (Juan 8:44NM). ¿Tuku xlakata limapakuwilh «xmakilhtsukina taʼakgsanin»? Xkatsi pi wa machuwinilh luwa, tiku pulana akgsaninalh. Dios xwaninit Adán chu Eva pi xnikgolh komo xwakgolh xtawakat kiwi nema xkawanikanit ni xwakgolh, pero luwa wanilh: «Ni katinitit» (Génesis 3:4). Chu xlakata liwana xtakatsilh, Jesús wanilh apóstol Juan pi Satanás wa «xamakgan luwa» (Apocalipsis [Revelación] 1:1; 12:9).

Tlan nawanaw pi akxni chatum ángel natlawa pi natasiya pi tantum luwa chuwinan, ni lu tuwa. Nachuna tlawakgo tiku tasiya pi machuwinikgo akgtum muñeco chu tiku tlawakgo naʼakxilhaw tuku ni xlikana la?

Tuku likanajlayaw pi chuna

Xlakata putum tuku katsinitiwa, ¿ni lakpuwana pi kaj taʼakgsanin akxni wankan pi ni xlikana tuku tatsokgnit kʼGénesis? Lhuwata tuku akxilhwi, nema limasiya pi xaxlikana tuku wan. Kaʼakxilhparaw atanu.

Anta kBiblia Jesucristo wanikan «xaʼakgstitum chu xaxlikana tatayana» (Apocalipsis 3:14NM). Jesús ni xkgalhi talakgalhin chu wa xlakata ni makgstum akgsaninalh chu nikxni lakpuwa wi tiku naʼakgskgawi. Nachuna, akxni nina xmin kKatiyatni asta «akxni ninajtu xʼanan katuxuwat» kʼakgapun xlatamanit niku wi xTlat, Jehová (Juan 17:5). Jesús xlamaja akxni tlawaka xapulana chixku kKatiyatni wa xlakata tuku tiwa lu xaxlikana. ¿Chu tuku wa Jesús xlakata jardín xaʼEdén?

Jesús kalichuwinalh Adán chu Eva chu tiwa pi xlikana tilatamakgolh. Chu akxni lichuwinalh tuku lakaskin Jehová xlakata tamakgaxtokgat xkalichuwinama Adán chu Eva (Mateo 19:3-6). Komo tuku wan Génesis kaj akgtum cuento xwa, Jesús kaj xakgsanina xwa o na xʼakgskgawimikanit. Pero nila nawanaw pi chuna. Chuna la katsiw, Jesús putum akxilhli tuku lalh akxni xlama kʼakgapun. Ni anan atanu tuku tlakg liwana masiya pi xlikana tuku wan Génesis.

Komo ni xkanajlaw tuku wan Génesis, nila xaxlikana xkanajlaniw Jesús. Chu na nila liwana xʼakgatekgswi tuku masiya Biblia chu tuku Dios wanit pi natlawa. Kaʼakxilhwi tuku xlakata.

[Notas nema wilakgo kpágina]

^ párr. 3 Biblia masiya pi Jehová xtukuwani Dios.

^ párr. 7 Uma niwa tuku masiya Biblia. Biblia wan pi tuku Dios tlawalh lu tlan xwanit, chu talakgalhin alistalh tsukulh (Deuteronomio 32:4, 5). Wan pi akxni Dios tlawakgolh tuku xtlawama kKatiyatni lichuwinalh pi «putum tuku xtlawanit [...] lu tlan paks tuku xtlawanit» (Génesis 1:31).

^ párr. 9 Uma limasiya pi Munkaklat masputulh la xwi jardín xaʼEdén. Anta kʼEzequiel 31:18 masiya pi siglo VII akxni nina xmin Jesús, «kiwi nema xʼanankgo kʼEdén» makgasa xlakgsputkgonit. Uma likatsiyaw pi akxni xtitaxtunitta Munkaklat jardín xaʼEdén nila tekgskan asta la uku.

^ párr. 14 Komo tlakg katsiputuna kaʼakxilhti folleto El origen de la vida. Cinco cuestiones dignas de análisis, nema tlawakgonit xtatayananin Jehová.

^ párr. 16 Wantiku laklanka lakgskgalalan wankgonit pi tapalukut ni xtachuna la amakgapitsi lukut. Tapalukut tlan stakpara akxni nitu laninit célula nema tlawa pi kastakli lukut nema wanikan tejido conjuntivo.