Kasi Munda wa Edeni Ukaŵako Nadi?

KASI mukuyimanya makora nkhani ya Adamu na Eva kweniso munda wa Edeni? Ŵanthu ŵanandi ŵakuyimanya nkhani iyi. Usange mukuyimanya makora yayi nkhani iyi, mwalekerachi kuyiŵerenga? Yikusangika pa Genizesi 1:26–3:24. Nkhani iyi yikuti:

Yehova Chiuta * wakapanga munthu kufuma ku fuvu, wakamuthya zina lakuti Adamu ndipo wakamuŵika mu munda uwo ukaŵa mu chigaŵa chakuchemeka kuti Edeni. Chiuta ndiyo wakapanda munda wa Edeni. Ukaŵa na maji ghakukwana kweniso makuni gha vipasi vinandi chomene. Pakati pa munda uwu pakaŵa “khuni la kumanyiska uwemi na uheni.” Chiuta wakakanizga ŵanthu kurya vipambi vya khuni ili ndipo wakati para ŵarya mbwenu ŵafwenge. Pamanyuma, Chiuta wakapangira Adamu mwanakazi, zina lake Eva, kuŵa movwiri wake, ndipo wakamupanga kufuma ku mbambo yake. Wakaŵapa ntchito yakupwelelera munda ndipo wakaŵaphalira kuti ŵababane na kuzuzga charu chapasi.

Apo Eva wakaŵa yekha, njoka yikayowoya nayo, ndipo yikamunyenga kuti warye chipambi icho Chiuta wakaŵakanizga. Yikamupusika kuti Chiuta wakaŵanoranga chinthu chiwemi chomene icho chingaŵawovwira kuti ŵaŵe nga Chiuta. Eva wakapusikika na kurya chipambi icho Chiuta wakaŵakanizga. Pamanyuma, Adamu nayo wakakolerana na muwoli wake, wakagalukira Chiuta. Yehova wakakwiya ndipo wakatemba Adamu, Eva, na njoka. Adamu na Eva ŵakati ŵachimbizgika mu munda uwo ukaŵa paradiso, ŵangelo wakajara nthowa yakunjilira mu munda.

Nkhwantha zamasambiro, kweniso ŵakusanda mbiri, ŵakuti ivyo vili mu buku la Genizesi vikachitika nadi ndipo ni vyaunenesko. Kweni ŵanthu ŵanandi mazuŵa ghano ŵakukayikira kuti vinthu ivi vikachitika nadi. Kweni chifukwa wuli ŵanthu ŵakukayikira ivyo buku la Genizesi likuyowoya vya Adamu, Eva, kweniso munda wa Edeni? Tiyeni tiwone vinthu vinayi ivyo ŵakukayikira kuti vikaŵako nadi.

1. Kasi munda wa Edeni ukaŵako nadi?

Chifukwa wuli ŵanthu ŵakukayikira kuti munda wa Edeni ukaŵako nadi? Chifukwa cha vinjeru vya ŵanthu. Kwa vyaka vinandi, awo ŵakusanda vya Mazgu gha Chiuta ŵakuti munda wa Chiuta ukaŵa kuti uchaliko ku malo ghanyake. Kweni ŵanthu aŵa ŵakalongozgekanga waka na vinjeru vya Ŵagiriki nga Plato na Aristotle, awo ŵakatenge pa charu chapasi palije icho ntchakufikapo. Kweni kuchanya pera ndiko kungaŵa vinthu vyakufikapo. Ntheura awo ŵakusanda Mazgu gha Chiuta aŵa ŵakamba kughanaghana kuti Paradiso wakwenera kuti wakaŵa kufupi na kuchanya. * Ŵanthu ŵanyake ŵakati munda wa Edeni ukaŵa pachanya pa phiri litali chomene; ŵanyake ŵakuti ukaŵa Kumpoto panji Kumwera kwa charu, ndipo ŵanyake ŵakuti ukaŵa ku mwezi panji kufupi waka na mwezi. Lekani ŵanthu ŵanandi ŵakamba kuwona kuti nkhani ya munda wa Edeni ntchidokoni waka. Nakuti nkhwantha zinyake zamasambiro mazuŵa ghano zikuti mbuzeleza kugomezga kuti munda wa Edeni ukaŵako nadi, chifukwa malo ghanthena ghandaŵeko.

Kweni Baibolo likulongosora za munda wa Edeni mu nthowa yapadera chomene. Pa Genizesi 2:8-14, tikusangapo vinthu vinandi ivyo vikulongosora umo munda wa Edeni ukaŵira. Baibolo likuti chigaŵa cha Edeni chikaŵa kumafumiro gha dazi. Likutiso mukaŵa mlonga uwo ukathiliranga, ndipo kunthazi kwake ukapatukana na kuŵa milonga yinayi. Baibolo likuzunura zina la mlonga uliwose kweniso likulongosora mwakudumura uko milonga iyi yikalutanga. Kwa nyengo yitali, nkhwantha zamasambiro zikuzizwa na fundo izi ndipo zikufufuza nkhani iyi mu Baibolo kuti panyake zingabowozga malo agho kukaŵa nadi munda wa Edeni. Kweni vinandi ivyo ŵakusanga vikuŵa vyakupambana na ŵanyake. Kasi ivi vikung’anamura kuti munda wa Edeni kweniso milonga yake ni vyautesi kweniso vidokoni waka?

Wonani fundo iyi: Nkhani ya munda wa Edeni yikamanyikwa vyaka 6,000 ivyo vyajumpha. Mozesi ndiyo wakalemba nkhani iyi, ndipo panyake ŵanyake ndiwo ŵakamuphaliranga panji wakagwiliskira ntchito vinthu vinyake ivyo vikalembeka kale. Mozesi wakalemba nkhani iyi pati pajumpha vyaka 2,500 kufuma apo vikachitikira. Ntheura apo Mozesi wakalembanga ivi, nkhani ya munda wa Edeni yikaŵa kuti yiliko kale. Kasi vingachitika kuti milonga kweniso vinthu vinyake ivyo vikaŵa mu munda wa Edeni visinthe? Charu chikulutilira kusintha. Kweniso ku chigaŵa icho kukaŵa Edeni kukuchitika vindindindi vinandi. Nakuti ku malo agha ndiko kukuchitika vindindindi vikuru chomene pa charu chose. Ku malo ghanthena agha vinthu vikusintha chomene. Kweniso Chigumula icho chikachitika mu nyengo ya Nowa nacho chikwenera kuti chikapangiska charu kuti chisinthe chomene mu nthowa iyo ise tingamanya makora yayi. *

Wonani fundo zichoko waka izo tikumanya: Buku la Genizesi likuti munda wa Edeni ukaŵako nadi. Mlonga wa Yufurate na Tigrisi panji kuti Hidekeli mwa milonga yinayi iyo yikuzunulika mu buku la Genizesi yichaliko m’paka sono. Nakuti Baibolo likuzunura na vyaru ivyo milonga iyi yikajumphanga kweniso vilengiwa vyakumanyikwa ivyo vikasangikangamo. Ŵaisrayeli ŵakale awo ŵakaŵazganga nkhani iyi, yikaŵawovwira kumanya vinthu vinandi chomene.

Nkhani iyi yiŵenge chidokoni waka, kasi mphanyi yikulongosoreka makora nthena? Panji kasi ŵakasintha fundo zinyake kuti zikoleraneko waka? Yayi. Chifukwa kanandi para ŵanthu ŵakwamba chidokoni ŵakutemwa kwamba na mazgu ghakuti, “kale chomene kukaŵa . . .” Kweni para munthu wakulongosora nkhani iyo yikachitika nadi, wakuzunura vinthu panji fundo zakukhumbikwa, nakuti ndimo yiliri nkhani ya munda wa Edeni.

2. Kasi ntchakupulikikwa kugomezga kuti Chiuta wakapanga Adamu kufuma ku fuvu kweniso Eva kufuma ku mbambo ya Adamu?

Ŵasayansi ŵakuti thupi la munthu likupangika na vinthu vyakupambanapambana nga hydrogen, oxygen, na carbon ivyo vikusangika mu dongo. Kweni fumbo lingaŵa lakuti, kasi vikachitika wuli kuti vinthu ivi vizgoke chinthu chamoyo?

Ŵasayansi ŵakuti umoyo ukaŵako wekha. Iwo ŵakuti tunthu tuchokotuchoko tukamba kusintha ndipo pakati pajumpha vyaka mamiliyoni tukamba kuŵa vinthu vikuru vyakuzizika. Kweni mazgu ghakuti “tunthu tuchokotuchoko” ghangaŵa ghakutimbanizga chomene, chifukwa nanga kangaŵa kanthu kachoko wuli ako ise tingakawona yayi na maso ghithu nako kali kupangika mwapadera chomene. Palije ukaboni wakulongora kuti vyamoyo vikaŵako mwamwaŵi waka panji vikachita kusintha kufuma ku vinthu vinyake. Kweni chilengiwa chikupeleka ukaboni wakuti uyo wakachilenga ngwavinjeru kweniso ngwamahara chomene kuluska munthu waliyose. *—Ŵaroma 1:20.

Tiyerezgere kuti mukupulikizga sumu yiwemi kweniso yakunozga chomene, panji mwawona chithuzi chakutowa chomene panji mwawona chinthu chinyake icho ŵasayansi ŵapanga, Kasi mungati vikaŵako waka vyekha? Napachoko pose! Kweni vinthu ivi tingaviyaniska na thupi la munthu yayi, chifukwa thupi la munthu lili kupangika mwapadera, mwaluso kweniso ndakutowa chomene. Kasi chingaŵa chamahara kughanaghana kuti palije uyo wakalenga thupi la munthu? Nakuti buku la Genizesi likuti pa vinthu vyose ivyo Chiuta wali kulenga, munthu yekha ndiyo wali kumulenga mu chikozgo chake. (Genizesi 1:26) Lekani ni ŵanthu pera awo ŵakuyezga Chiuta pa nkhani yakupanga vinthu mwaluso nga kwimba sumu, kujambura vithuzi kweniso vinthu vinyake ivyo ŵasayansi ŵakupanga. Kasi tikwenera kuzizwa nthena kuti Chiuta wakutiluska kupanga vinthu mwaluso?

Chifukwa wuli ŵanyake ŵakuwona kuti ntchambura kupulikikwa kuti Chiuta wakapanga mwanakazi kufuma ku mbambo ya Adamu? * Chiuta wakhumbenge mphanyi wakagwiliskira ntchito nthowa yinyake, kweni wakapanga nthena na chilato. Iyo wakakhumbanga kuti para mwanalume na mwanakazi ŵatorana ŵaŵe paubwezi wakukhora chomene kweniso “thupi limoza.” (Genizesi 2:24) Kuyowoya unenesko, kupanga mwanakazi na mwanalume munthowa yakuti ŵaŵe paubwezi wakukhora kweniso wambura kumara, mbukaboni wakuti Chiuta ngwavinjeru kweniso ngwachitemwa chomene.

Kweniso ukaboni ukulongora kuti ŵanthu wose ŵali kufuma ku mwanalume na mwanakazi yumoza. Kasi ivi vikukolerana yayi na ivyo buku la Genizesi likuyowoya?

3. Ŵanyake ŵakuti khuni la kumanyiska uwemi na uheni kweniso khuni la umoyo ghakaŵako nadi yayi.

Buku la Genizesi likuti makuni agha ghakaŵa na nkhongono zapadera zamunthondwe yayi. Kweni likuti Yehova wakapanda makuni agha na chilato.

Nyengo zinyake ŵanthu nawo ŵakuchita vinthu vyakuyana waka. Mwachiyelezgero, mu khoti, mweruzgi wangaphalira ŵanthu kuti ŵakwenera kupeleka ntchindi. Apa mweruzgi wangang’anamura kuti ŵanthu ŵapeleke ntchindi ku mipando, mathebulu panji chipinda icho ŵakweruzgiramo yayi, kweni awo ŵakwimira khoti. Mwakuyana waka mafumu nagho ghakuŵa na ndodo ya chifumu kweniso kuvwara mphumphu ivyo vikulongora mazaza agho ghali nagho.

Kasi makuni ghaŵiri agha ghakimiranga vichi? Ŵanthu ŵali na maghanoghano ghakupambana pa nkhani iyi. Kweni pali zgoro lipusu kweniso lakupulikikwa makora chomene. Khuni la kumanyiska uwemi na uheni likimiranga kuti Chiuta ndiyo yekha wali na udindo wakumanya icho ntchiwemi na chiheni. (Yeremiya 10:23) Lekani kukaŵa kwananga kwiba vya mu khuni ili! Khuni la umoyo likimiranga kuti Yehova yekha ndiyo wangapeleka umoyo wamuyirayira.—Ŵaroma 6:23.

4. Ŵanthu ŵanyake ŵakuti nkhani yakuti njoka yingayowoya ntchidokoni waka.

Kuyowoya unenesko, nkhani ya mu buku la Genizesi yingaŵa yakusuzga chomene kuyipulikiska usange tikuleka kughanaghaniraso nkhani zinyake za mu Baibolo. Kweni Malemba ghakutovwira kupulikiska makora nkhani yakusuzga iyi.

Kasi ni njani wakapangiska njoka kuyowoya? Ŵaisrayeli ŵakale ŵakamanyanga vinthu ivyo vikaŵawovwira kupulikiska icho chikapangiska kuti njoka yiyowoye. Mwachiyelezgero, nangauli ŵakamanyanga kuti chinyama chingayowoya yayi, kweni mungelo wangapangiska chinyama kuyowoya. Mozesi wakalemba nkhani yakukhwaskana na Balamu; Chiuta wakatuma mungelo kuti wapangiske mbunda ya Balamu kuyowoya nga munthu.—Maŵazgo 22:26-31; 2 Petrosi 2:15, 16.

Kasi ŵangelo ŵanyake kusazgapo na ŵalwani ŵa Chiuta ŵangachita minthondwe? Mozesi wakaŵonanga apo ŵamasenga ŵa Ŵaeguputo ŵakachita minthondwe nga iyo Chiuta wakachita kwizira mwa iyo nga nkhuzgora ndodo kuŵa njoka. Ntchakuwonekerathu kuti nkhongono iyo ŵakachitira munthondwe uwu yikafuma kwa ŵangelo awo mbalwani ŵa Chiuta.—Ekisodo 7:8-12.

Tikukayika yayi kuti Mozesi ndiyo wakalemba buku la Yobu. Buku la Yobu likuyowoya chomene vya mulwani mukuru wa Chiuta, Satana, uyo wakuti ŵanthu ŵakuteŵetera Chiuta chifukwa cha uryezi. (Yobu 1:6-11; 2:4, 5) Kasi Ŵaisrayeli ŵakaghanaghananga kuti Satana ndiyo wakapangiska njoka kuyowoya na Eva mu munda wa Edeni kuti yimupusike na kuswa dango la Chiuta? Ivi vingachitika.

Kasi Satana ndiyo wakapangiska njoka kuyowoya utesi? Yesu wakati Satana “ni mutesi ndipo ni wiske wa utesi.” (Yohane 8:44) “Wiske wa utesi” ndiyo wakaŵa wakwamba kuyowoya utesi. Utesi wakwamba ni uwo njoka yikayowoya na Eva. Chiuta ŵakati para munthu warya chipasi icho wakamukanira mbwenu wafwenge, kweni njoka yikati: “Kufwa mufwenge yayi.” (Genizesi 3:4) Yesu wakamanyanga kuti Satana ndiyo wakapangiska njoka kuyowoya. Ivyo Yesu wakavumbulira mpositole Yohane ndivyo vikamazga nkhani yose, iyo wakachema Satana kuti “njoka ya papo kale.”—Chivumbuzi 1:1; 12:9.

Kasi ntchakuzizika nthena kuti mzimu wankhongono ungapangiska njoka kuyowoya? Nanga ni ŵanthu awo ŵalije nkhongono kweni ŵakupangiska vinthu vinyake kuyowoya mwachiyelezgero makatuni.

Ukaboni Wambura Kususkika

Kasi mungazomerezga yayi kuti ŵanthu awo ŵakukana kuti nkhani ya mu buku la Genizesi yikachitika nadi, ŵalije vifukwa vyakupulikikwa? Kweni pali maukaboni ghakupulikikwa kweniso ghakukhorweska kuti nkhani iyi yikachitika nadi.

Mwachiyelezgero, Yesu Khristu wakuchemeka kuti “kaboni wakugomezgeka na waunenesko.” (Chivumbuzi 3:14) Iyo wakaŵa wakufikapo ndipo wandayowoyepo utesi, nesi kubendezga unenesko mu nthowa yiliyose. Nakuti wakati iyo wakaŵako kale chomene pambere wandaŵe munthu pa charu chapasi. Ndipo wakakhala lumoza na Adada ŵake, Yehova, “pambere charu chindaŵeko.” (Yohane 17:5) Ntheura iyo wakaŵa kuti waliko kale apo charu chikalengekanga. Kasi pali ukaboni wuli wakugomezgeka?

Yesu wakati Adamu na Eva ŵakaŵako nadi. Ndipo wakayowoya vya nthengwa yawo apo wakayowoyanga kuti mwanalume wakwenera kuŵa na mwanakazi yumoza. (Mateyu 19:3-6) Usange Adamu na Eva ŵakaŵako nadi yayi kweniso usange munda wa Edeni ukaŵako nadi yayi, mbwenu nkhani izi ni vidokoni waka, ndipo Yesu wakapusikika waka kweniso wakaŵa mutesi. Kweni Yesu wangayowoya utesi panji kupusikika yayi! Yesu wakaŵa kuchanya ndipo wakawonanga ivyo vikachitikanga mu munda wa Edeni. Kasi pangaŵaso ukaboni unyake wakukhorweska kujumpha apa?

Kuyowoya unenesko, para munthu wakuleka kugomezga nkhani ya mu buku la Genizesi ndikuti walije chipulikano mwa Yesu. Ndipo chikuŵa chakusuzga kwa munthu wanthena kuti wapulikiske nkhani zikuruzikuru na malayizgo ghakukhorweska gha mu Baibolo. Tiyeni tiwone chifukwa icho tikuyowoyera nthena.

[Mazgu Ghamusi]