Сӕйраг ӕрмӕгмӕ рахиз

Сӕргӕндтӕм рахиз

Цымӕ Чырысти ӕцӕгдӕр крестыл амард?

Цымӕ Чырысти ӕцӕгдӕр крестыл амард?

ИУ ЭНЦИКЛОПЕДИ куыд зӕгъы, афтӕмӕй крест, кӕнӕ дзуар, у «чырыстон динты сӕйрагдӕр бӕрӕггӕнӕн». Аргъуанты цы нывтӕ ис, уыдоныл, стӕй ӕндӕр нывтыл дӕр Йесо Чырысти арӕх ӕвдыст цӕуы крестыл зӕгӕлтӕй хуыдӕй. Ацы нысан чырыстон динты афтӕ кадджын цӕмӕн у? Цымӕ Чырысти ӕцӕгдӕр крестыл амард?

Бирӕтӕ зӕгъдзысты, зӕгъгӕ, афтӕ фыст ис Библийы. Зӕгъӕм, иу ирон тӕлмацмӕ гӕсгӕ, Йесо Чырыстийы куы байтыгътой, уӕд ӕм чи каст, уыдон дзы хынджылӕг кодтой ӕмӕ йын дзырдтой: «Дзуарӕй ӕрхиз» (Матфейы 27:40, 42, «Ног Фӕдзӕхст», 2004). Библийы ӕндӕр тӕлмацтӕй дӕр бирӕты ацы стих афтӕ у. 1994 азы уагъд «Ног Фӕдзӕхст ӕмӕ Псалтир»-ы Марчы 15:21 фыст ис, зӕгъгӕ, киренӕйаг Симонӕн Йесойы «дзуар ахӕссын кодтой». Ацы стихты дзырд «дзуар»-ӕй тӕлмацгонд ӕрцыд грекъаг ныхас стауро́с. Афтӕ йӕ кӕй тӕлмац кӕнынц, уый цымӕ раст у? Цы нысан кӕны ацы грекъаг ныхас?

Цымӕ уый ӕцӕгдӕр крест уыд?

Рагон грекъаг ӕвзаг иртасӕг У. Е. Вайн загъта: «Стауро́с сӕйраджыдӕр нысан кӕны ӕмраст мих кӕнӕ хъӕд. Ахӕм хъӕдтыл-иу зӕгӕлтӕй ныххуыдтой фыдгӕнджыты. Номдар стауро́с ӕмӕ мивдисӕг стауроо́, ома хъӕдыл кӕнӕ цӕджындзыл ныффидар кӕнын, грекъаг ӕвзагыл цы нысан кӕнынц, уымӕ гӕсгӕ сын ӕмхуызонӕй ницы ис аргъуаны крестимӕ – кӕрӕдзийыл цӕхгӕрмӕ хуыд дыууӕ хъӕдӕй конд дзуаримӕ».

Библийы ныхӕстӕ ӕмбарынгӕнӕн дзырдуӕттӕй иуы фыст ис, зӕгъгӕ, дзырд стауро́с «нысан кодта хъӕд, ӕмраст хъил кӕнӕ мих, исты ӕрцауындзӕн кӕуыл уыди кӕнӕ зӕххы хай ӕрӕхгӕнынӕн чи хъуыд, ахӕм». Уыцы дзырдуаты дарддӕр фыст ис: «Суанг ромӕгтӕм дӕр дзырд крукс (нӕ [англисаг] дзырд «крест» цы латинаг дзырдӕй равзӕрд, уый) райдианы нысан кодта ӕмраст хъил» («The Imperial Bible-Dictionary»). Уӕдӕ диссаг нӕу, «Католикон энциклопедийы» афтӕ фыст кӕй ис: «Куыдфӕнды ма уа, уӕддӕр бӕлвырд у, райдианы крест кӕй уыд, йӕ уӕллаг кӕрон цыргъ кӕмӕн уыд, ахӕм ӕмраст хъил» («The Catholic Encyclopedia»).

Чырыстийы цӕуыл амардтой, уый Библийы фысджытӕ хонынц ӕндӕр грекъаг дзырдӕй дӕр, кси́лон, зӕгъгӕ. Иу чиныг ӕмбарын кӕны, зӕгъгӕ, кси́лон у «лӕдзӕг, хъӕдын цӕджындз». Дарддӕр ма дзы фыст ис, стауро́с куыд уыд, афтӕ кси́лон дӕр кӕй уыд «хуымӕтӕг ӕмраст хъил кӕнӕ хъӕд, ромӕгтӕ-иу фыдгӕнджыты зӕгӕлтӕй кӕуыл ныххуыдтой, ахӕм; ахӕм тӕрхон-иу кӕмӕн скодтой, уымӕй-иу загътой, байтыгътой йӕ, зӕгъгӕ» («A Critical Lexicon and Concordance to the English and Greek New Testament»).

Бафиппайын хъӕуы, Синодалон тӕлмацы (уырыс.) Хъуыддӕгтӕ 5:30 дӕр уыцы хъуыды кӕй зыны. Уым фыст ис: «Нӕ фыдӕлты Хуыцау райгас кодта Йесойы, сымах бӕласыл сауындзгӕйӕ Кӕй амардтат, Уый». Ӕндӕр тӕлмацты дӕр кси́лон тӕлмац кӕнынц «бӕлас» кӕнӕ «хъӕд»-ӕй, кӕд дзы стауро́с «дзуар»-ӕй тӕлмац кӕнынц, уӕддӕр. Иу ирон тӕлмацы Хъуыддӕгтӕ 13:29 у афтӕ: «Куы сӕххӕст кодтой иуылдӕр фыст цы уыд Уый тыххӕй, уӕд Ӕй райсгӕйӕ хъӕдӕй [кси́лон], бавӕрдтой ингӕны» («Ног Фӕдзӕхст ӕмӕ Псалтир», 1994).

Грекъаг дзырдтӕ стауро́с ӕмӕ кси́лон сӕйраджыдӕр цы нысан кӕнынц, уымӕ гӕсгӕ, уӕлдӕр цы чиныджы кой кодтам, уым скодтой ахӕм хатдзӕг: «Ацы дыууӕ дзырдӕй иу дӕр нӕ амоны, абон нывтӕм гӕсгӕ кӕй зонӕм, уыцы крестмӕ» («A Critical Lexicon and Concordance to the English and Greek New Testament»). Ӕндӕр дзырдӕй, Евангелиты фысджытӕ дзырд стауро́с фысгӕйӕ цӕй кой кодтой, уымӕн крестимӕ иумӕйагӕй ницы ис. Уымӕ гӕсгӕ «Библи – Ног дунейы тӕлмац»-ы Матфейы 27:40–42 ӕмӕ ӕндӕр рӕтты дӕр, дзырд стауро́с ма кӕм ӕбӕлы, уым, фыст ис дзырдбаст «хъизӕмӕртты хъӕд». Библийы ӕндӕр тӕлмацы дӕр спайда кодтой уый хуызӕн дзырдбастӕй – «мӕлӕты тӕрхоны хъӕд» («Complete Jewish Bible»).

Крест кӕцӕй равзӕрд?

Кӕд Библийы никуы ис фыст, Чырыстийы крестыл кӕй байтыгътой, уӕд, цымӕ, афтӕ чи дзуры, нӕ ахуырӕдтӕ Библийӕ ист сты, зӕгъгӕ – зӕгъӕм, католикон, протестантон ӕмӕ православон динтӕ – уыдонӕн се ’ппӕтӕн дӕр сӕ аргъуантыл ӕмӕ сӕ кувӕндӕттыл крест цӕмӕн вӕййы ӕмӕ йӕ сӕ дины бӕрӕггӕнӕн цӕмӕн хонынц? Цымӕ крест афтӕ кадджын куыд сси?

Цымыдисаг у, крестӕн кӕй табу кӕнынц, аргъуанмӕ чи цӕуы ӕмӕ афтӕ чи дзуры, Библийыл ӕууӕндын, зӕгъгӕ, ӕрмӕст уыдон нӕ, фӕлӕ ма Библимӕ ӕппындӕр чи ницы бар дары ӕмӕ сӕ дин «чырыстон» динтӕй бирӕ рагондӕр кӕмӕн у, уыцы адӕм дӕр. Динты тыххӕй цы бирӕ чингуытӕ ис, уыдоны дӕр фыст ис, алыхуызон крестытӕй кӕй пайда кодтой Чырыстийы заманӕй бирӕ раздӕр. Зӕгъӕм, рагон египетӕгтӕн сӕ иероглифты, стӕй сӕ хуыцӕутты ӕмӕ сӕ ус-хуыцӕутты нывты арӕх ӕмбӕлы крест дамгъӕ «Т»-йы хуызӕн, уӕлейӕ та йыл ис цӕг. Хуыдтой йӕ «анх», ома хӕцӕнимӕ дзуар, ӕмӕ йӕ нымадтой царды райдианы нысаныл. Фӕстӕдӕр ахӕм крестӕн табу кӕнын райдыдтой Коптаг аргъуан ӕмӕ ӕндӕр аргъуантӕ дӕр.

«Католикон энциклопедимӕ» гӕсгӕ, «кресты хуымӕтӕгдӕр формӕ у, гамма-крест (крукс гаммата) кӕй хонынц, уый; скӕсӕйнаг культурӕ ӕмӕ ӕвзӕгтӕ чи иртасы, уыцы ахуыргӕндтӕ ӕмӕ, ӕппӕты рагондӕр заманты археологи чи ахуыр кӕны, уыцы студенттӕ йӕ зонынц йӕ санскритаг номӕй, свастика, зӕгъгӕ». Ацы нысан тынг кадджын уыд Индийы индустӕм ӕмӕ ӕгас Азийы буддисттӕм, ӕмӕ йӕ абон дӕр ис фенӕн уыцы бӕстӕты алыхуызон аивгӕнӕнты ӕмӕ орнаментты.

Бӕлвырд ӕй ничи зоны, крест «чырыстон» дины бӕрӕггӕнӕн кӕд сси, уый. Вайны дзырдуаты фыст ис: «Н. э. 3 ӕнусы ӕмбисмӕ аргъуантӕ чырыстон ахуырӕдтӕй иуӕй-иутыл кӕнӕ сӕ къух систой, кӕнӕ та сӕ сзыгъуыммӕ кодтой. Афтӕмӕй раст динӕй аздӕхтысты. Цӕмӕй сын фылдӕр адӕмы ’хсӕн кад уыдаид, уый тыххӕй ӕндӕр адӕмыхӕттыты аргъуантӕм истой, уыцы адӕм-иу чырыстон ахуырӕдтыл нӕ баууӕндыдысты, афтӕмӕй, ӕмӕ сын бар лӕвӕрдтой, цӕмӕй сӕ раздӕры дины нысӕнттӕй ӕмӕ ӕндӕр ахӕм дзауматӕй дарддӕр пайда кодтаиккой» («Expository Dictionary of New Testament Words»). Ӕмӕ уыцы нысӕнттӕм хауд крест дӕр.

Иуӕй-иу ахуыргӕндтӕ бӕлвырдгӕнӕнӕн ӕрхӕссынц, н. э. 312 азы цы хабар ӕрцыд, уый. Зӕгъынц, зӕгъгӕ, Хуры хуыцауӕн кувӕг Константин йе ’фсадимӕ хӕстмӕ куы рацыд, уӕд, йӕхӕдӕг куыд зӕгъы, афтӕмӕй хурыл федта крест ахӕм латинаг ныхӕстимӕ: «ин хок си́гно ви́нце» («ацы нысанимӕ фӕуӕлахиз уыдзынӕ»). Фӕстӕдӕр «чырыстон» дины нысан (кӕс дӕлдӕр галиуырдыгӕй) фӕзынд йе ’фсады тырысатыл, йе ’фсӕддонты уартытӕ ӕмӕ дзаумӕттыл. Кӕд Константин, куыд зӕгъынц, афтӕмӕй чырыстон сси, уӕддӕр донаргъуыд райста ӕрмӕстдӕр 25 азы фӕстӕ, йӕ мӕлӕты хӕдразмӕ. Сыгъдӕгзӕрдӕйӕ кӕй бакодта афтӕ, ууыл иуӕй-иутӕ дызӕрдыг кӕнынц. Иу чиныджы фыст ис: «[Константин] йӕхӕдӕг назаретаг Йесойы ахуырӕдтыл нӕ ныххӕцыд, фӕлӕ чырыстон динӕй саразынмӕ хъавыд, йӕ хъуыдымӕ гӕсгӕ, йӕ адӕмӕн сӕ зӕрдӕмӕ тынгдӕр чи фӕцыдаид, ахӕм дин – ӕппӕтадӕмон [иумӕйаг] дин» («The Non-Christian Cross»).

Уӕдӕй фӕстӕмӕ фӕзынд бирӕ алыхуызон крестытӕ. Зӕгъӕм, иу дзырдуаты фыст ис, зӕгъгӕ, сыгъдӕг Антонийы крест «иуӕй-иуты хъуыдымӕ гӕсгӕ, равзӕрд [вавилойнаг] хуыцау Таммузы нысанӕй – дамгъӕ тау-ӕй; уыцы крест у стыр дамгъӕ „Т“-йы хуызӕн». Ис ма сыгъдӕг Андрейы крест дӕр, у дамгъӕ «X»-йы хуызӕн. Зындгонд ма у ӕндӕр крест дӕр – кӕрӕдзийыл цӕхгӕрмӕ хуыд дыууӕ хъӕды, сӕ иу бындӕр, афтӕмӕй. Ацы крест хонынц латинаг крест, ӕмӕ «куыд хъуыды кӕнынц, афтӕмӕй ахӕм крестыл амард нӕ Хицау», кӕд уый афтӕ нӕу, уӕддӕр («The Illustrated Bible Dictionary»).

Фыццаг ӕнусы чырыстӕттӕ цӕуыл ӕууӕндыдысты

Библийӕ базонӕн ис, фыццаг ӕнусы Чырыстимӕ чи хъуыста, уыдонӕй йыл бирӕтӕ кӕй баууӕндыдысты ӕмӕ, адӕмы сӕ тӕригъӕдтӕй балхӕныны тыххӕй йӕхи нывондӕн кӕй ӕрхаста, уымӕн кӕй аргъ кодтой. Иухатт апостол Павел Хуыцауы ныхас Коринфы дзуттӕгтӕн хъусын кодта ӕмӕ бӕлвырдгӕнӕнтӕ хаста, Йесо кӕй уыд Хуыцауӕй ӕрвыст, уымӕн. Уый фӕстӕ цы ’рцыд, уый тыххӕй Библийы фыст ис: «Ӕмбырдгӕнӕны хистӕр Крисп ӕмӕ йӕ хӕдзаронтӕ иууылдӕр Хицауыл баууӕндыдысты. Ӕмӕ коринфӕгтӕй хорз хабар чи фехъуыста, уыдонӕй бирӕтӕ баууӕндыдысты ӕмӕ донаргъуыд райстой» (Хъуыддӕгтӕ 18:5–8). Павел адӕмӕн уый нӕ амыдта, цӕмӕй Хуыцаумӕ кувгӕйӕ цавӕрдӕр нысанӕй кӕнӕ нывӕй пайда кодтаиккой, фӕлӕ чырыстӕтты фӕдзӕхста, цӕмӕй «дард лыгъдаиккой», мӕнгхуыцӕуттӕн кувынӕй цы ӕгъдӕуттӕ равзӕрд, уыдонӕй (1 Коринфӕгтӕм 10:14).

Историктӕ ӕмӕ ӕндӕр ахуыргӕндтӕ ницы бӕлвырдгӕнӕнтӕ ссардтой, фыццаг ӕнусы чырыстӕттӕ крестӕн кӕй табу кодтой, уымӕн. Цымыдисаг у, 17 ӕнусы кӕрон иу фыссӕг цы загъта, уый: «Кадджын Йесо худинаг ницӕмӕ ӕрдардта ӕмӕ, ӕппӕтдӕр ныффӕрӕзта, афтӕмӕй ӕнаххосӕй хъизӕмары мӕлӕтӕй амард. Цымӕ Йын ӕхсызгон уыдзӕн, [куыд зӕгъынц, афтӕмӕй] цӕуыл Ӕй амардтой, уый хуызӕн цӕмӕндӕрты Йӕ ахуыргӕнинӕгтӕ куыд кад кӕнынц, уымӕ кӕсын?» («History of the Cross»). Ды та ацы фарстайӕн цавӕр дзуапп раттис?

Цӕмӕй адӕймаджы лӕггад Хуыцауы зӕрдӕмӕ цӕуа, уый тыххӕй йын цавӕрдӕр нывтӕ ӕмӕ ӕндӕр ахӕм дзауматы фӕрцы кувын нӕ хъӕуы. Апостол Павел загъта: «Хуыцауы кувӕндонӕн... мӕнгхуыцӕуттимӕ иумӕйагӕй цы хъуамӕ уа?» (2 Коринфӕгтӕм 6:14–16). Библийы уый кой ӕппындӕр никуы ис, ӕмӕ Хуыцауӕн лӕггад кӕнгӕйӕ чырыстӕттӕ кӕй хъуамӕ пайда кӕной, Йесойы цӕуыл байтыгътой, уый хуызӕн истӕмӕй. (Абар Матфейы 15:3; Марчы 7:13.)

Уӕдӕ уӕд ӕцӕг чырыстӕтты бӕрӕггӕнӕн цы у? Нӕдӕр крест, нӕдӕр ӕндӕр ахӕм исты нысан, фӕлӕ уарзондзинад. Чырысти йӕ фӕдылдзӕуджытӕн загъта: «Ӕз уын дӕттын ног фӕдзӕхст: уӕ кӕрӕдзийы уарзут. Ӕз уӕ куыд бауарзтон, сымах дӕр афтӕ уарзут уӕ кӕрӕдзийы. Мӕ ахуыргӕнинӕгтӕ кӕй стут, уый адӕм иууылдӕр уымӕй базондзысты, ӕмӕ уӕ кӕрӕдзийы куы уарзат» (Иоанны 13:34, 35).

[Хицӕнгонд текст 19 фарсыл]

Евангелиты фысджытӕ цӕй кой кодтой, уымӕн крестимӕ иумӕйагӕй ницы ис

[Ныв 18 фарсыл]

Мӕлӕты тӕрхон стауросыл. Липсиусы чиныг «De Cruce» (17 ӕнус)

[Ныв 19 фарсыл]

Къулыл ныв. Ӕвдыст ыл ис крест анх, царды райдианы нысан. Египет (н. э. размӕ 14 ӕнусмӕ ’ввахс)

[Барлӕвӕрдӕй]

© DeA Picture Library/​Art Resource, NY

[Ныв 19 фарсыл]

Гамма-крест индуистты кувӕндон Лакшми Нараяны

[Ныв барлӕрӕрдӕй 20 фарсыл]

From the book The Cross in Tradition, History, and Art (1897)