Llapan kanqanman ëwari

Qallananchö tïtulukunaman ëwë

¿Cruzchöku Jesus wanurqan?

¿Cruzchöku Jesus wanurqan?

¿Cruzchöku Jesus wanurqan?

PÏ MË nunakunam cruztaqa “cristiano religionpa señalnintanö” rikäyan (Enciclopedia Hispánica). Tsëmi tukï cuadrokunachö y imëka rurayanqankunachö Jesus cruzchö clavarëkar yurin. ¿Imanirtaq casi llapan cristiano nishqan religionkunachö cruzman creiyan? ¿Rasumpaku cruzchö Jesus wanurqan?

Kë ushanan kaq tapukïpa respuestanta contestayänampaqqa, mëtsikaqmi Bibliankunachö ashiyanman. Nácar-Colunga nishqan Bibliam, Jesus warkurëkaptin “tsë cruzpita yarpamï” nirnin tsëchö këkaqkuna burlakuyanqanta nin (Mateo 27:40, 42). Y tsënöllam wakin Bibliakunapis niyan. Traducción en lenguaje actual nishqan Bibliam, Cirënepita Simonpaq kënö nin: “Soldädokunam Jesuspa cruzninta mälas katätsiyarqan” (Marcos 15:21). Kë versïculokunachöqa griego idiömachö staurós ninantam “cruz” nir traduciyashqa. ¿Allitsuraq tsënö traduciyanqan? ¿Kikin griego idiömachö ima ninan kanqanta rikätsikuntsuraq?

¿Rasumpaku cruzchö Jesus wanurqan?

Griego idiömachö palabrakuna ima ninan kanqanta musyaq William E. Vine shutiyoq nunam, staurós nishqan palabrapaq kënö nin: “Derecho qeru o estaca ninanmi. Tsëmanmi wanutsikoq nunakunata clavayaq. Staurós nishqan shuti, y qeruman o estäcaman churë ninan stauroo palabraqa, iglesiakunachö cruz nir reqiyanqan ishkë piësapita hukläya kanqanmi musyakänan” (Diccionario expositivo de palabras del Antiguo y del Nuevo Testamento exhaustivo).

Hina Raymond E. Brownpa La muerte del Mesías nishqan libronchöpis kënömi nin: “‘Cruz’ nishqan palabraqa ishkë roqushqa piësakunamanmi pensatsikun, tsëmi pantatsikun [Jesus wanunqan] imanö kanqanta musyanata. Pero griëgochö stauros nishqan palabra y latinchö crux (tsëpitam españolchö cruz nishqan palabra yurimurqan) nishqan palabraqa, manam tsë ninantsu; antis ishkampis estaca o qeru ninanmi, tsëmanmi nunakunata tukïnöpa churayaq: turkiyaq, warkuyaq, clavayaq o watäyaq”. Y tsënöllam Joseph A. Fitzmyer shutiyoq nunapa El Evangelio según Lucas nishqan libronchöpis kënö nin: “Cristiano nishqan religionkunachöqa ‘cruz’ nirmi traduciyan stauros nishqan griego palabrata, pero rasun kaqchöqa, tsë palabraqa ‘poste’ ninanmi”.

Hina musyanantsikmi Biblia qellqaq nunakunaqa, Jesusta imachö wanutsiyanqampaq qellqar xýlon nirpis griëgochö churayanqanta. René F. Rohrbacher shutiyoq nunapa Historia universal de la Iglesia Católica nishqan librompa huk nötanchömi, xýlon nishqan griego palabrapaq y Hebreuchö ‘ets nishqan palabrapaq kënö nin: “Manam cruz ninantsu, antis qeru ninanllam”.

Tsë rasumpa kanqanta rikätsikurmi 1960 wata kaq Reina-Valera nishqan Bibliapis Hechos 5:30 textonchö kënö nin: “Qeruman [xýlon] warkur wanutsiyanqëki Jesustam teytantsikkunapa Diosnin shäritsirqan”. Wakin Bibliakunaqa, stauróspaq “cruz” nikarpis, xýlonpaqqa “qeru” niyanmi. Tsëmi, Traducción Interconfesional nishqan Bibliapis, Hechos 13:29 textochö Jesuspaq kënö nin: “Pëpaq llapan qellqarëkanqanta rurar ushariyaptinmi, qerupita [xýlon] horqarayämurqan y huk panteonman churayarqan”. Guillermo Jünemann nishqan nuna traducinqan Bibliachöpis, tsë griego palabrapaqqa “yamta” ninmi.

Huk diccionariom staurós y xýlon nishqan palabrakuna ima ninan kanqampaq kënö nin: “Kë ishkan palabrakunaqa, dibüjokunachö imëpis rikarnin reqinqantsik cruzwan manam igualantsu” (A Critical Lexicon and Concordance to the English and Greek New Testament). Huk parlakïchöqa, Biblia qellqaqkuna staurós nir Jesus imachö wanunqampaq qellqayanqanqa, manam “cruz” ninantsu. Tsëmi Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras nishqan Bibliachöqa, Mateo 27:40-42 textokunachö “hipayänan [ñakayänan] qeru” nir traduciyashqa, y tsënöllam traduciyashqa huk textokunachöpis staurós nishqan palabra yuriptinqa. Y manam tsë Bibliallachötsu tsënö traduciyashqa. Russell Martin Stendal nishqan revisanqan Bibliachöpis “qeru” ninmi, y nïkurmi “Jesusta wanutsiyanqan poste o estaca” nin qerupaq (Las Sagradas Escrituras. Versión Antigua). Hina tsënöllam Versión Israelita Nazarena nishqan Bibliachöpis “qeru” nin; Diego Ascunce traducinqan Bibliachönam, “estaca” y “wanutsiyänan estaca” nin, y Pacto Mesiánico nishqan Bibliachönam, “estaca” y “[hipayänan] estaca” nin.

¿Mëpitataq cruz adorë yurimurqan?

Cruzchö Jesus wanunqanta Biblia mana nikaptinqa, ¿imanirtaq “Biblia ninqantam rurayä” nikarnin, catölicokuna, protestantekuna (catölicopita rakikashqa religionkuna) y ortodoxokuna iglesiankunachö cruzta katsiyan y adorayan? ¿Imanöpataq më tsëchö cruzta adorar qallayarqan?

Rasumpa kaqchöqa, manam cristiano nishqan religionkunallachötsu adorayan, hina más unëpitana kaq religionkunachöpis tsëtaqa adorayanmi. Tukï librokunachömi willakun alläpa unë witsampitana nunakuna tukïläya cruzkunata adorayanqanta. Tsëta rikärishun: egipciokuna diosninkunata dibujayanqan perqakunachömi, T letra niraq cruz këkan, y tsë cruzpa hananchömi huk watun kan (latinchöqa watu ninantam ansa niyan, tsënöpam “cruz ansada” nir reqiyan). Tsë cruztaqa, miratsikunqanta pensarmi adorayaq, pero pachakpayan watakuna pasanqanmannömi Iglesia Copta nishqanchö y hukkunachöpis adorar qallëkuyarqan.

La Gran Enciclopedia Larousse nishqanmi cruzpaq kënö nin: “Más unë kaqqa cruz gamada [kë cruzpa chusku rikrankunaqa gamma nishqan mayúscula letranömi] o esvasticam”, kë shutiqa yurin sánscrito nishqan idiömapitam, y orientalista nishqankuna y unë kaqkunata estudiaqkunapis tsë shutipam reqiyan. Tsë cruztaqa alläpam utilizäyaq India nacionchö Hindú religionkuna y hinantin Asiachö budistakuna, y kanan witsankunapis, tsë cruzqa yurinmi adornonkunachö.

Imë witsampita patsë cristiano nishqan religionkuna cruzta señalninkunatanö rikäyanqantaqa, manam pipis alliqa musyantsu, pero qallananchö parlanqantsik Vine nishqan diccionarioqa kënömi nin: “J. sh. 200 watakuna pullanta ëwëkaptinmi, rasun kaq cristiano yachatsikïpita iglesiakuna rakikäkuriyänaq o llutankunata creir qallëkuyänaq. Rasumpa kaqpita rakishqa religionninkuna más reqishqa kananrëkurmi, tukï dioskunata adoraqkunata iglesiankunaman chaskiyarqan, Diosman mana rasumpa markäkïkäyaptin y costumbrenkunata mana haqikäyaptin, y manam michäyarqantsu señalninkunata y imägenninkunata katsiyänanta. Tsënöpam [cruzman creir] qallëkuyarqan”.

Wakin qellqaqkunanam niyan, J. sh. 312 watachö pasakunqankunapita cristiano nishqan religionkuna cruzman creir qallayanqanta. Tsë witsanshi Intita [Rupayta] adoraq Constantino shutiyoq emperador, guërrachö këkarnin huk visionta rikanqanta willakunaq. Intichöshi huk cruz këkänaq, y tsëchöshi In hoc vince nir latinchö qellqarëkänaq, tsëqa, “këwan vencï” ninanmi. Tsëpita huk tiempotanash, soldädonkuna bandërankunachö, escüdonkunachö y armankunachö cruzta “cristiänokunapa” señalninkunatanö katsiyarqan (itsoq lädochö këkaq). Constantïnoqa cristiänosh tikranaq, pero 25 watakuna pasanqanchöraqshi wanunampaq këkar-raq bautizakunaq. Y wakin estudiösokunaqa imarëkur cristiano tikranqampaq mana allitam parlayan. Huk librom kënö nin: “Rurëninkunawanmi rikätsikurqan Nazaretpita Jesuspa yachatsikïnin qatita más precisaqpaq churanampa rantin, cristiano religionta, católico (hinantin Patsachö) religionman tikratsita más precisatsinqanta, tsënöpa pëpa mandädonchö këkaqkuna tsë religionman raslla creyikuyänampaq” (The Non-Christian Cross).

Tsë witsampitam tukï niraq cruzkunata utilizäyashqa. Nuevo Diccionario Bíblico Certëzam “san Antoniopa cruznin” nishqampaq parlan, tsë cruzqa “T mayúscula letra niraqmi, tsëmi [Babiloniachö] dios Tamuzpa señalnimpita yurimunqanta wakinqa creiyan” tau nishqan letranö kaptin. Hina kë diccionarioqa parlanmi San Andrespa cruznimpaqpis, y tsë cruzqa X niraqmi, hina parlanmi ishkë piësapita cruzpaqpis, tsë cruzpaqa shäraq kaq piësanmi más hatun, y cruzaqnin kaqnam, más ichik, tsëtam cruz latina nir reqiyan, y tsëpaqmi tsë diccionario kënö nin: “Costumbreta qatirninmi niyan tsë cruzchö Señornintsik wanunqanta”. Pero rikanqantsiknöpis tsë costumbreqa mana alli kaq religionpitam yurimushqa.

¿Cruzta adorayarqanku punta cristiänokuna?

Unë witsankuna mëtsikaq nunakuna Jesusta wiyakuyanqanta, pëman creiyanqanta y wanurnin salvacionta apamunampaq kaqman markäkuyanqantam Bibliaqa willakun. Atska watakuna pasariptinnam, Corinto markachö këkaq judïokunata, Jesus Mesias kanqanta Pablu yachatsirqan. Tsënöpam, “Crispu jutiyoq nunaqa Teyta Jesusman creyico[q tikrarqan] wayincho llapan castancunawan. Tsenollam tse Corinto marcacho nunacunapis tse willaquita wiyacurnin, atscaq creyicurnin bautisacuyarqan” (Hechos 18:5-8). Apóstol Pabluqa manam cristiänokunata nirqantsu cruzta o imägenkunata adorayänampaq, antis “nunacuna imatapis Diostano adorayanqan caqcunata ama adorayëtsu” nirqanmi (1 Corintios 10:14). Tsëtaqa nirqan, tukïläya dioskunata adoraqkunapa costumbrenta mana qatiyänampaqmi.

Unë witsan pasanqankunata estudiaqkunaqa, manam ni mëqampis punta cristiänokuna cruzta utilizäyanqanta imapis rikätsikunqanta tariyashqatsu. Hinamampis, 1600 watakuna ushananchö qellqaq nuna (tsëtaqa nin History of the Cross nishqan librom) ninqampis shumaqmi käyitsikun o mayatsikun rasun kaqta. Kënömi nin: “Penqakïta huk lädoman churar, y hutsannaq këkar hipar wanunqan cruz [niyanqanta] qateqninkuna nikacharnin katsiyanqanta rikar, ¿kushikuntsuraq ciëlochö këkaq Jesus?”. ¿Ima ninkitaq qam?

Diosqa manam munantsu imägenkunawan adoranata. Pablum huk kuti kënö nirqan: “Diosnintsic noqantsicwan captinmi, pepa templun quecantsic, y manam juccunataqa adorashwantsu” (2 Corintios 6:14-16). Bibliachöqa, Jesus hiparnin wanunqan qeruta cristiänokuna adorayänampaq kaqta manam ni mëqan textonchö nintsu (rikäri Mateo 15:3 textotawan Marcos 7:13 textota).

Tsëqa, ¿imataq rikätsikun pikuna rasumpa kaq cristiänokuna kayanqanta? Manam cruzta ni ima imägenta adorayanqantsu. Sinöqa, kuyakoq kayanqanmi. Kikin Jesusmi qateqninkunata kënö nirqan: “Cananmi si juc mushoq mandamientuta qoyaq: Llapequicuna jucniqui jucniqui cuyanacuyanqui. Qamcunata noqa imanomi cuyayarqoq, tsenolla jucniqui jucniqui cuyanacuyanqui. Sitsun qamcuna jucniqui jucniqui cuyanacuyanqui, llapan nunacunam musyariyanqa noqapa disipulücuna cayanqequita” (Juan 13:34, 35).

[10 Kaq päginachö ninqan]

Jesus imachö wanunqampaq Mateo, Marcos, Lucas y Juan qellqar utilizäyanqan palabraqa manam “cruz” ninantsu.

[9 kaq päginachö dibüju]

Stauroschö imanö wanutsiyanqan dibujo, këqa 1600 watakuna kaqmi y lipsiopa de cruce nishqan libronchöpis këkanmi

[10 kaq päginachö dibüju]

Cruz ansada nishqanta egipciokuna perqakunachö dibujayanqan (J. m. sh. 1300 watakuna kaq)

[Pikunapa kanqan]

© DeA Picture Library / Art Resource, NY

[10 kaq päginachö dibüju]

Lakshmi nārāyanpa hindu templonchö këkaq cruz gamada nishqan

[11 kaq päginachö pikunapa kanqan]

The Cross in Tradition, History, and Art nishqan libropita (1897)