¿Mi jokʼol ta krus cham li Jesuse?

JUTUK mu skotoluk li krixchanoetike chalik ti jaʼ «senyail srelijion yajtsʼaklomtak Cristo» li kruse (Enciclopedia Hispánica). Taje chvinaj li ta epal lokʼoletik ti tstunes li relijionetike xchiʼuk li kʼusitik yichʼojan pasel ti bu chakʼ ta ilel ti te jokʼol ta krus li Jesuse. ¿Kʼu yuʼun toj tsots skʼoplal chilik krus li buchʼutik tskuy sbaik ta yajtsʼaklom Cristoe? ¿Mi ta melel jokʼol ta jun krus cham li Jesuse?

Li kʼusi tspas epal krixchanoetik sventa snaʼik li slajeb sjakʼobil taje, jaʼ ti tsaʼ ta sVivlia stukike. Jech kʼuchaʼal liʼe, li Xchʼul Cʼop Jtotic Dios, ta skʼop Chenalhó, chal ti kʼalal laj yichʼ milel li Jesuse, li buchʼutik te oyike lik xchopol kʼoptaik xchiʼuk xi laj yalbeike: «Yalan tal ta cruz», xutik (Mateo 27:40, 42). Epal Vivliaetik jech chalik ek. Li Vivlia Xchʼul Cʼop ti Jtotic Diose, ta skʼop Chamula, chal ti Simón likem ta lum Cirenee, laj yichʼ sujel yuʼun soltaroetik «ta xqʼuechbel scruzal li Jesuse» (Marcos 15:21). Li ta versikuloetik liʼe, li jpʼel kʼop «kruse» jelubtasbil tal ta jpʼel kʼop griego ti jaʼ staurós, xie. ¿Mi tukʼ van sjelubtasojik tal li jpʼel kʼop taje? ¿Mi jaʼ van skʼan xal ta melel li jpʼel kʼop kʼalal laj yichʼ tsʼibaele?

¿Mi melel jaʼ jun krus?

Li William E. Vine, ti xchanojbe lek skʼoplal xkuxlejal xchiʼuk skʼop li jgriegoetike, xi chal ta sventa li jpʼel kʼop staurós, xie: «Li kʼusi baʼyel chakʼ ta aʼyele, jaʼ ti jaʼ noʼox jtel teʼe. Jaʼ te chichʼ jokʼanel sventa xichʼik milel li buchʼutik tsots smul spasojike. Li jpʼel kʼop stauroo, ti jaʼ skʼan xal jokʼanel ta teʼe, xchiʼuk li staurós xie, jelel xchiʼuk li krus ti chaʼpʼos teʼ kʼatanbile, jech kʼuchaʼal xchʼamojik li relijionetike» (Diccionario expositivo de palabras del Antiguo y del Nuevo Testamento exhaustivo).

Li livro La muerte del Mesías, ti stsʼibaoj Raymond E. Brown, xi chal ek ta sventa taje: «Li jpʼel kʼop “kruse” muʼyuk jun koʼontonkutik yuʼun, yuʼun chakʼ ta aʼyel ti chaʼpʼos teʼ ti kʼatanbile. Pe li jpʼel kʼop ta griego stauros xchiʼuk li jpʼel kʼop ta latín crux [ti jaʼ te likem tal li jpʼel kʼop cruz ta españole] maʼuk jech skʼan xal ta melel; li chaʼpʼel kʼop taje jaʼ skʼan xal jtel teʼ ti bu xuʼ xichʼ jokʼanel li krixchanoetike, xuʼ van chichʼ bajel ta laux, chichʼ jipanel o chichʼ chukel li ta teʼ taje». Li livro El Evangelio según Lucas, ti stsʼibaoj Joseph A. Fitzmyer, xi chal eke: «Ta sventa li buchʼutik xchʼunojik Cristoe, chichʼ jelubtasel kʼuchaʼal “krus” li jpʼel kʼop ta griego stauros xie, akʼo mi “jtel teʼ” noʼox li kʼusi baʼyel chakʼ ta aʼyele».

Li buchʼutik la stsʼibaik Vivliae la stunesik xtok jpʼel kʼop ta griego ti jaʼ onoʼox chalbe skʼoplal li bu la sjokʼanik li Jesuse, li jpʼel kʼop taje jaʼ xýlon. Li jun tsʼib ta yok vun li ta livro Historia universal de la Iglesia Católica, ti stsʼibaoj René F. Rohrbacher, chal ti jpʼel kʼop ta griego xchiʼuk li jpʼel kʼop ta hebreo taje, «maʼuk skʼan xal krus jech kʼuchaʼal xkojtikintike, moʼoj, yuʼun jaʼ noʼox chakʼ ta aʼyel jtel teʼ».

Jech kʼuchaʼal laj xa kalbetik kʼoplal ta sventa kʼusi skʼan xal-o li jpʼel kʼop taje, jkʼeltik avil li kʼusi chal Hechos 5:30 li ta Reina-Valera ti laj yichʼ pasel ta 1960: «Li sDios jtot jmeʼtike, jaʼ la xchaʼkuxes li Jesuse, ti voʼoxuk la ajokʼanik ta jtel teʼe [xýlon]». Li yantik Vivliaetike, akʼo mi «krus» sjelubtasojik li jpʼel kʼop staurós, xie, sjelubtasojik xtok li jpʼel kʼop «jtel teʼ» ta sventa li jpʼel kʼop xýlon, xie. Jech kʼuchaʼal liʼe, li ta Gálatas  3:13 ta Vivlia Xchʼul Cʼop Jtotic Dios, ta skʼop Chenalhó, xi chale: «Jaʼ yuʼun iʼay li Cristoe, ay scoltautic ta sventa li stojol mulil ti scʼoplal chquichʼtic ta sventa li mantaletique. Jaʼ la xcuch scotol li stojol mulil ti scʼoplal chquichʼtique. Yuʼun jech tsʼibabil ta scʼop Dios: “Li bochʼo jocʼol ta teʼ [xýlon] chchame, jaʼ acʼbil stoj smul yuʼun Dios”».

Jlik diksionarioe xi chal ta sventa li chaʼpʼel kʼop staurós xchiʼuk xýlon ta sventa li kʼusi skʼan xale: «Li chaʼpʼel kʼop taje mi junuk jaʼ chalbe smelolal krus kʼuchaʼal jchʼunojtik xchiʼuk kilojtik li ta lokʼoletik avie» (A Critical Lexicon and Concordance to the English and Greek New Testament). Xkaltike, kʼalal li jtsʼibajometik yuʼun Evanjelioetik la stunesik li jpʼel kʼop staurós sventa chalbeik skʼoplal li kʼusi laj yichʼ tunesel sventa sjokʼanik li Jesuse, maʼuk skʼan xal-o li «krus» ti xkojtikintik avie. Jaʼ yuʼun li Vivlia Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras, chal «jtel teʼ» li ta Mateo 27:40-42 xchiʼuk li ta yan tekstoetik ti bu chal staurós, xie. Maʼuk noʼox stuk jech tstunes. Li Vivlia Las Sagradas Escrituras. Versión Antigua ti la stukʼibtas Russell Martin Stendale tstunes li jpʼel kʼop «jtel teʼ» eke, xchiʼuk xi to chalbe smelolal xtoke: «Teʼ o jtel teʼ ti bu la sjokʼanik li Jesuse». Oy to yan Vivliaetik ti jech tstunesike, jun taje jaʼ li Versión Israelita Nazarena (ti «teʼ» xi sjelubtasoje), li Vivlia sjelubtasoj Diego Ascunce (la stunes «teʼ» xchiʼuk «teʼ sventa sjokʼanobil krixchano») xchiʼuk li Vivlia Pacto Mesiánico sbie (sjelubtasoj «teʼ» xchiʼuk «teʼ [sventa bu chil svokol krixchanoetik]»).

Ti bu ilik tal stunesel li kruse

Mi muʼyuk chal Vivlia ti jokʼol cham ta krus li Jesuse, ¿kʼu yuʼun chakʼ ta xchʼulnaik xchiʼuk ti jaʼ skʼelobil xchʼunel yoʼontonik li relijion Katolikae, li relijion Ortodoxae xchiʼuk li protestanteetik ti chalik ti beiltasbilik yuʼun Vivliae? ¿Kʼu yuʼun ti buchʼuuk xa noʼox stunese?

Yuʼun li kruse maʼuk noʼox stuk chichʼik ta mukʼ li relijionetik taje, yuʼun tstunesik ek li buchʼutik toj voʼone xa slikel tal srelijionike, akʼo mi muʼyuk xchʼunojik Cristo. Epal livroetik ti chchanbeik skʼoplal taje, chalik ti jal toʼox la skʼan xtal Cristo kʼalal lik tal stunesel li jeltos krusetike. Jech kʼuchaʼal liʼe, li stsʼib voʼne j-egiptoetike (jeroglíficos egipcios), chakʼ ta ilel ti lokʼtabilik xchiʼuk skrusik li sdiosike, li krus taje xkoʼolaj kʼuchaʼal letra T, jaʼ noʼoxe oy kʼusi te joyol ta sjol, (li kʼusi joyol ta sjol li letra T taje, jaʼ sbi ansa li ta latín kʼope, jaʼ yuʼun ojtikinbil kʼuchaʼal «cruz ansada»). Ep siglo ta tsʼakale, li jtos krus taje, ti jaʼ toʼox skʼelobil kuxlejale, lik stunesik tal li relijion Katolika Copta xchiʼuk li yantik relijionetike.

Li Gran Enciclopedia Larousse xi chal ta sventa li kruse: «Li krus mas voʼone lik yichʼ tunesele, jaʼ li cruz gamada [jtos krus ti chanib letra mayuskula gamma snitoj sbae] o esvástica». Li jpʼel kʼop esvástica xie, likem tal ta India, ti jaʼ jech ojtikinbil yuʼunik li buchʼutik ta xchanbeik skʼoplal li kʼusitik voʼne mukajtik ta lume xchiʼuk li buchʼutik chchanbeik skʼoplal sloʼil xkuxlejalik li jteklumetik ta slokʼeb Kʼakʼale. Li krus taje ta stunesik toʼox tajek li j-hinduetik ta Indiae xchiʼuk li j-budistaetik ta Asiae, oy to tstunesik avi sventa xnichimtasobil kʼusitik li ta jteklumetik taje.

 Akʼo mi mu jnaʼtik lek bakʼin lik stunesik tal krus sventa skʼelobilik li buchʼutik tskuy sbaik ta yajtsʼaklom Cristoe, li diksionario yuʼun William E. Vine xi chale: «Ta oʼloltik batel siglo 3 ta jkʼakʼaliltike, li relijionetike oy xa bu muʼyuk la xchʼunik li chanubtaseletik chakʼ Diose o la sjelbeik smelolal. Sventa xpuk batel li buchʼutik xchʼunojik Cristo ta alele, laj yichʼ chʼamel li buchʼutik maʼuk jchʼunolajeletike manchuk mi muʼyuk xchʼunel yoʼontonik ta melel, jech xtok laj yakʼik akʼo stunesik li lokʼoletik o yan kʼusitik yichʼojik tale. Jaʼ yuʼun, te lik tal stunesel [...] li kruse».

Oy jtsʼibajometik chalik ti oy kʼusi kʼot ta pasel ta sjabilal 312 ta jkʼakʼaliltike. Li ajvalil Constantinoe, ti jaʼ chichʼ ta mukʼ li Kʼakʼale, oy la kʼusi laj yil jun velta kʼalal jaʼo yakal spasel kʼope. Yaʼeluke laj la yil jun krus ta Kʼakʼal xchiʼuk oxpʼel kʼop ta latín ti xi chale: In hoc vince, ti jaʼ skʼan xal «Jaʼ cha tsalvan-o», xie. Ta mas tsʼakale, li vanderaetik tstunese, li eskudoetike xchiʼuk li yan yabtejebtak yajsoltarotake te xa slokʼtaojik li lokʼol taje (jaʼ li te xvinaj ta tsʼetkʼobe). Jech kʼuchaʼal chal li loʼiletike, li Constantinoe och ta jchʼunolajel, akʼo mi jaʼ to laj yichʼ voʼ kʼalal yuʼun xaʼox chchame, taje echʼem xaʼox 25 jabil. Pe oy buchʼutik chalik ti naka noʼox la skuy sba ti och ta jchʼunolajele. Jech kʼuchaʼal chal jun livro liʼe: «Ta stalelal ivinaj ti maʼuk oy ta yoʼonton chchʼam li chanubtaseletik yuʼun Jesús ta Nazarete, li kʼusi tskʼane jaʼ ti spas ta relijion katolika [ta spʼejel balumil] li yajtsʼaklomtak Cristoe, sventa kʼunuk xa ta chʼamel chaʼiik li buchʼutik ch-ochike» (The Non-Christian Cross).

Li vaʼ kʼakʼal taje te lik talel stunesel ep ta tos krusetik. Jech kʼuchaʼal liʼe, li Nuevo Diccionario Bíblico Certeza, chal ta sventa li «cruz de san Antonio», sbie. Li krus taje «xkoʼolaj ta letra T mayuskula, oy buchʼutik chalik ti jaʼ la senyail li dios Tamuz, [sdios li jbabiloniaetike]», jaʼ xkaltik li letra tau. Li diksionario taj xtoke, chalbe skʼoplal xtok ta sventa li cruz de San Andrés, ti xkoʼolaj ta letra X, xchiʼuk li krus ti chaʼpʼos teʼ kʼatanbile. Li slajeb krus laj kalbetik skʼoplale, ti mas ojtikinbile, xi chal xtok li diksionario ta sventa taje: «Jaʼ mas chʼunbil ti jaʼ li krus ti bu laj yichʼ jokʼanel li Jesuse». Jech kʼuchaʼal laj xa kiltike, muʼyuk sprevailtak li kʼusitik chʼunbile.

¿Kʼusi toʼox xchʼunojik li baʼyel yajtsʼaklomtak Cristoe?

Li Vivliae chakʼ ta ilel ti ep krixchanoetik laj yaʼiik li chanubtaseletik laj yal Jesús ta baʼyel sigloe, la xchʼunik ta stojolal xchiʼuk la xchʼamik li sbalil slajele. Ta mas tsʼakale, kʼalal la xcholbe mantal judioetik ta Corinto li jtakbol Pabloe, laj yakʼanbe snaʼ ti jaʼ li Mesiase. Ta skoj taje, li Crispo ti «jaʼ banquilal te ta nail tsobobbail[e,] la xchʼunic Cajvaltic scotolic te ta sjunul sna. Ep Corinto cristianoetic la xchʼunic noxtoc, jech te laj yichʼic voʼ» (Hechos 18:5-8). Muʼyuk laj yalanbe ti akʼo stunesik achʼ lokʼoletik o yan kʼusitike, moʼoj, xi laj yal mantal li jtakbole: «Jʼechʼel comtsanic yichʼel ta mucʼ li cʼusitic cuybil ta diosetique» (1 Corintios 10:14). Taje te smakoj skotol li kʼusitik likem tal ta stojolal krixchanoetik ti maʼuk jchʼunolajeletike.

Li j-al-loʼiletik xchiʼuk li buchʼutik chchanbeik skʼoplal kruse, muʼyuk staojbeik sprevailtak mi la stunesik krus li baʼyel yajtsʼaklomtak Cristoe. Maʼuk noʼox taje, oy kʼusi tsots skʼoplal laj yal jun jtsʼibajom ta slajebtik batel siglo 17 (ti te ta jtatik ta livro History of the Cross), xi chale: «Kʼalal chil Jesús ti lek xa tstunesik yajtsʼaklomtak li kʼusi laj yichʼ-o milel [ta alele], ti bu la stsʼik kʼexlale, ti bu la stsʼik svokol akʼo mi muʼyuk smule, ¿mi xmuyubaj-o van ta melel?». ¿Kʼusi cha nop voʼote?

Mu persauk jtunestik lokʼoletik o yan kʼusitik sventa lek xil Dios li kʼuyelan chkichʼtik ta mukʼe. Yuʼun li Pabloe, xi onoʼox la sjakʼe: «¿Mi yuʼun xuʼ ta jticʼtic ochel ta xchʼulna Dios ti cʼusi meltsanbil ta cʼabale?» (2 Corintios 6:14-16, Ch). Li Vivliae muʼyuk bu jotuk chal ti skʼan jtunestik sventa xkichʼtik-o ta mukʼ Dios li kʼusi la stunesik o ti bu la sjokʼanik-o Jesús kʼalal la smilike (koʼoltaso xchiʼuk Mateo 15:3 xchiʼuk Marcos 7:13).

Vaʼun chaʼa, ¿kʼuxi chichʼik ojtikinel li buchʼutik melel yajtsʼaklomtak Cristoe? Maʼuk ch-ojtikinatik-o mi tstunesik krus o yan lokʼoletike, moʼoj, jaʼ ch-ojtikinatik-o mi skʼanoj sbaike. Yuʼun xi onoʼox laj yalbe yajtsʼaklomtak li Jesuse: «Ta xcalboxuc comel jun achʼ mantal, cʼanano me abaic. Jech chac cʼu chaʼal la jcʼanoxuc li vuʼune, jaʼuc me jech chacʼanan abaic li voʼoxuque. Me jech chapasique, jech ta snaʼic o scotol cristianoetic ti voʼoxuc cajchancʼopoxuque» (Juan 13:34, 35).

[Tsʼib ti mukʼtik sletraile ta pajina 19]

Li kʼopetik la stunesik li jtsʼibajometik yuʼun Evanjelioetike, maʼuk skʼan xal li krus ti xojtikinik krixchanoetik avie

[Lokʼol ta pajina 18]

Jokʼanbil jun vinik ta staurós, lokʼtabil ta siglo 17 ti chichʼ tael li ta livro de cruce, ti stsʼibaoj lipsioe

[Lokʼol ta pajina 19]

Slokʼol voʼne j-egiptoetik xchiʼuk li cruz ansada ti jaʼ skʼelobil kuxlejale (te van ta siglo 14 kʼalal maʼuk toʼox jkʼakʼaliltike)

[Stojel ta vokol]

© DeA Picture Library / Art Resource, NY

[Lokʼol ta pajina 19]

Cruz gamada ta stemplo j-induetik ta lakshmi narayan

[Stojel ta vokol ta pajina 20]

Ta livro The Cross in Tradition, History, and Art (1897)