Mambu Mayingi Mambote Imonanga

LUSANSU LWA ARTHUR BONNO

MUNA mvu wa 1951, mono yo nkaz’ame Edith ku lukutakanu lwa mvivu twakala vava twawa luzayisu vo vekala ye lukutakanu mu kuma ki’awana bazolele kwenda muna salu kia kimisionario.

Yavova vo: “Yambula twenda wá kaka.”

Edith wavutula vo: “E salu kiaki ke salu kieto ko!”

“Twenda e Edith, wá kaka tukwenda wá.”

Vava kiafokoka lukutakanu, bayantika vana e ndomba za kota Sikola ya Ngiladi.

Yavova vo: “Tutambula kimana twasoneka.”

Edith wavutula vo: “E Arthur, e yitu yeto nga sisa tukubasisa?”

Una vavioka mvu mosi ye ndambu tuka twakadila kuna lukutakanu, twayenda kota Sikola ya Ngiladi yo filwa kuna Equador, kuna sude ya América.

Nze una omwene muna mbokena twakala zau yo nkaz’ame kuna lukutakanu lwa mvivu, i nkwa mambu mangolo yakala, yamonanga vo tulenda sala konso salu tuzolele. Kansi, Edith nlembami kakala, wazayanga e tezo kia dina tulenda vanga. Ekolo kasansukanga kuna mbanza yakete ya Elizabeth, Pennsylvania, Estados Unidos, kasidi vanga nkangalu wandá ko, ngatu mona wantu a nsi zakaka. Diampasi dikala kwa yandi dia sisa yitu yandi. Kana una vo i wau, watambulwila kwenda sadila mu nsi ya kinzenza. Muna mvu wa 1954, twalwaka kuna Equador. Yamu wau, twakinu sala e salu kia kimisionario mu nsi yayi. Muna mvu miawonso tuna kwaku, mambu mayingi mambote tumonanga. Nga zolele zaya maka mambu?

Mambu Makiese Tusungamenanga

Zunga kiantete twafilwa i kuna mbanza Quito ina vo i mbanz’a kimfumu a nsi yayi, kuna miongo mia Andes. Lumbu yole twakangala mun’ekalu ye muna kumbi dia ntoto tuka kuna mbanza Guayaquil. O unu, o nkangalu wau miniti 30 kaka uvanganga muna kumbi di’ezulu. Mvu yá twasadila kuna Quito. I bosi, muna mvu wa 1958, diambu diakaka diakiese diatubwila. Twafilwa muna salu kia nkengi a zunga.

 Muna kolo kiakina, zunga yole kaka yakete yakala muna nsi yawonso. Muna kuma kiaki, vana ntandu a kingula nkutakani, twasilanga mpe umbangi mu tumingu twayingi muna konso mvu, muna mbanza zakete zina ke zakala ye Mbangi za Yave ko. Muna mbanza zazi, e nzo zakete-kete zakala, zakondwa zianela, mfulu za leka kaka zakalanga mo. Twakala ye nkele yakete ya mabaya twanatinanga fogareiro, nzungu, elonga dia sukulwila, mavunga, mosquiteiro, mvwatu, zulunalu zankulu ye lekwa yakaka. Twasadilanga zulunalu zazi mu fukila mavundu makala muna yaka kimana e mpuku zalembi kota muna nzo.

Kana una vo tombe kiayingi kiakalanga muna nzo zazi, tusungamenanga e mbokena zakiese twakalanga zau muna fuku ekolo twavwandanga vana mfulu yo dia madia twalambilanga muna fogareiro. Wau vo nkumbu miayingi yavovanga mambu lembi teka yindula, ezak’e ntangwa o nkaz’ame wasadilanga kolo kiaki kiavuvama mu songa kuna ndekwa zawonso e mpila yambote ya vovesela ampangi ana twakingulanga. Yawil’e mvovo miandi, yo yantika sadila mvovo mia lukasakeso vava yakingulanga ampangi. Vana ntandu, vava yavovelanga akaka e mbi, kazolanga kuyisia mu moko ko. Muna mpila yayi, yalongoka e fu kia vovanga oma mambote mu kuma kia mpangi zame. Kansi, nkumbu miayingi vava twamokenanga muna fuku, twavovelanga mana twalongokanga mun’Eyingidilu ye mana matubwilanga muna salu kia umbangi. Kieleka, mambu mayingi makiese twawanana mau.

Una Twasololwela Carlos

Ekolo twakala muna mbanza Jipijapa, kuna weste ya Equador, twavewa e nkumbu a muntu mosi wayangalelanga nsangu zambote. Ke bayika fulu kekalanga ko, nkumbu andi kaka bayika vo Carlos Mejía. Muna mene wauna, twasisa e nzo twafutilanga, ke twazaya ko kuna tuyantikila kumvavila, mpasi kwenda kaka twayendanga. Mawulu mayingi ye nteke yakala muna nzila mu kuma kia mvula yanoka muna fuku. Wau vo ku ntwala yakala, yawá ndinga ya nkaz’ame wasala manima wakazanga vo “E Arthur!” Vava yatala manima, yamona Edith odiumini muna nteke yamuna makungunu. Fioti kaka fiasala nga yaseva kele vo kakala ye mansanga ko muna meso.

Yalenda kunkatula vana nteke, kansi e nsampatu zandi zabatamena. Yavovesa toko dimosi ye dumbelele ana batalanga vo: “Nzimbu ikunuvana kele vo nukatwidi nsampatu zazi vana nteke.” Ke vavioka kolo ko, balenda katula nsampatu zazi. Kansi, o Edith fulu kia sukulwila malu kavavanga. O ngudi a wana awaya wamonanga mawonso mavangamanga, watubokela kuna nzo andi yo vana maza kwa nkaz’ame kimana kasukula malu mandi ekolo wana basukulanga e nsampatu zakala ye nteke. Vitila twenda, diambu diakiese twamona. Yayuvula kwa nkento ndioyo kana vo ozeye kuna tulenda sololwela yakala dimosi dina ye nkumbu Carlos Mejía. Wavova ye kiese kiawonso vo: “Yandi i nkaz’ame.” Kuna kwalanda, twayantika longoka Nkand’a Nzambi, awonso muna nzo au bavubwa. Muna mvu mialanda, Carlos, nkaz’andi yo wan’au awole bakituka se aviti a nzila a espesiale.

Nkangalu Miampasi—Kansi Twatoma Tambulwanga

E nkangalu mia salu kia nkengi a zunga miampasi miakalanga. Twakangalelanga muna makalu, makumbi ma ntoto, nlungu ye muna kumbi di’ezulu. Lumbu kimosi, twayenda yo John McLenachan wasalanga se nkengi a mvivu yo nkaz’andi Dorothy, muna nkangalu wa salu kia umbangi muna mavata ma alowi a mbizi, lukufi ye Colombia. Mu nlungu twakangalela wakala ye motor. Twamona mbizi ampwena nze nlungu yasiensianga vana twakala. Kana nkutu ndiona wanatanga o nlungu, wabakama kwa wonga mu kuma kia vonga kwa mbizi yayina. Muna nzaki zawonso, wafila nlungu lukufi y’ekumu.

 Kana una vo i wau, e nkakalakani twawanananga zau muna salu kia nkengi a zunga ke zilendi tezaneswa ko ye kiese twamonanga. Twazayana ye mpangi zayingi bakala vo azodi a nzenza. Nkumbu miayingi, esi nzo zina twalwakilanga batulombanga vo twadianga nkumbu ntatu muna lumbu ekolo yau badianga kaka nkumbu mosi. Ezak’e ntangwa bayambulanga vo twaleka vana mfulu zau, ekolo yau kibeni balekanga vana ntoto. O nkaz’ame nkumbu miayingi kavovanga vo: “E mpangi zazi z’akala ye z’akento bekunsadisanga mu zaya vo lekwa yakete kaka tuvwanga o mfunu muna zinga.”

“Ke Tulendi Vutuka Manima Ko”

Muna mvu wa 1960, diambu diakaka diambote diatubwila. Twabokelwa mu kwenda sadila kuna vula kuna mbanza Guayaquil. Ekolo mono yasalanga kuna vula, Edith wayendanga muna salu kia umbangi kuna nkutakani yakala lukufi ye vula. Kiayimwenanga ko vo yafwana mu sadila mun’esonekeno, kansi nze una wasonama muna Ayibere 13:21, o Nzambi okutufwanisanga ‘muna mambu mawonso mambote, mu vanga luzolo lwandi.’ Vioka mvu miole, yabokelwa mu kwenda kota sikola yakaka ya Ngiladi kuna Betele ya Brooklyn, Nova York mu ngonde kumi. Muna kolo kiakina, akento balombwanga vo basala yo kwamanana muna salu kiau. Nkaz’ame watambula nkanda watuka kuna Brooklyn. Banlomba vo katoma yindula kana vo olenda tambulwila vo nkaz’andi kansisa mu ngonde kumi.

Muna mvutu kavana, Edith wasoneka vo: “Nzeye wo vo ke diambu diakete ko dia vanga va nza yayi, kansi tuzeye wo mpe vo Yave lenda kutusadisa kana nkia mpasi zitubwididi. . . . Ke tulendi vutuka manima ko muna konso malau ma salu batuvene ngatu muna konso elau dia toma kuyifwanisa mu lungisa kiyekwa kieto.” Muna kolo kina yakala kuna Brooklyn, konso lumingu yatambulanga nkanda watukanga kwa nkaz’ame.

Sala Kumosi ye Mpangi Zakwikizi

Muna mvu wa 1966, mono yo Edith twavutuka kuna Quito mu kuma kia mayela, yo kwamanana muna salu kieto kia kimisionario kumosi ye mpangi z’akala ye z’akento za mbanza yayi. Kieleka, mpangi zazi akwa kwikizi kikilu bakala.

Vakala ye mpangi mosi ankento wa nkwa kwikizi, ona wawandwanga nkumbu miayingi kwa yakala diandi dia mundembi-kwikila. Lumbu kimosi muna ola sambanu ya mene, muntu mosi watubokela yo kutuzayisa vo o mpangi ankento ndioyo owendo diaka. Yayenda mu nzaki kuna nzo a mpangi. Vava yamona mpangi, kiavita kwikila ko vo yandi. Waleka kakala vana mfulu, e nitu yawonso yavimba. O nkaz’andi mu nti a sesa kanwandila yavana watoloka. Muna lumbu kialanda, yawana yakala kuna nzo yo kumvovesa vo dia uzowa kevanganga. Walomba ndoloki.

Kuna lubantiku lwa mvu wa 1970, vimpi wame wavutukisa yo vutukila diaka salu kia nkengi a zunga. E mbanza Ibarra mu zunga kieto yakala. Vava twakingula mbanza yayi kuna mfoko a mvu wa 1950, Mbangi zole  kaka za Yave bakala mo. Misionario mosi ye mpangi wa mwisi mbanza. Muna kuma kiaki, etima diayingi twakala diau dia mona ulolo wa mpangi zampa bakota muna nkutakani.

Muna lukutakanu lwantete, mpangi Rodrigo Vaca wakala kun’evovelo, wafilanga elongi dia yuvu ye mvutu. Vava kayuvulanga kiuvu, nkangu wakazanga vo “Yo, yo!” (“Mono, mono!”) vana fulu kia zangula moko. Mono yo Edith twatalana yo sivika. Yakiyuvula vo: ‘Nkia diambu divangamanga vava?’ I bosi, twabakula vo mpangi Vaca mpofo, kansi osungamenanga e ndinga za mpangi muna nkutakani ekolo bekazanga. Kieleka, mpangi ndioyo mvungudi ambote ona otomene zaya mameme mandi! Ediadi diatusungamesa e mvovo mia Yesu mina muna Yoane 10:3, 4, 14 mu kuma kia Mvungudi Ambote ona watoma zayana ye mameme mandi. O unu, nkutakani sambanu za ndinga Espanhol zina muna mbanza Ibarra, nkutakani mosi ya ndinga Quichua, imosi ya nding’a sinsu. Mpangi Vaca wakinu sala ye kwikizi kiawonso nze nkuluntu ye mviti a nzila a espesiale.

Matondo mu Kuma kia Wete wa Yave

Muna mvu wa 1974, twamona ziku kiakaka kia wete wa Yave vava twavoveswa vo twavutuka kuna Betel. Yayantika diaka sadila mun’esonekeno, i bosi yasolwa se mosi muna Buka kia Afidi a Vula. Entete Edith kuna kuku kasadilanga, i bosi wayantika sadila mun’esonekeno. Yamu unu wakinu sala e salu kia tambula yo fila nkanda.

Mu mvu miayingi, tukalanga ye kiese kia tambula ulolo wa misionario bakota sikola ya Ngiladi, ana besadisanga ampangi muna nkutakani zina besadilanga mu zikuka muna mwanda yo kala yo vema. Tukasakeswanga mpe kwa mpangi zayingi z’akala ye z’akento batuka mu tezo kia nsi 30 yo kwiza sadila mu nsi yayi. Tutoma sivikanga e fu kiau kia kuyivana kuna mvevo. Akaka bateka nzo zau yo yambula salu yau kimana beza sadila mu fulu ivavanga ateleki ayingi a Kintinu. Basumba makalu mu kwenda sila umbangi mu zunga yandá, sikidisa nkutakani zampa yo vana moko muna salu kia tunga Maseka ma Kintinu. Mpangi zayingi z’akento bena vo ampumpa betukanga mu nsi za kinzenza mu kwiza sala se aviti a nzila. Ekwe vema besonganga ampangi awaya!

Kieleka, mambu mayingi mambote imonanga mu mvu miami isadilanga Nzambi. Dimosi muna mambu mama i ngwizani ambote ngina yau yo Yave. Ivutulanga mpe matondo wau vo Yave wampana “nsadisi.” (Etu. 2:18) Vava isungamenanga e mvu 69 tuna entwadi nze nkento yo yakala, iyindulanga e sono kia Ngana 18:22, kivovanga vo: “On’osolwele nkento, osolwele wete, yo tambula nsambu kwa Yave.” Kiese kiayingi imonanga mu kala vamosi yo Edith. Okunsadisanga mu mpila zayingi. Wasonga mpe vo mwana ambote kuna kwa ngudi andi. Tuka twalwakila kuna Equador, o nkaz’ame watwikanga nkanda kwa ngudi andi konso lumingu yamuna mvu wa 1990, vava ngudi andi kafwa ye kimbuta kia mvu 97.

Owau se mvu 90 ngina miau, o Edith mvu 89. Kiese kiayingi tumonanga wau twasadisa tezo kia 70 lwa wantu mu zaya Yave. Tuvutulanga matondo wau twasoneka ndomba zazina za kota Sikola ya Ngiladi se vioka 60 ma mvu. E nzengo zazi zatutwasila zingu kiazala ye mambu mayingi mambote.

[Foto ina muna lukaya lwa 29]

Kuna Yankee Stadium, Nova York, kumosi ye misionario zakaka twakota yau Sikola ya Ngiladi, 1958

[Foto ina muna lukaya lwa 31]

Twakingula nzo ya mpangi mosi ekolo twakala muna salu kia kinkengi a zunga, 1959

[Foto ina muna lukaya lwa 32]

Kuna vula dia Equador, 2002