Ammoyo Kadi?

Adda kadi nagdumaan dagiti nagan kadagiti nagkauna a damili a selio ken dagiti nagan a nadakamat iti Biblia?

▪ Idi un-unana, malukot ken mareppet dagiti opisial a dokumento. Maikkan iti sangatipkel a pitak iti nagsiglotan sa maselioan. Dagiti tatak ti selio ti nagserbi a pirma, testimonia, ken pammasingked kadagiti dokumento.

No dadduma, adda selio kadagiti pangtanda a singsing ket naibilang a napateg dagita nga alikamen. (Genesis 38:18; Ester 8:8; Jeremias 32:44) Masansan a maikabil iti pagselio ti nagan ti makinkukua, ti opisial a titulona, ken ti nagan ti amana.

Ginasut a nagkauna a tatak ti selio ti natakuatan dagiti managsirarak. Sumagmamano kadagitoy ti addaan iti nagan ti tattao a nadakamat iti Biblia. Kas pagarigan, nakasarak dagiti arkeologo kadagiti tatak a maipagarup a naggapu iti mismo a pagselio ti dua nga ari ti Juda. Kastoy ti mabasa iti maysa a selio: “Kukua ni Acaz [nga anak ni] Yehotam [Jotam], Ari ti Juda.” Kastoy met ti adda iti sabali: “Kukua ni Ezekias [nga anak ni] Acaz, Ari ti Juda.” (2 Ar-ari 16:1, 20) Nagturay da Acaz ken Ezekias idi maikawalo a siglo B.C.E.

Sinukimat dagiti eskolar ti adu pay a tatak dagiti pagselio a maipagarup a kukua ti tattao a nainaganan iti Biblia. Karaman kadagitoy a tattao ti nadakamat kadagiti surat ni Jeremias, kas kada Baruc (sekretario ni Jeremias), Gemarias (“anak ni Safan”), Jerameel (“anak ti ari”), Jucal (“anak ni Selemias”), ken Seraias (kabsat ni Baruc).​—Jeremias 32:12; 36:4, 10, 26; 38:1; 51:59.

Kasano nga inawagan ti Biblia ti nadumaduma nga oras ti aldaw?

▪ Nagaramat ti Hebreo a Kasuratan iti sasao a “bigat,” “agmatuon,” “tengnga ti aldaw,” ken ‘rabii.’ (Genesis 24:11; Deuteronomio 28:29; 1 Ar-ari 18:26) Biningbingay dagiti Hebreo ti rabii iti tallo a “panagbantay” nga agarup sagpapat nga oras. Ngem idi agangay, tinuladda ti sistema dagiti Griego ken Romano nga addaan iti uppat a “panagbantay.” Nalabit daytoy a sistema ti tinukoy ni Jesus idi kinunana: “Agtultuloykayo nga agbantay, ta saanyo nga ammo no kaano nga umay ti apo ti balay, no iti mumalemen wenno iti tengnga ti rabii wenno iti panagtaraok ti kawitan wenno iti nasapa iti bigat.” (Marcos 13:35) Adtoy dagiti uppat a “panagbantay”: (1) “mumalemen,” ilelennek ti init agingga iti alas 9:00 ti rabii, (2) alas 9:00 ti rabii agingga iti tengnga ti rabii, (3) “panagtaraok ti kawitan,” tengnga ti rabii agingga iti agarup alas 3:00 ti parbangon, ken (4) alas 3:00 ti parbangon agingga iti ileleggak ti init. Bayat ti “maikapat a panagbantay ti rabii” ti pannagna idi ni Jesus iti rabaw ti danum iti Baybay ti Galilea.​—Mateo 14:23-26.

Iti Kristiano a Griego a Kasuratan, ti termino nga “oras” ket katupag ti maysa nga oras iti intero nga agmalem, manipud ileleggak agingga iti ilelennek ti init. (Juan 11:9) Yantangay agduduma ti tiempo ti ileleggak ken ilelennek ti init idiay Israel iti tunggal panawen, masansan a di eksakto ti pannakadakamat dagiti oras idi, kas iti “agarup maikanem nga oras.”​—Aramid 10:9.

[Ladawan iti panid 15]

Damili a selio nga addaan iti nagan nga Ezekias ken Acaz (sango) ken posible a Baruc (likud)

[Credit Lines]

Likud: Courtesy of Israel Museum, Jerusalem

Sango: www.BibleLandPictures .com / Alamy

[Ladawan iti panid 15]

Kuadrante (sundial), idi panawen ti imperio ti Roma (27 B.C.E.–476 C.E.)

[Credit Line]

© Gerard Degeorge/​The Bridgeman Art Library International