Kanus-a Gisulat ang Bibliya?

Ang Bibliya usa ka talagsaong basahon. Kapin sa tulo ka bilyong tawo ang nag-isip niini nga sagrado. Gitawag kini nga labing himalitan sa tanang panahon, ug gibanabanang 6,000,000,000 ka kopya niini ang naimprenta (sa tibuok o sa bahin) sa kapin sa 2,400 ka pinulongan.

BISAN tuod ang Bibliya mao ang labing kaylap nga basahon nga ginabasa sa kasaysayan, dunay daghang opinyon kon kanus-a kini gisulat, ilabina ang Hebreohanong Kasulatan, nga sagad gitawag ug Daang Tugon. Tingali imo nang nabasa ang pipila niini sa mga magasin ug libro, o kaha imo nang nakita ang pagpatin-aw niini sa mga eskolar diha sa mga dokumentaryo sa telebisyon. Ania ang pipila nila ka panglantaw.

▪ “Ang kadaghanang basahon sa Bibliya gisulat sa ikawalo hangtod sa ikaunom nga siglo B.C.E., o, tali sa mga panahon ni manalagnang Isaias ug Jeremias.”

▪ “Sa milabayng duha ka gatos ka tuig ang mga eskolar sa Bibliya sagad nagtuo nga ang kadaghanang bahin sa Hebreohanong Bibliya gisulat ug giedit sa Persianhon ug Helenistiko nga mga yugto (sa ikalima hangtod sa ikaduhang siglo B.C.E.).”

▪ “Ang katibuk-ang unod sa Hebreohanong Bibliya sumala sa atong makita karon maoy sukad pa sa Helenistikong yugto (sa ulahi niadtong mga ikaduha hangtod sa unang siglo [B.C.E.]).”

Unsaon paglantaw sa usa ka Kristohanon kining nagkasumpaking mga ideya kon siya nagtuong “ang tibuok Kasulatan inspirado sa Diyos”? (2 Timoteo 3:16) Aron matubag kini, atong tagdon ang duha ka anggulo.

Ang Kronolohiya sa Bibliya

Gihisgotan sa Hebreohanong Bibliya ang daghang kronolohikanhong panghitabo. Kini nagpaila nga ang unang mga basahon gisulat sa panahon ni Moises ug Josue, mga 3,500 ka tuig kanhi. * Si Samuel, David, Solomon, ug ang uban pa mihimog dugang mga sinulat niadtong ika-11ng siglo B.C.E. Kini gisundan ug makasaysayanhon, balaknon, ug matagnaong mga basahon, nga gisulat sukad sa ikasiyam hangtod sa ikalimang siglo B.C.E.

 Ang mga kopya o tipik niini nga mga basahon sa Bibliya, gawas sa Ester, maoy bahin sa Mga Linukot nga Basahon sa Patayng Dagat. Ang pagtino sa petsa pinaagi sa carbon 14 (radioactive carbon) ug sa paleography (ang pagtuon sa karaang mga manuskrito) nagpamatuod nga ang labing karaan niini nga mga linukot maoy sukad pa sa mga 200-100 B.C.E.

Kon Unsay Gisulti sa mga Kritiko

Ang pangunang rason kon nganong giduhaduhaan ang kronolohiya sa Bibliya maoy tungod sa pag-angkon niini nga kini inspirado sa Diyos. Bahin niini, sa iyang librong The Old Testament Documents, si Propesor Walter C. Kaiser, Jr., misulat: “Sayop ang [Bibliya] kay kini nag-ingong kini gikan sa Diyos, ug naghisgot bahin sa mga milagro ug sa Diyos.” Ang mga eskolar nga wala motuong ang Bibliya inspirado sa Diyos miergo nga ang Bibliya angayng tukion pag-ayo sama sa ubang libro.

Sa dugayng panahon, ang teoriya ni Darwin bahin sa ebolusyon nagpatin-aw kanhi nga ang mga relihiyon nagbag-obag-og mga dagway. Kini nagsugod sa pagsimba sa kinaiyahan, dayon sa daghang diyos, ug sa kataposan sa usa lamang ka diyos. Kay ang unang mga basahon sa Bibliya naghubit man sa pagsimba sa usa lang ka Diyos, ang uban nangatarongan nga kini gisulat nga ulahi na kaayo.

Sukad niadto mitungha ang lainlaing kritisismo sa Bibliya. Pananglitan, ang usa ka bag-o pang gipatik nga diksiyonaryo sa Daang Tugon naundan ug detalyadong mga artikulo bahin sa sistematikong pagtuki sa Bibliya maylabot sa pagkasulat, kasaysayan, katitikan, asoy, tinubdan, kultura, ug sa unang lima ka basahon niini.

Bisan tuod magkalahi ang opinyon sa mga eskolar kon kanus-a gisulat ang mga basahon sa Bibliya, daghan ang mipabor sa teoriya ni Propesor R. E. Friedman. Siya misulat: “Ang karaang mga magsusulat nagtagik ug balak, prosa, ug balaod latas sa ginatos ka katuigan. Ug unya gigamit kini sa mga editor ingong tinubdan nga mga reperensiya sa paghimo sa Bibliya.”

Ang librong Faith, Tradition, and History naghisgot ug pipila niini ug sa uban pang panglantaw bahin sa Bibliya. Apan, ingong sumaryo, kini nagkomento: “Bisan tuod ang mga eskolar nagkahiusa sa ilang kakulang ug pagsalig sa Bibliya ug masaligon kaayo sa ilang kaugalingong mga teoriya, sila kritiko kaayo sa mga opinyon sa ilang isigkaeskolar.”

Gilabanan ang Pagkatukma sa Kronolohiya sa Bibliya

Ang unang mga basahon sa Bibliya gisulat diha sa dali madugtang materyales. Busa dili gayod makataronganong makita pa ang orihinal nga mga sinulat o ang unang mga kopya niini  sukad sa panahon ni Moises, Josue, Samuel, o David. Apan, posibleng masusi ang dili direktang pamatuod sa kasaysayan, nga nagpamatuod nga makataronganon ang pagdawat sa mga petsang giingon sa Bibliya mismo, sama sa pagdawat niini sa daghang tinahod nga mga eskolar ug mga arkeologo. Unsay gibutyag niini nga pamatuod? Tagda ang pipila ka pananglitan.

▪ Diha na bay sinulat nga mga literatura 3,500 ka tuig kanhi sa karaang Tungang Sidlakan niadtong buhi pa si Moises ug Josue, sumala sa giingon sa Bibliya? Ang mga manuskrito sa kasaysayan, relihiyon, pamalaod, ug literatura gisulat sa karaang Mesopotamia ug Ehipto. Komosta ang mga sinulat ni Moises ug sa ubang mga Israelinhon? Ang Dictionary of the Old Testament: Pentateuch nagtubag: “Dili gayod kaduhaduhaan nga diha nay literatura sa Canaan niadtong Late Bronze Age [mga 1550 hangtod sa 1200 B.C.E.].” Kini nagdugang: “Pinasukad sa karaang pamaagi sa pagsulat, imposibleng ang mga dokumentong giingon nga gisulat ni Moises wala maglungtad, ni ang uban usab.”—Exodo 17:14; 24:4; 34:27, 28; Numeros 33:2; Deuteronomio 31:24.

▪ Migamit ba ang mga magsusulat sa Bibliya ug mga sinulat sa karaang panahon ingong mga reperensiya? Oo, ang uban migamit ug ‘mga basahon,’ nga tingali maoy mga dokumento sa gobyerno, talaan sa mga kagikan, sinulat sa kasaysayan, ug mga dokumento sa tribo ug pamilya.—Numeros 21:14; Josue 10:13; 2 Samuel 1:18; 1 Hari 11:41; 2 Cronicas 32:32.

▪ Nganong wala may mga dokumento sa Bibliya nga mas karaan kay sa Mga Linukot nga Basahon sa Patayng Dagat? Ang Biblical Archaeology Review nag-ingon: “Nadugta na ang mga dokumentong papiro ug panit sa hayop sa kadaghanang dapit sa Palestina, gawas lang diha sa umaw kaayong mga dapit sa palibot sa Patayng Dagat. Kini nga materyales madunot sa umogon nga yuta. Busa, wala magpasabot nga tungod kay wala kini madiskobrehi, kini wala maglungtad. Gani, nakaplagan ang gatosan ka kulonong igtitimbre nga gigamit sa pagtimbre sa mga dokumento. Ang mga dokumentong papiro ug panit nadugta na kay kini nasunog o naumogan sa yuta, apan ang kulonong mga igtitimbre wala madugta. Kini gibanabanang sukad pa niadtong ikasiyam hangtod sa ikalimang siglo B.C.E.

▪ Sa unsang paagi napreserbar ang mga manuskrito sa Bibliya? Ang librong The Bible as It Was nag-ingon: “Ang mga estorya, salmo, balaod, ug mga tagna nga atong nabasa karon ingong bahin sa Bibliya tinong kadaghan kopyaha sa unang panahon. . . . Kay kini sublisubling gikopya nianang panahona, nagpasabot nga kini gigamit; kini hinungdanon sa inadlawng pagkinabuhi. . . . Walay usang maghasol sa pagkopya niini kon walay katuyoan.”—Deuteronomio 17:18; Proverbio 25:1.

 Kini nagkahulogang ang unang mga basahon sa Bibliya gibalikbalik pagkopya latas sa 1,500 ka tuig hangtod sa unang siglo C.E. Lakip niini nga sistema sa tukmang pagkopya mao ang “pagtul-id sa karaang gramatikanhong mga porma ug espeling niini, usa ka sistemang kaylap nga gihimo sa Duol nga Sidlakan sa karaang panahon,” matod sa librong On the Reliability of the Old Testament. * Busa ikaingong sayop ang kritisismo bahin sa mga porma ug estilo sa sinulat nga mga manuskrito.

Kanus-a Gisulat ang Bibliya?

Makataronganon bang moinsistir nga kay wala nay makaplagang mga manuskritong naglungtad sa panahon ni Moises, Josue, Samuel, ug sa uban pa, ang mga basahon sa Bibliya nahisulat nga ulahi na kaayo? Daghang eskolar ang mouyon nga ang pagkawalay ebidensiya dili pamatuod nga wala maglungtad kini nga mga manuskrito. Duna ba gyod kahay materyales nga daling madugta ang napreserbar? Gibanabana sa Ehiptologo nga si K. A. Kitchen nga halos tanang sinulat nga papiro sa Ehipto sa wala pa ang Grego-Romanong mga panahon ang nangadugta.

Kadtong nagtahod sa Bibliya tingali angay usab nga mangutana, ‘Giunsa paglantaw ni Jesus ang Hebreohanong Bibliya?’ Nianang panahona, dili gayod isyu kon kanus-a kini gisulat. Si Jesus, sama sa kadaghanang Hudiyo, dayag nga midawat sa kronolohikanhong impormasyon sa Kasulatan. Giila ba niya kon kinsa ang mga magsusulat sa unang mga basahon sa Bibliya?

Si Jesus naghisgot sa “basahon ni Moises.” (Marcos 12:26; Juan 5:46) Iyang gikutlo ang mga asoy sa Genesis (Mateo 19:4, 5; 24:37-39); Exodo (Lucas 20:37); Levitico (Mateo 8:4); Numeros (Mateo 12:5); ug Deuteronomio (Mateo 18:16). Siya miingon: “Ang tanang butang nga nahisulat diha sa balaod ni Moises ug sa mga Manalagna ug sa mga Salmo bahin kanako kinahanglang matuman.” (Lucas 24:44) Kon iya mang giila ang pagkamagsusulat ni Moises ug sa uban pa, dayag nga iyang gidawat ang pagkatukma sa kronolohikanhong impormasyon sa Hebreohanong Bibliya.

Nan, kanus-a gisulat ang Bibliya? Kasaligan ba ang kaugalingong kronolohiya sa Bibliya? Ato nang nahisgotan ang kritisismo sa daghang eskolar bahin niini ingon man usab kon unsay gibutyag sa Bibliya mismo, ang dili direktang ebidensiya sa kasaysayan, ug ang panglantaw ni Jesus. Pinasukad niini, ikaw ba mouyon sa giingon ni Jesus sa iyang pag-ampo ngadto sa iyang Amahan, si Jehova nga Diyos: “Ang imong pulong maoy kamatuoran”?—Juan 17:17.

[Mga footnote]

[Chart/Mga hulagway sa panid 20-23]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

(Gibanabanang mga petsa kon kanus-a natapos ang mga basahon sa Bibliya)

2000 B.C.E.

1800

[Hulagway]

Ang Ehiptohanong mga eskriba nakagama nag mga basahon sa wala pa si Moises

[Credit Line]

© DeA Picture Library / Art Resource, NY

1600

[Hulagway]

Natapos pagsulat ni Moises ang Genesis niadtong mga 1513 B.C.E., ginamit ang daling madugta nga materyales

Genesis 1513 B.C.E.

Josue

1400

1200

Samuel

1000 B.C.E.

[Hulagway]

Gatosan ka kulonong igtitimbre nga naglungtad pa

Naglungtad sa mga 900 hangtod sa 500 B.C.E.

Jonas

800

Isaias

600

Jeremias

Daniel

[Hulagway]

Pinilong dokumento nga papiro, nga gibugkotan ug gitimbrehan

Naglungtad sa mga 449 B.C.E.

[Credit Line]

Brooklyn Museum, Bequest of Theodora Wilbour from the collection of her father, Charles Edwin Wilbour

400

200

[Hulagway]

Ang Mga Linukot nga Basahon sa Patayng Dagat giputos sa lino ug gitipigan sa mga banga. Kini ang labing karaang naglungtad pang mga sinulat sa Bibliya

Naglungtad sa mga 200 hangtod sa 100 B.C.E.

[Credit Line]

Shrine of the Book, Photo © The Israel Museum, Jerusalem