Bushe Abrahamu Alikwete Ingamila?

BAIBOLO itila pa nama Abrahamu bamupeele kuli Farao pali ne ngamila. (Ukute. 12:16) Ilyo umubomfi wa kwa Abrahamu aile pa lwendo ulutali ukuya ku Mesopotamia, “abuulile ingamila 10 pa ngamila sha kwa shikulu wakwe.” Kanshi Baibolo ilalanga bwino ukuti Abrahamu alikwete ingamila akale sana mu myaka ya ba 2,000 B.C.E.—Ukute. 24:10.

Abantu bamo balakaana ukuti takwete. Icitabo ca New International Version Archaeological Study Bible cilanda ukuti: “Abasoma amalyashi ya kale balatwishika ifyo Baibolo yalanda pantu balanda ukuti takwali ingamila mu nshita ya kwa Abrahamu, shaishilebako  pa numa sana muli ba 1200 B.C., ninshi Abrahamu alifwa kale.” E ico, bena batila ifilanda Baibolo fya bufi pantu mu nshita ya kwa Abrahamu ingamila tashalebomfiwa muli uyu musango.

Lelo abasoma bambi batila, nangu ca kuti abantu tabaleteka sana ingamila ku kupwa kwa ba 2,000 B.C.E., ici tacilolele mu kuti pali ilya nshita tabaleshibomfya. Icitabo ca Civilizations of the Ancient Near East citila: “Ifyo bafwailisha muli ino myaka filanga ukuti lwa ku kapinda ka ku kulyo aka Arabia baleteka ingamila mu myaka ya ba 3,000 [B.C.E.]. Cimoneka kwati pa kubala baleshitekela ukuti balekamako umukaka, ukufumyako amasako, ukupangako impapa e lyo no kulyako umunani, lelo tapakokwele, batendeke ukushibomfya ukusendelapo ifipe ifyafina.” Amafupa ne fyo bashula fimbi na fyo filanga ukuti ingamila e ko shali na lintu Abrahamu talafyalwa.

Kwaliba ne fyalembwa ifilanga ukuti ifyo Baibolo yalanda pa ngamila fya cine. Ifi fine ifyalembwa filanda no kuti: “Ifyo bashulile mu Mesopotamia fyalilanda pali iyi inama [ingamila] e lyo ne fintu fimbi apaba ifikope fya ngamila. Ne fi filanga ukuti abantu nalimo balitendeke ukuteka iyi nama na mu Mesopotamia mu kutampa kwa myaka ya ba 2,000 B.C.E.,” e kutila pa nshita Abrahamu aliko.

Abasoma bamo batila, aba makwebo abalefuma ku kapinda ka ku kulyo aka Arabia abaleshitisha ifya cena cisuma balebomfya ingamila ukusendelapo ifyo baleshitisha ilyo baleya lwa ku kapinda ka ku kuso ku Egupti na ku Siria ukupita mu ciswebebe. Ici calengele ukuti ishi nama shifike na kuli ifi fyalo. Ubu bukwebo bufwile e ko bwali na ku kutendeka kwa myaka ya ba 2000 B.C.E. Lelo ilembo lya Ukutendeka 37:25-28 lyalilandapo ukuti kwali abena Ishmaele abalebomfya ingamila ukutwala ifya cena cisuma ku Egupti pa numa ya myaka nalimo 100 ukutula apo Abrahamu afwilile.

Nalimo ku Middle East ingamila tashalebomfiwa sana ku kutendeka kwa myaka ya ba 2000 B.C.E., lelo ukulingana ne fishinka, te kuti tutile tashaishibikwe nangu panono. Icitabo ca The International Standard Bible Encyclopedia citila: “Nomba tatufwile ukutwishika ifyo Baibolo yalanda ukuti ku kale sana ilyo Abrahamu talafyalwa abantu baleteka ingamila, pantu ifyo bashula filanga ukuti abantu baleteka ingamila na pali ilya ine nshita.”