Kana Abrahama Naa Luwanga Likamele Luli?

BIBELE i bulela kuli likamele ne li ze ñwi za limunanu za naa filwe Abrahama ki Faro. (Gen. 12:16) Mutangaa Abrahama ha naa tamile musipili wa ku ya kwa Mesopotamia, naa ngile “likamele ze lishumi kwa likamele za muñaa hae.” Kacwalo Bibele i bonisa kuli Abrahama naa luwanga likamele lilimo ze bato eza 4,000 kwamulaho.—Gen. 24:10.

Ba bañwi ha ba lumeli taba yeo. Buka ya New International Version Archaeological Study Bible i li: “Licaziba li ize litaba zeo ze bulela ka za likamele ha li si ka nepahala kakuli ba bañata ba lumela  kuli batu ne ba kalile ku sebelisanga hahulu lifolofolo zeo ibato ba ka 1200 B.C., ha se ku fitile lilimo ze ñata ku zwa nako ya Abrahama.” Kacwalo, makande a kwa makalelo a mwa Bibele aa bulela ka za likamele a konwa ku ngiwa kuli ha si ka nepahala.

Kono licaziba ze ñwi li bulezi kuli likamele niha ne li kalile ku sebeliswanga hahulu lilimo ze bato eza 3,000 kwamulaho, taba yeo ha i bonisi kuli ne li sa sebeliswangi sapili. Buka ya Civilizations of the Ancient Near East i li: “Lipatisiso za cwanoñu li bonisize kuli likamele ne li sebeliswanga kwa mboela wa upa wa Arabia lilimo ze fitelela 4,000 kwamulaho. Ku bonahala kuli sapili, batu ne ba utanga likamele kuli ba fumanange mabisi, boya, matalo, ni nama, kono mwendi hasamulaho ba lemuha kuli ne ba kona ku itusisa zona sina lipelesa.” Ku bonahala kuli taba yeo i pakiwa ki liemba-emba za masapo ni lika ze ñwi ze pumbuzwi.

Ze ñozwi ni zona li paka taba yeo. Buka ye swana yeo i bulela kuli: “Mwa Mesopotamia, ku na ni mikoloko ye ñozwi ka muñolelo wa kale-kale ye bulela ka za lifolofolo zeo [likamele], ni maswayo a mañatanyana a bonisa maswaniso a zona, mi taba yeo i bonisa kuli lifolofolo zeo mwendi ne li kalile ku sebeliswa mwa Mesopotamia lilimo ze bato eza 4,000 kwamulaho,” ili mwa nako ya Abrahama.

Licaziba ze ñwi li lumela kuli balekisi ba kwa mboela wa Arabia be ne ba lekisanga insense ne ba itusisanga likamele kuli ba ise lika ze ba lekisa kwa mutulo ka ku pululeza mwa lihalaupa, mi ne ba yanga kwa libaka ze cwale ka Egepita ni Siria, mi kacwalo ba tahisa kuli batu ba mwa libaka zeo ni bona ba itusisange likamele. Ku bonahala kuli pisinisi yeo ne i atile ka silimo sa 2000 B.C.E. Mane liñolo la Genese 37:25-28 li bulela ka za balekisi ba Maishimaele be ne ba itusisanga likamele ku isa insense kwa Egepita lilimo ze bato eza mwanda hamulaho wa nako ya Abrahama.

Mwendi likamele ne li sa itusiswangi hahulu mwa libaka za kwa upa wa liwate la Mediteranea lilimo ze bato eza 4,000 kwamulaho, kono bupaki bu bonisa kuli ne li sebeliswanga. Ki lona libaka buka ya The International Standard Bible Encyclopedia ha i bulela kuli: “Ha ku sa na tuso ya ku bulela kuli makande a mwa Bibele a kwa makalelo aa bulela ka za ku itusiswa kwa likamele ha si ka nepahala, kakuli ze pumbuzwi li paka kuli likamele ne li sebeliswanga pili nako ya [Abrahama] i si ka fita kale.”