Kilukenu muyi hansañu yimunakukeña

Kilukenu muyi hachipapilu chayuma yidimu

Komana Mwalala Abarahama Wadiña Nawangameli?

Komana Mwalala Abarahama Wadiña Nawangameli?

Komana Mwalala Abarahama Wadiña Nawangameli?

BAYIBOLU yahosha nawu angameli adiña hakachi kawanyama amwinkeluwu Abarahama kudi Fwaro. (Kutach. 12:16) Nduñu yaAbarahama chayiliyi halwendu lwalulehi kuMesopotamiya, “wanoneni angameli jamwanta windi ikumi.” Dichi Bayibolu yashimunaña chikupu nawu Abarahama wadiña nawangameli kukamwihi nakukutachika kwekombakaji dayaaka damuchiyedi B.C.E.—Kutach. 24:10.

Antu amakwawu akaanaña ichi chikuma. Mukanda waNew International Version Archaeological Study Bible washimuna nawu: “Antu asandujolaña nsañu yamuBayibolu ahosha nawu iyi nsañu yahoshaña hadi angameli yakutwamba, muloña antu hiyadiña nakutadika awa atunyamaku, hadaha kushika nimu 1200 B.C., nawa hahitili yaaka nakushika hafwili Abarahama.” Dichi amonaña nawu, nsañu yidi yejima yamuBayibolu yahosha hadi angameli yinateli kwikala yakutwamba muloña haniyi mpinji yashimunawu muBayibolu angameli hiyayizatishileña muniyi njilaku.

Hela chochu, antu asandujolaña nsañu yamuBayibolu amakwawu ahoshaña nawu, hela chakwila angameli atadikileñawu atachikili kuyizatisha nankashi kukumana kwekombakaji dayaaka damuchiyedi, hichinayi mukwila nawu angameli hiyayizatishileña kuyaaka yakunyimaku. Mukanda waCivilizations of the Ancient Near East wahosha nawu: “Nsañu yakatataka yawanawu yahosha nawu kukabeta kambwela kamusela wakuArabia dikwatadikilileñawu angameli mwikombakaji dayaaka damuchisatu [B.C.E.]. Hakusambila, ayitadikileña muloña wakukamuna mayeli, kufumishaku mavuji, chitembi nimbiji, hadaha mumpinji yantesha antu atachikili kuzatisha angameli hakusenda yuma.” Yikunku yamafwaha niyuma yakunyaka yavumbujoleluwu henohu Abarahama kanda yekaluku diyamwekeshaña hohu nawu mpinji yinashimunuwu yalala.

Kudi cheñi wunsahu wasonekawu. Mukanda wowumu washimuna nawu: “Kwiluña daMesopotamiya, nsañu yasonekeluwu yahosha hadi kanyama [ngameli] niatunyama amaneni amboka-mboka yamwekesheleña nawu ngameli wadiñi kwoku, nawa yamwekeshaña nawu iwu kanyama atela atachikili kumutadika kwiluña daMesopotamiya hakutachika kwekombakaji dayaaka damuchiyedi,” dikwila nawu mumpinji yaAbarahama.

Akwakusandujola nsañu yamuBayibolu amakwawu eluka nawu akwakulandisha akukabeta kambwela kaArabia alandileña insensi azatishileña angameli hakutwala yuma yawu kukabeta kaluwunda kuhita muchinkala mpata, nakuya kumaluña adi neyi Ejipitu niSiriya nawa diwu aleñeleli angameli ayiluki kunawa maluña. Iwu mudimu wakulandulula watela waswejeli kukutachika kwayaaka 2000 B.C.E. Eñañi, nsona yaKutachika 37:25-28 yahosha hadi aIshimeli akwakulandisha yuma azatishileña angameli hakusenda yuma yazatishileñawu hakutuña insensi nakutwala kuEjipitu chimwahitili yaaka kwakwihi nankulakaji yimu kufuma hafwili Abarahama.

Hadaha angameli hiyavulileña kuyizatisha kushankuluku, kumaluña Akwakwihi Namusela hakutachika kwekombakaji dayaaka damuchiyedi B.C.E., ilaña kudi wunsahu wamwekeshaña nawu adiña ayiluka. Dichi mukanda waThe International Standard Bible Encyclopedia wakunkulula nawu: “Hichikuwaha neyi tumonaña nsañu yahoshaña hadi angameli yashimunawu muBayibolu netu yakutwambaku, muloña yuma yavumbujolawu yamwekeshaña wunsahu wakwila nawu antu atadikileña angameli henohu Abarahama kanda yekaluku.”