¿Jach wa jaaj tu yalakʼtaj camelloʼob Abrahán?

LE Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ tsʼaʼab camelloʼob yéetel uláakʼ baʼalcheʼob tiʼ Abrahán tumen faraón tu luʼumil Egipto (Gén. 12:16). Yéetel uláakʼ tekstoeʼ ku yaʼalikeʼ, juntúul u palitsil Abrahaneʼ «tu chʼaʼaj diez u túulul camelloʼob[eʼ]» ka bin tu luʼumil Mesopotamia (Gén. 24:10). ¿Jach wa tu jaajil yanchaj u yalakʼ camelloʼob Abrahán, juntúul máax kuxlaj tu káajbal le dos mil jaʼaboʼob táanil tiʼ u taal Jesusoʼ?

Yaan máaxoʼob aʼalikeʼ maʼ yanchajiʼ. Le Biblia de Estudio Arqueológica tiʼ le Nueva Versión Internacionaloʼ, ku yaʼalik: «Le máaxoʼob xakʼalxoktik u tʼaaniloʼob le Bibliaoʼ maʼ junpʼéeliliʼ bix u tuukuloʼob yoʼolal lelaʼ, tumen u maas yaʼabil tiʼ letiʼobeʼ ku yaʼalikoʼobeʼ, le camelloʼoboʼ tu jaʼabil 1200 táanil tiʼ u taal Jesús ka joʼopʼ u maas alakʼtaʼaloʼob, tsʼoʼok u máan yaʼab jaʼaboʼob kíimik Abrahán». Le eruditoʼobaʼ ku yaʼalikoʼobeʼ le baʼax ku yaʼalik le  Biblia yoʼolal le camelloʼoboʼ, maʼ maʼalob u fechail úuchik u chʼaʼchiʼitaʼaloʼobiʼ.

Baʼaleʼ uláakʼ máakoʼob xakʼalxoktik u tʼaaniloʼob le Bibliaoʼ ku yaʼalikoʼobeʼ, kex tu tsʼoʼokbal le dos mil jaʼaboʼob táanil tiʼ u taal Jesús ka joʼopʼ u maas alakʼtaʼal le camelloʼoboʼ, minaʼan baʼax oʼolal u tuklaʼal wa mix juntéen yáax alakʼtaʼakoʼob. Junpʼéel libro jach kʼaj óolaʼaneʼ, ku yaʼalik: «U tsʼook xook beetaʼabeʼ ku yeʼesikeʼ le camelloʼoboʼ joʼopʼ u yalakʼtaʼaloʼob tu noojol-lakʼin Arabia, kex tres mil jaʼaboʼob [táanil tiʼ u taal Jesús]. Maʼ xaaneʼ joʼopʼ u yalakʼtaʼaloʼob utiaʼal u chʼaʼabal u lecheʼob, u tsoʼotseloʼob, u kʼéeweliloʼob yéetel u bakʼeloʼob, baʼaleʼ maʼ xáanchaj ka joʼopʼ u meyajoʼob utiaʼal u bisaʼal kuuchiʼ» (Civilizations of the Ancient Near East [Le bix kuxlajik le máakoʼob teʼ Oriente Próximo úuchjeakiloʼ]). Le arqueologoʼoboʼ tsʼoʼok u kaxtikoʼob baakoʼob ku yeʼesik yanchaj camelloʼob táanil tiʼ u kuxtal Abrahán.

Lelaʼ bey u yeʼesik xan uláakʼ baʼaxoʼob tsʼíibtaʼanoʼob. Le libro tsʼoʼok k-yáax chʼaʼchiʼitikoʼ, ku yaʼalik: «Tu luʼumil Mesopotamiaeʼ, ku chíikpajal u kʼaabaʼ le camello tiʼ úuchben tsʼíiboʼob, leloʼ ku yeʼesikeʼ maʼ xaaneʼ le camelloʼoboʼ káaj u yalakʼtaʼaloʼob tu káajbal le dos mil jaʼaboʼob táanil tiʼ u taal Jesusoʼ, u kʼáat u yaʼaleʼ tu kʼiiniloʼob Abrahán.

¿Máaxoʼob bis le camelloʼob teʼeloʼ? Jujuntúul máakoʼob ku xakʼalxoktikoʼob u tʼaaniloʼob le Bibliaoʼ ku yaʼalikoʼobeʼ letiʼe máaxoʼob konik incienso ku taaloʼob tu noojol u luʼumil Arabiaoʼ, ku meyajtiʼob utiaʼal u chʼaktikoʼob le desierto utiaʼal u binoʼob Egipto yéetel Siriaoʼ. Maʼ xaaneʼ lelaʼ tsʼoʼok u suuktal u beetaʼal 2000 jaʼaboʼob táanil tiʼ u taal Jesús. U libroil Génesis 37:25 tak 28, ku yaʼalikeʼ u jaats ismaelitaʼob kuxlajoʼob cien jaʼaboʼob tsʼoʼokok u kíimil Abrahaneʼ, ku biskoʼob kaʼach yóoʼ camello le nuʼukuloʼob ku meyaj utiaʼal u beetaʼal incienso tu luʼumil Egiptooʼ.

Kex maʼ jach suuk u yalakʼtaʼal le camelloʼob teʼ Lakʼin tu káajbal le dos mil jaʼaboʼob táanil tiʼ u taal Jesusoʼ, yaan baʼaxoʼob eʼesik yanchaj máaxoʼob alakʼtoʼob. Junpʼéel enciclopedia tiʼ le Bibliaoʼ ku yaʼalik: «Maʼ unaj u seguer u tuklaʼal maʼ maʼalob le fechaʼob tsʼíibtaʼan tuʼux ku chʼaʼchiʼitaʼal le camelloʼob tu kʼiinil le úuchben máakoʼoboʼ, tumen yaan baʼaxoʼob tsʼoʼok u kaxtik le arqueologoʼob eʼesik alakʼtaʼaboʼob táanil tiʼ u kuxtal le máaxoʼob ku chʼaʼchiʼitik le Bibliaoʼ» (The International Standard Bible Encyclopedia).