Siisay an Naggibo kan mga Ley sa Satong Uniberso?

“ARAM mo an mga ley kan langit?” (Job 38:33, An Banal na Biblia) Sa paghapot kaiyan ki Job, tinatabangan nin Dios an Saiyang napupurisaw na lingkod na masabotan kun gurano sana kadikit an talagang aram nin tawo kun ikokomparar sa mayong sagkod na kadonongan kan Kaglalang. Ano an masasabi nindo sa pagkomparar na iyan?

Dakolon na an nanodan nin tawo manongod sa mga ley sa pisikal na kalangitan, alagad aakoon tolos kan kadaklan na sientista na dakolon pa an kaipuhan manodan. Huli sa bagong mga nadidiskobre, paorootrong pinag-iisipan kan mga sientista an saindang mga teoriya dapit sa paghiro kan mga bagay-bagay sa uniberso. Dai na daw napapanahon an hapot nin Dios ki Job huli sa bagong mga nadidiskobre? O an siring daw na pag-oswag nagpapatunay sana na si Jehova an Autor kan mga ley sa kalangitan?

An Biblia igwa nin interesanteng mga tataramon na nakakatabang na masimbag an siring na mga hapot. Totoo, an Biblia bakong libro sa siensia. Minsan siring, kun nagkokomento iyan dapit sa mabitoon na kalangitan, an sinasabi kaiyan makangangalas na daing kasalasala asin sa parate enot pang marhay sa panahon.

Mga Paliwanag Kaidto

Tanganing maaraman an nagkapirang paliwanag, balikan niato an ikaapat na siglo B.C.E., mga sarong siglo pagkasurat kan bilog na Daan na Tipan, o Hebreong parte kan Biblia. Kan panahon na iyan, tinotokdoan kan Griegong pilosopo na si Aristotle an prominenteng mga iskolar kan panahon nia manongod sa pisikal na kalangitan. Sagkod ngonyan, ibinibilang pa sia na saro sa pinakamaimpluwensiang mga sientista na nabuhay kasuarin man. (Helingon an  kahon sa pahina 25.) Segun sa Encyclopædia Britannica, “si Aristotle an enot na tunay na sientista sa kasaysayan. . . . An gabos na sientista may utang na boot sa saiya.”

Si Aristotle maingat na naggibo nin modelo kan uniberso. Ipinaheling nia dian na an uniberso gibo sa pinagsuonsuon na labing 50 arog-kristal na bilog o sphere, na an nasa sentro iyo an Daga. An mga bitoon nakakabit sa ultimong sphere sa luwas, asin an mga planeta nakakabit sa mga sphere na haroharani sa Daga. Apuera sa Daga, an gabos nagdadanay asin dai nagbabago. Tibaad para sa sato ngonyan, an mga ideyang iyan garo inimbento sana, alagad naimpluwensiahan kaiyan an mga sientista sa laog nin mga 2,000 na taon.

Pero, kumusta an katokdoan ni Aristotle kun ikokomparar sa katokdoan kan Biblia? Arin an napatunayan na totoo? Pag-olayan niato an tolong hapot manongod sa mga ley sa satong uniberso. An simbag dian matabang sa sato na pakosogon an pagtubod sa Autor kan Biblia, an Paragibo nin Ley na ginikanan “kan magña pagboot kan kalagñitan.”—Job 38:33.

1. Dai daw Nagbabago an Uniberso?

Sinasabi ni Aristotle na an mga sphere sa uniberso dai nagbabago. Arog kan iba, an sphere na dian nakakabit an mga bitoon dai puedeng magsadit o magdakula.

Arog man daw kaiyan an sinasabi kan Biblia? Bako; mayo iyan nin direktang sinasabi dapit sa puntong ini. Minsan siring, mangnoha an interesanteng paglaladawan kaiyan: “Sya an nagtutukaw sa sirkulo kan  daga, saen an mga nag-iistar garo mga lukton; sya an nagbibiklad kan langit nin siring sa kurtina asin an nagtitindi kaiyan nin siring sa toldang-istaran.”—Isaias 40:22, An Banal na Biblia [Edisyon na 2007]. *

Arin an mas kaoyon kan siensia ngonyan—an pagkaladawan ni Aristotle o kan Biblia? Ano an sinasabi kan modernong kosmolohiya dapit sa uniberso? Kan ika-20 siglo, nangalas an mga astronomo kan maaraman ninda na nagbabago palan an uniberso. Sa katunayan, minalataw na marikas na nagsusuruwayan an mga galaksia. Pira sanang sientista, kun igwa man, an nakaimahinar man lamang kan siring na pagdakula kan uniberso. Ngonyan, naniniwala an kadaklan na kosmologo na an uniberso dusok sa kapoonpooni asin nagdadakula poon kaidto. Garo man sana sinasabi kan siensia na dai na napapanahon an modelong ginibo ni Aristotle.

Kumusta man an sinasabi kan Biblia? Bakong depisil imahinaron an sarong tawo na arog ni propeta Isaias na mantang nakatangad sa mabitoon na kalangitan, naiisip nia na garo nanggad iyan nakabiklad na tolda. * Tibaad narisa pa ngani nia an pagkakaagid kan Milky Way asin kan “kurtina” o mahimpis na gasa.

Dinadagka pa kita kan mga tataramon ni Isaias na gamiton an imahinasyon. Tibaad naiimahinar niato an sarong tolda kaidtong panahon kan Biblia; tibaad naiisip niato an medyo sadit na rolyo nin matagal na tela na binibiklad asin iinuunat bago ikabit sa mga poste tanganing magin tolda. Siring man, tibaad naiimahinar niato an sarong  paratinda na kinukua an sadit na rolyo nin mahimpis na gasa dangan binibiklad iyan tanganing maheling na marhay kan parabakal. Sa duwang iyan, an sarong medyo dusok na bagay iinuunat asin nagigin dakula sa pagheling niato.

Siempre, dai niato sinasabi na an katuyohan kan poetikong paglaladawan kan Biblia dapit sa tolda asin mahimpis na gasa iyo na ipaliwanag an pagdakula kan pisikal na uniberso. Pero, bako daw na interesanteng marhay na an paglaladawan kan Biblia dapit sa uniberso kaoyon nanggad kan modernong siensia? Nabuhay si Isaias labing tolong siglo bago nabuhay si Aristotle asin labing 2,000 na taon bago nagtao an siensia nin makosog na ebidensia dapit digdi. Pero, an paglaladawan na isinurat kan ordinaryong Hebreong propeta na ini dai kaipuhan bagohon, bakong arog kan modelo na pinag-isipan na marhay ni Aristotle.

2. Paano an mga Bagay sa Kalangitan Nakakapagdanay sa Namumugtakan Kaiyan?

Para ki Aristotle, dusok na marhay an uniberso. Naniniwala sia na an Daga asin an atmospera kaiyan kompuesto nin apat na elemento—daga, tubig, aire, asin kalayo. Nakapalibot sa luwas kaiyan an arog-kristal na mga sphere, na kompuesto gabos nin dai nauubos na bagay na inapod niang ether. An mga bagay sa kalangitan nakakabit sa dai naheheling na mga sphere. Sa laog nin dakol na taon, inoyonan kan kadaklan na sientista an ideya ni Aristotle, huling garo baga kaoyon iyan kan pundamental na paniniwalang ini: An sarong bagay dapat na may napapatongan o nakakabitan, ta kun mayo mahuhulog iyan.

Kumusta man an Biblia? Nakasurat dian an mga tataramon kan maimbod na si Job, na nagsabi manongod ki Jehova: ‘Ibinibitin nia an daga sa mayo.’ (Job 26:7) Para ki Aristotle, seguradong makangingisi an ideyang iyan.

Kan ika-17 siglo C.E., mga 3,000 na taon pagkagadan ni Job, sinasabi kan nangingibabaw na teoriya kan siensia na an uniberso pano nin sarong klase nin fluid, bako nin arog-kristal na mga sphere. Pero, sa paghinanapos kan siglong iyan, an pisikong si Sir Isaac Newton nagpresentar nin laen na marhay na ideya. Sinabi nia na paagi sa grabidad, dai nagsusuruwayan an mga bagay sa kalangitan. Madali na kaidtong masabotan ni Newton na an Daga asin iba pang mga bagay sa kalangitan talagang nakabitin sa kahiwasan, na sa pagheling kan mga tawo “mayo.”

Dakolon an nagkontra sa teoriya ni Newton manongod sa grabidad. Para sa dakol na sientipiko an kaisipan, depisil pa man giraray isipon na an mga bitoon asin iba pang mga bagay sa kalangitan mayong nakakabitan na solidong bagay. Paano mangyayari na an dakulaon na Daga o an mga bagay sa kalangitan basta na sana nakabitin sa kahiwasan? Para sa nagkapira, bako nanggad oyon sa naturalesa an ideyang iyan. Poon kan panahon ni Aristotle, an kadaklan na sientista naniniwala na an kahiwasan dapat na may laog.

Siempre, mayong aram si Job manongod sa dai naheheling na puersa na iyo an nagpapadanay sa daga sa iyo man sanang orbit kaiyan sa palibot kan saldang. Kaya, paano nia nasabi na an satong planeta nakabitin sa “mayo”?

Apuera dian, an ideya na mayo nin nakakabitan  an Daga nagpapalataw nin saro pang hapot: Paano iyan asin an iba pang mga bagay sa kalangitan nakakapagdanay sa tamang direksion? Isip-isipa an interesanteng hapot nin Dios ki Job: “Mabubugkos mo daw an mga kadena kan Pleiades, o mahahale an gakod nin Orion?” (Job 38:31, An Marahay na Bareta Biblia) Barobanggi sa bilog niang buhay, naheheling ni Job an pamilyar na mga grupong iyan nin mga bitoon. * Alagad taano ta dai iyan nagbabago sa paglihis nin mga taon asin dekada? Ano an garo mga kadena o bogkos na nagpapadanay sa mga bitoon, asin sa gabos na iba pang mga bagay sa kalangitan, sa kanya-kanyang posisyon? Seguradong napahangang marhay si Job huli sa pag-isip-isip kaiyan.

Kun an mga bitoon nakakabit na sa mga sphere sa kalangitan, dai na kaipuhan an siring na mga bogkos. Pakalihis nin mga 2,000 na taon, saka sana orog na nakanood an mga sientista manongod sa dai naheheling na mga “kadena” o “gakod” na iyo an paagi tanganing an mga bagay sa kalangitan dai magkasuruwayan mantang naghihiro an mga ini sa kahiwasan. Si Isaac Newton asin kan huri si Albert Einstein nagin bantog huli sa saindang mga nadiskobre may koneksion digdi. Siempre, mayo nin aram si Job dapit sa mga puersang ginagamit nin Dios tanganing dai magsuruwayan an mga bagay sa kalangitan. Pero, pakalihis nin halawig na panahon, an ipinasabong na mga tataramon sa libro nin Job mas napatunayan nanggad na totoo kisa sa mga ideya kan edukadong si Aristotle. Solamenteng an Paragibo nin Ley an puedeng magkaigwa kan siring na pakasabot!

3. Daing Sagkod o Nararaot?

Naniniwala si Aristotle na magkalaen na marhay an kalangitan asin an Daga. Sinabi nia na an Daga nagbabago asin nararaot, mantang an ether na minakompuesto sa mabitoon na kalangitan dai lamang nagbabago asin daing sagkod. An arog-kristal na mga sphere ni Aristotle asin an mga bagay sa kalangitan na nakakabit sa mga iyan dai noarin man magbabago, mararaot, o magagadan.

Iyan daw an itinotokdo kan Biblia? An Salmo 102:25-27 nagsasabi: “Linalang mo an daga kaidto, asin an kalagñitan magña guibo nin saimong magña kamot. Sinda magkakaparara, ika magdadanay; asin sinda gabos siring sa sarong gubing magkakadaraan; siring sa sarong gubing sasanglean mo, asin magkakasaralihidan: Alagad ika iyo man guiraray, asin an saimong magña taon dai nin katapusan.”

Mangnoha na sa isinurat na ini kan salmista tibaad duwang siglo bago an panahon ni Aristotle, an Daga dai nia ikinokomparar sa mabitoon na kalangitan, na garo baga an Daga nararaot mantang an mga bitoon daing sagkod. Imbes, an kalangitan asin Daga ikinokomparar nia sa Dios, an makapangyarihan na Espiritu na nagdirehir sa paglalang sa mga iyan. * Ipinaparisa kan salmong ini na an mga bitoon nararaot arog kan gabos na nasa daga. Asin ano an nadiskobre kan modernong siensia?

Parehong sinusuportaran kan geology an Biblia asin si Aristotle sa pagsabing an Daga nararaot. An totoo, an darakulang gapo digdi sa Daga padagos na nababago paagi sa erosion, pagtuga nin bulkan, asin iba pang aktibidad sa irarom kan daga.

Pero, kumusta man an mga bitoon? An mga iyan daw nararaot talaga, arog kan ipinapaheling kan Biblia, o daing sagkod, arog kan itinokdo ni Aristotle? An mga astronomo sa Europa nagpoon na magduda sa ideya ni Aristotle dapit sa daing sagkod na mga bitoon kan ika-16 na siglo C.E., kan sa kaenot-enote maobserbaran ninda an sarong supernova, an kahangahangang pagsabog nin bitoon. Poon kaidto, naobserbaran kan mga sientista na an mga bitoon puedeng biglang magadan sa siring na mga pagsabog o luway-luway na magadan huli sa pagkaubos nin enerhiya o basta na sana mawara. Minsan siring, naobserbaran man kan mga astronomo na may napopormang  bagong mga bitoon sa mga ‘stellar nursery,’ an mga panganoron nin gas na hale sa pagsabog nin haloyon nang mga bitoon. Huli kaini, angay nanggad an pagkaladawan dian kan kagsurat sa Biblia kan iagid nia iyan sa badong naluluma asin sinasanglian. * Pambihira nanggad na ikinasurat kan salmistang ini kan suanoy na panahon an mga tataramon na kaoyon nanggad kan mga nadidiskobre sa modernong panahon!

Pero, tibaad ihapot mo: ‘Itinotokdo daw kan Biblia na sarong aldaw, an Daga o an mabitoon na kalangitan sa kabilogan matatapos o kaipuhan ribayan?’ Dai, may panuga an Biblia na magdadanay an mga iyan sagkod lamang. (Salmo 104:5; 119:90) Alagad posible iyan bakong dahel sa an siring na mga linalang mismo daing sagkod; imbes, an Dios na naglalang kaiyan nanunuga na papagdadanayon iyan. (Salmo 148:4-6) Dai nia sinabi kun paano, alagad bako daw na makatanosan na an Saro na naglalang kan uniberso may kapangyarihan na papagdanayon iyan? Sa kaagid na paagi, posibleng mamomoton na mamanteniron nin ekspertong paratogdok an harong na ginibo nia para sa saiya asin sa saiyang pamilya.

Siisay an Maninigong Pamurawayon Asin Tawan nin Onra?

An paghorophorop sa nagkapira sa mga ley sa kalangitan nagtatao nin malinaw na simbag sa hapot na ini. Kun iniisip niato kun siisay an nag-uunat kan dai mabilang na bitoon sa dai masokol na kahiwasan, an nagpapadanay kaiyan sa namumugtakan kaiyan paagi sa mga bogkos nin grabidad, asin an nagsusustenir kaiyan sa daing katapusan na mga siklo kaiyan, bako daw na napapahangang marhay kita?

An mga dahelan kan siring na dakulaon na paghanga magayonon na ipinahayag sa Isaias 40:26: “Tigñagan nindo an saindong magña mata, asin hilgña nindo kun siisay an naglalang kan magña bagay na ini: kinukua nia an saiyang hukbo nin bagay sa saindang bilang: pinagaapod nia sinda gabos kan saindang gñaran.” An mga bitoon angay na iinaagid sa sarong hukbo, na puedeng kompuesto nin dakolon na soldados. Kun mayong instruksion nin komandante, an hukbong iyan seguradong magigin bakong areglado. Kun mayo nin mga ley hale ki Jehova, bakong organisado an paghiro kan mga planeta, bitoon, asin galaksia; an gabos magigin bakong areglado. Imbes, imahinara na sana an sarong hukbo na may binilyon na soldados asin an Komandante kaiyan dai sana nagboboot kun ano an dapat gibohon kan saiyang mga tropa militar kundi aram na aram man nia an ngaran, puesto, asin situwasyon kan kada soldados!

An mga ley sa kalangitan nagtatao sa sato nin ideya dapit sa mayong sagkod na kaisipan kan Komandanteng ini. Siisay pa man an makakapagdisenyo kan siring na mga ley asin makakapagpasabong sa mga tawo na magsurat nin eksakto dapit sa siring na mga bagay dakol na siglo, asin mga milenyo pa ngani, bago iyan masabotan kan mga sientista? Kun siring, daing duda na dakolon nanggad an dahelan niato na itao ki Jehova an ‘kamurawayan asin kagalangan.’—Kapahayagan 4:11.

[Mga Nota sa Ibaba]

[Kahon/Mga Ritrato sa pahina 24, 25]

 Sarong Dakulaon na Impluwensia

“Si Aristotle an pinakanangongorog na pilosopo asin sientista kan suanoy na kinaban.” Iyan an sabi kan librong The 100—A Ranking of the Most Influential Persons in History. Bakong depisil masabotan kun taano ta arog kaiyan an mga sinasabi manongod sa pambihirang lalaking ini. Si Aristotle (384-322 B.C.E.) estudyante kan bantog na pilosopong si Plato asin kan huri nagtokdo ki Alejandrong Dakula kan aki pa ini. Segun sa haloyon nang mga listahan, kaiba sa dakolon na ginibo ni Aristotle an mga 170 libro, na an 47 kaiyan yaon pa ngonyan. Dakolon an isinurat nia manongod sa astronomiya, biolohiya, kemistri, soolohiya, pisika, heolohiya, asin sikolohiya. Pagkatapos nin dakol na siglo sana giraray naobserbaran asin napag-adalan an nagkapira sa saradit na detalye na isinurat nia manongod sa mga bagay na buhay. “Dakulaon an nagin impluwensia ni Aristotle sa gabos na nagin kaisipan sa Solnopan,” an sabi kan The 100. Minsan siring, sinabi pa kaiyan: “Hinangaan na marhay si Aristotle kaya kan huring parte kan Edad Media haros sambahon na sia.”

[Credit Lines]

Royal Astronomical Society / Photo Researchers, Inc.

Hale sa librong A General History for Colleges and High Schools, 1900

[Ritrato sa pahina 26, 27]

An mga bagay sa kalangitan pinapagdadanay kan grabidad sa namumugtakan kaiyan

[Credit Line]

NASA and The Hubble Heritage Team (AURA/STScl)

[Mga Ritrato sa pahina 26, 27]

Grupo nin mga bitoon na Pleiades

[Ritrato sa pahina 28]

An nagkapirang bitoon nagagadan sa “supernova”

[Credit Line]

ESA/Hubble

[Ritrato sa pahina 28]

An bagong mga bitoon napoporma sa “stellar nursery”

[Credit Line]

J. Hester and P. Scowen (AZ State Univ.), NASA

[Picture Credit Line sa pahina 24]

© Peter Arnold, Inc./Alamy