Ποιος Θέσπισε τους Νόμους που Διέπουν το Σύμπαν Μας;

«ΓΝΩΡΙΖΕΙΣ τους νόμους του ουρανού;» (Ιώβ 38:33, Μετάφραση του Βάμβα) Ο Θεός έκανε στον Ιώβ την παραπάνω ερώτηση, θέλοντας να βοηθήσει αυτόν το βασανισμένο υπηρέτη Του να καταλάβει πόσο λίγα ξέρουν στην πραγματικότητα οι άνθρωποι σε σύγκριση με την άπειρη σοφία που διαθέτει ο Δημιουργός. Ποια είναι η άποψή σας για αυτή τη σύγκριση;

Οι άνθρωποι έχουν μάθει αρκετά για τους νόμους που διέπουν τους υλικούς ουρανούς, αλλά οι περισσότεροι επιστήμονες δεν διστάζουν να παραδεχτούν ότι ακόμη έχουμε πολλά να μάθουμε. Νέες ανακαλύψεις έχουν ωθήσει επανειλημμένα τους επιστήμονες να ανασκευάσουν τις θεωρίες τους σχετικά με τους μηχανισμούς του σύμπαντος. Μήπως τα νέα ευρήματα έχουν καταστήσει πλέον ανούσια την ερώτηση του Θεού προς τον Ιώβ; Ή μήπως αποδεικνύει αυτή η πρόοδος ότι ο Ιεχωβά είναι ο Θεμελιωτής των νόμων των ουρανών;

Η Αγία Γραφή περιέχει ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες δηλώσεις που μας βοηθούν να απαντήσουμε στις παραπάνω ερωτήσεις. Βέβαια, δεν ισχυρίζεται ότι είναι επιστημονικό βιβλίο. Ωστόσο, όταν αναφέρεται στους έναστρους ουρανούς, τα λεγόμενά της είναι εξαιρετικά ακριβή και συχνά προηγούνται κατά πολύ της εποχής τους.

Ιστορική Ανασκόπηση

Ας κάνουμε μια ιστορική ανασκόπηση γυρίζοντας στον τέταρτο αιώνα Π.Κ.Χ., περίπου έναν αιώνα αφότου ολοκληρώθηκε η συγγραφή της Παλαιάς Διαθήκης​—του τμήματος της Γραφής που είναι γραμμένο στην εβραϊκή. Εκείνη την εποχή, ο φιλόσοφος Αριστοτέλης δίδασκε τους κορυφαίους στοχαστές των ημερών του σχετικά με τους υλικούς ουρανούς. Σήμερα, εξακολουθεί να συγκαταλέγεται στους σημαντικότερους επιστήμονες που έζησαν ποτέ. (Βλέπε  πλαίσιο στη σελίδα 25.) Σύμφωνα με την Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα (Encyclopædia Britannica), «ο Αριστοτέλης υπήρξε ο πρώτος αυθεντικός επιστήμονας στην ιστορία. . . . Κάθε επιστήμονας του οφείλει πολλά».

Ο Αριστοτέλης επεξεργάστηκε προσεκτικά ένα κοσμολογικό μοντέλο. Σύμφωνα με το σύστημα που παρουσίασε, η γη βρισκόταν στο κέντρο ενός σύμπαντος αποτελούμενου από 50 και πλέον διάφανες ομόκεντρες σφαίρες. Τα άστρα ήταν στερεωμένα στην εξώτατη σφαίρα, ενώ οι πλανήτες σε σφαίρες πλησιέστερες στη γη. Τα πάντα πέρα από τη γη ήταν αιώνια και αμετάβλητα. Αυτές οι απόψεις ίσως φαίνονται ευφάνταστες σε εμάς σήμερα, αλλά επηρέαζαν τους επιστήμονες επί 2.000 χρόνια περίπου.

Τι προκύπτει, όμως, αν συγκρίνουμε τις διδασκαλίες του Αριστοτέλη με της Γραφής; Τίνος οι διδασκαλίες έχουν επαληθευτεί στο πέρασμα του χρόνου; Ας εξετάσουμε τρεις ερωτήσεις σχετικά με τους νόμους που διέπουν το σύμπαν μας. Οι απαντήσεις θα μας βοηθήσουν να οικοδομήσουμε πίστη στον Συγγραφέα της Γραφής, Εκείνον που θέσπισε «τα νομοθετήματα των ουρανών».​—Ιώβ 38:33.

1. Είναι Στατικό το Σύμπαν;

Ο Αριστοτέλης ισχυριζόταν ότι οι ουράνιες σφαίρες ήταν στατικές. Εκείνη που συγκρατούσε τα άστρα στη θέση τους, όπως και οι άλλες, δεν συστελλόταν ούτε διαστελλόταν.

Παρουσιάζει η Γραφή κάποια ανάλογη εικασία; Όχι, η Γραφή δεν δογματίζει ως προς αυτό. Προσέξτε, όμως, την ενδιαφέρουσα λεκτική εικόνα που περιγράφει: «Υπάρχει Αυτός που κατοικεί πάνω  από τον κύκλο της γης, της οποίας οι κάτοικοι είναι σαν ακρίδες, Αυτός που εκτείνει τους ουρανούς σαν αραχνοΰφαντο ύφασμα, που τους απλώνει σαν σκηνή για κατοίκηση».​—Ησαΐας 40:22. *

Ποιο από τα δύο αποδεικνύεται ότι ταιριάζει περισσότερο με τα σημερινά δεδομένα​—το μοντέλο του Αριστοτέλη ή οι εικόνες της Γραφής; Ποια είναι η άποψη της σύγχρονης κοσμολογίας για το σύμπαν; Τον 20ό αιώνα, οι αστρονόμοι έμαθαν προς έκπληξή τους ότι το σύμπαν είναι κάθε άλλο παρά στατικό. Μάλιστα, φαίνεται ότι οι γαλαξίες απομακρύνονται ταχύτατα ο ένας από τον άλλον. Είναι ζήτημα αν υπήρχαν έστω και λίγοι επιστήμονες που να είχαν φανταστεί τέτοια διαστολή του σύμπαντος. Σήμερα, οι κοσμολόγοι γενικά πιστεύουν ότι το σύμπαν ξεκίνησε έχοντας πολύ μικρό όγκο και έκτοτε διαστέλλεται. Στην ουσία, η επιστήμη έχει καταρρίψει το μοντέλο του Αριστοτέλη.

Τι θα πούμε για τα λεγόμενα της Γραφής; Δεν είναι δύσκολο να φανταστούμε κάποιον σαν τον προφήτη Ησαΐα να κοιτάζει τον έναστρο ουρανό που εκτεινόταν καλαίσθητα πάνω από το κεφάλι του και να σκέφτεται ότι θύμιζε πολύ μια απλωμένη σκηνή. * Ίσως μάλιστα είχε προσέξει ότι ο γαλαξίας μας μοιάζει με «αραχνοΰφαντο ύφασμα».

Επιπλέον, τα λόγια του Ησαΐα φέρνουν στο μυαλό μας διάφορες εικόνες. Ας φανταστούμε μια σκηνή των Βιβλικών χρόνων. Ίσως μπορούμε να οραματιστούμε έναν σχετικά μικρό μπόγο χοντρού υφάσματος, τον οποίο κάποιος ξετυλίγει και απλώνει, ενώ στη συνέχεια στηρίζει το  ύφασμα σε πασσάλους και το μετατρέπει σε κατάλυμα. Παρόμοια, ας φανταστούμε έναν έμπορο να σηκώνει ένα μικρό τόπι αραχνοΰφαντου υφάσματος και να το απλώνει για να το δει καλύτερα ο πελάτης. Και στις δύο περιπτώσεις, κάτι που έχει σχετικά μικρό όγκο απλώνεται και γίνεται μεγαλύτερο στα μάτια μας.

Φυσικά, δεν υποστηρίζουμε ότι οι ποιητικές εικόνες της Γραφής για μια σκηνή και κάποιο αραχνοΰφαντο ύφασμα έχουν σκοπό να εξηγήσουν τη διαστολή του υλικού σύμπαντος. Δεν είναι, όμως, εκπληκτικό το ότι η Γραφή περιέχει μια περιγραφή του σύμπαντος η οποία ταιριάζει τόσο καλά με τη σύγχρονη επιστήμη; Ο Ησαΐας έζησε τρεις και πλέον αιώνες πριν από τον Αριστοτέλη και χιλιάδες χρόνια προτού η επιστήμη παρουσιάσει αδιάσειστες αποδείξεις σχετικά με αυτό το ζήτημα. Εντούτοις, η περιγραφή του ταπεινού Εβραίου προφήτη δεν χρειάζεται ανασκευή όπως το ευφυές μοντέλο του Αριστοτέλη.

2. Τι Συγκρατεί τα Ουράνια Σώματα στη Θέση Τους;

Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι δεν υπήρχε κενός χώρος στο σύμπαν. Θεωρούσε ότι η γη και η ατμόσφαιρά της αποτελούνταν από τέσσερα στοιχεία​—τη γη, το νερό, τον αέρα και τη φωτιά. Το υπόλοιπο σύμπαν ήταν γεμάτο με διάφανες σφαίρες που αποτελούνταν ανεξαιρέτως από μια αιώνια ουσία την οποία ονόμαζε αιθέρα. Τα ουράνια σώματα ήταν στερεωμένα σε αυτές τις αόρατες σφαίρες. Η άποψη του Αριστοτέλη είχε απήχηση στους επιστήμονες για πολύ καιρό, επειδή φαινόταν ότι συμφωνούσε με ένα θεμελιώδες αξίωμα: Κάθε αντικείμενο πρέπει να κείται ή να είναι στερεωμένο πάνω σε κάτι, αλλιώς θα πέσει.

Τι θα λεχθεί για τη Γραφή; Σε αυτήν βρίσκουμε τα λόγια ενός πιστού ανθρώπου ονόματι Ιώβ, ο οποίος είπε για τον Ιεχωβά: «Αυτός . . . κρεμάει τη γη στο τίποτα». (Ιώβ 26:7) Μια τέτοια αντίληψη ασφαλώς θα φαινόταν εξωφρενική στον Αριστοτέλη.

Το 17ο αιώνα Κ.Χ., περίπου 3.000 χρόνια μετά την εποχή του Ιώβ, η κρατούσα επιστημονική θεωρία υποστήριζε ότι το σύμπαν είναι γεμάτο, όχι με διάφανες σφαίρες, αλλά με κάποιου είδους ρευστό. Στα τέλη εκείνου του αιώνα, όμως, ο φυσικός Σερ Ισαάκ Νεύτων εισηγήθηκε μια εντελώς διαφορετική εκδοχή. Είπε ότι η βαρύτητα είναι αυτή που κάνει τα ουράνια σώματα να έλκονται μεταξύ τους. Ο Νεύτων είχε προχωρήσει ένα βήμα πιο κοντά στην κατανόηση ότι η γη και τα άλλα ουράνια σώματα κρέμονται πράγματι στο κενό, σε κάτι που στα ανθρώπινα μάτια φαντάζει ως «τίποτα».

Η θεωρία του Νεύτωνα για τη βαρύτητα συνάντησε μεγάλες αντιδράσεις. Πολλές επιστημονικές διάνοιες δυσκολεύονταν ακόμη να αντιληφθούν ότι τα άστρα και τα άλλα ουράνια σώματα δεν συγκρατούνται στη θέση τους από κάτι στερεό. Πώς ήταν δυνατόν να κρέμονται απλώς στο διάστημα η συμπαγής γη μας, οι πλανήτες και τα άστρα; Μερικοί έβρισκαν αυτή την ιδέα υπερφυσική. Από την εποχή του Αριστοτέλη, οι περισσότεροι επιστήμονες πίστευαν ότι το διάστημα πρέπει να είναι γεμάτο με κάτι.

Φυσικά, ο Ιώβ δεν ήξερε τίποτα για το αόρατο μέσο με το οποίο η γη συγκρατείται σε σταθερή  τροχιά γύρω από τον ήλιο. Τι τον έκανε, λοιπόν, να πει ότι ο πλανήτης μας κρέμεται «στο τίποτα»;

Επιπλέον, η αντίληψη ότι η γη δεν στηρίζεται σε τίποτα δημιουργεί και μια άλλη ερώτηση: Τι διατηρεί αυτήν και τα άλλα ουράνια σώματα σε μια συγκεκριμένη πορεία; Προσέξτε τα συναρπαστικά λόγια που είπε κάποτε ο Θεός στον Ιώβ: «Μπορείς να δέσεις τους δεσμούς του αστερισμού Κιμάχ; Ή μήπως μπορείς να λύσεις τα σχοινιά του αστερισμού Κεσίλ;» (Ιώβ 38:31) Κάθε νύχτα της μακρόχρονης ζωής του, ο Ιώβ έβλεπε αυτούς τους οικείους αστρικούς σχηματισμούς να ανατέλλουν και να δύουν. * Αλλά γιατί φαίνονταν πάντα ίδιοι​—και ας περνούσαν τα χρόνια και οι δεκαετίες; Ποιοι δεσμοί συγκρατούσαν εκείνα τα άστρα, και άλλα ουράνια σώματα, στις σχετικές τους θέσεις; Σίγουρα, ο Ιώβ ένιωθε δέος με αυτή τη σκέψη.

Αν τα άστρα ήταν απλώς στερεωμένα σε ουράνιες σφαίρες, δεν θα χρειάζονταν τέτοιοι δεσμοί. Έπρεπε να περάσουν χιλιάδες χρόνια για να μάθουν οι επιστήμονες περισσότερα για τους «δεσμούς» ή τα «σχοινιά» που, αν και αόρατα, συγκρατούν μεταξύ τους τα ουράνια σώματα στον παρατεταμένο, αργόσυρτο χορό τους μέσα στο σκοτάδι του διαστήματος. Ο Ισαάκ Νεύτων και, μεταγενέστερα, ο Άλμπερτ Αϊνστάιν έγιναν διάσημοι για τις ανακαλύψεις τους σε αυτόν τον τομέα. Φυσικά, ο Ιώβ δεν είχε ιδέα για τις δυνάμεις με τις οποίες ο Θεός κρατάει τα ουράνια σώματα ενωμένα. Εντούτοις, τα θεόπνευστα λόγια στο βιβλίο του Ιώβ έχουν αντέξει στη δοκιμασία του χρόνου πολύ καλύτερα από τις αντιλήψεις του πολυμαθούς Αριστοτέλη. Ποιος άλλος θα είχε τέτοια ενόραση εκτός από Εκείνον που θέσπισε αυτούς τους νόμους;

3. Αιώνια ή Φθαρτά;

Ο Αριστοτέλης θεωρούσε ότι υπήρχε μια τεράστια διαφορά ανάμεσα στους ουρανούς και στη γη. Έλεγε ότι η γη είναι μεταβλητή, φθαρτή και αλλοιώσιμη, ενώ ο αιθέρας από τον οποίο είναι φτιαγμένοι οι έναστροι ουρανοί είναι εντελώς αμετάβλητος και αιώνιος. Οι διάφανες σφαίρες του Αριστοτέλη και τα ουράνια σώματα που ήταν στερεωμένα σε αυτές δεν μεταβάλλονταν, δεν φθείρονταν και δεν πέθαιναν.

Διδάσκει και η Γραφή το ίδιο; Τα εδάφια Ψαλμός 102:25-27 λένε: «Πριν από πολύ καιρό έθεσες τα θεμέλια της γης και οι ουρανοί είναι έργο των χεριών σου. Αυτοί θα αφανιστούν, αλλά εσύ θα εξακολουθήσεις να στέκεσαι· και σαν ένδυμα θα φθαρούν όλοι. Σαν ρούχο θα τους αντικαταστήσεις και θα φτάσουν στο τέρμα τους. Αλλά εσύ είσαι ο ίδιος, και τα χρόνια σου δεν θα τελειώσουν».

Προσέξτε ότι αυτός ο ψαλμωδός, γράφοντας ίσως δύο αιώνες πριν από την εποχή του Αριστοτέλη, δεν αντιπαραβάλλει τη γη με τους έναστρους ουρανούς, σαν να ήταν εκείνη φθαρτή ενώ τα άστρα αιώνια. Απεναντίας, αντιπαραβάλλει τόσο τον ουρανό όσο και τη γη με τον Θεό, το κραταιό Πνεύμα που κατηύθυνε τη δημιουργία τους. * Αυτός ο ψαλμός υποδηλώνει ότι τα άστρα είναι εξίσου φθαρτά με οτιδήποτε επίγειο. Τι έχει ανακαλύψει η σύγχρονη επιστήμη;

Η γεωλογία υποστηρίζει και τη Γραφή και τον Αριστοτέλη λέγοντας ότι η γη είναι φθαρτή. Μάλιστα, τα πετρώματα της γης μας συνεχώς φθίνουν μέσω της διάβρωσης και ανανεώνονται μέσω ηφαιστειακής και άλλου είδους γεωλογικής δράσης.

Τι θα λεχθεί, όμως, για τα άστρα; Είναι άραγε εκ φύσεως φθαρτά, όπως υποδηλώνει η Γραφή, ή εγγενώς αιώνια, όπως δίδασκε ο Αριστοτέλης; Οι Ευρωπαίοι αστρονόμοι άρχισαν να αμφισβητούν την αντίληψη του Αριστοτέλη περί αιώνιων άστρων το 16ο αιώνα Κ.Χ. όταν, για πρώτη φορά, παρατήρησαν μια σουπερνόβα, δηλαδή τη θεαματική έκρηξη ενός άστρου. Έκτοτε, οι επιστήμονες έχουν παρατηρήσει ότι τα άστρα μπορεί να πεθάνουν βίαια από τέτοιες  εκρήξεις ή να αργοσβήσουν ή ακόμη και να καταρρεύσουν υπό το βάρος τους. Από την άλλη, οι αστρονόμοι έχουν παρατηρήσει επίσης το σχηματισμό νέων άστρων σε “αστρικά βρεφοκομεία”, δηλαδή νέφη αερίων που εμπλουτίζονται από τις εκρήξεις παλιών άστρων. Επομένως, η εικόνα που παρουσιάζει ο Βιβλικός συγγραφέας για ένα ρούχο που φθείρεται και αντικαθίσταται είναι καθ’ όλα εύστοχη. * Πόσο μας εντυπωσιάζει το ότι αυτός ο αρχαίος ψαλμωδός κατάφερε να γράψει λόγια που εναρμονίζονται τόσο καλά με τις σύγχρονες ανακαλύψεις!

Ίσως, όμως, αναρωτιέστε: “Διδάσκει η Γραφή ότι η γη ή οι έναστροι ουρανοί ως σύνολο θα φτάσουν μια μέρα στο τέλος τους ή ότι θα χρειαστεί να αντικατασταθούν;” Όχι, η Γραφή υπόσχεται ότι θα υπάρχουν για πάντα. (Ψαλμός 104:5· 119:90) Αλλά κάτι τέτοιο δεν θα συμβεί επειδή τα συγκεκριμένα δημιουργήματα είναι αυτά καθαυτά αιώνια. Ο Θεός που τα δημιούργησε υπόσχεται ότι θα τα συντηρεί. (Ψαλμός 148:4-6) Ο ίδιος δεν λέει πώς θα το κάνει αυτό, αλλά δεν εξυπακούεται ότι Εκείνος ο οποίος δημιούργησε το σύμπαν έχει και τη δύναμη να το συντηρεί; Παρόμοια, ένας δεξιοτέχνης οικοδόμος μπορεί να συντηρεί με αγάπη το σπίτι που έχτισε για τον ίδιο και την οικογένειά του.

Ποιος Πρέπει να Πάρει τη Δόξα και την Τιμή;

Ο στοχασμός γύρω από κάποιους νόμους των ουρανών ρίχνει άπλετο φως σε αυτή την ερώτηση. Όταν εξετάζουμε ποιος έκανε τα αναρίθμητα άστρα να απλωθούν στην απεραντοσύνη του διαστήματος, ποιος τα συγκρατεί στη θέση τους με τους δεσμούς της βαρύτητας και ποιος τα συντηρεί χρησιμοποιώντας τους ατέρμονους κύκλους τους, δεν πλημμυρίζουμε με δέος;

Οι λόγοι για τους οποίους νιώθουμε τόσο δέος ίσως εκφράζονται με τον καλύτερο τρόπο στο εδάφιο Ησαΐας 40:26: «Σηκώστε ψηλά τα μάτια σας και δείτε. Ποιος τα δημιούργησε αυτά; Αυτός που εξάγει το στράτευμά τους κατά αριθμό, που τα καλεί όλα ονομαστικά». Τα άστρα παρομοιάζονται εύστοχα με στράτευμα το οποίο αποτελείται από τεράστιο αριθμό στρατιωτών. Χωρίς τις οδηγίες κάποιου διοικητή, το στράτευμα αυτό θα ήταν απλώς ένας όχλος σε χαώδη κατάσταση. Χωρίς τους νόμους του Ιεχωβά, οι πλανήτες, τα άστρα και οι γαλαξίες δεν θα ακολουθούσαν εύτακτες πορείες. Παντού θα επικρατούσε χάος. Αντίθετα, οραματιστείτε ένα στράτευμα δισεκατομμυρίων, του οποίου ο Διοικητής, όχι μόνο κατευθύνει τις κινήσεις των στρατιωτών του, αλλά γνωρίζει επίσης από μνήμης το όνομα, τη θέση και την κατάσταση του κάθε πολεμιστή!

Οι νόμοι των ουρανών μάς δίνουν μια ιδέα για την άπειρη διάνοια αυτού του Διοικητή. Ποιος άλλος θα σχεδίαζε τέτοιους νόμους και θα ενέπνεε κάποιους να γράψουν με ακρίβεια για αυτά τα ζητήματα αιώνες, ακόμη και χιλιετίες, προτού τα κατανοήσουν οι επιστήμονες; Χωρίς αμφιβολία, λοιπόν, έχουμε κάθε λόγο να δώσουμε στον Ιεχωβά «τη δόξα και την τιμή».​—Αποκάλυψη 4:11.

[Υποσημειώσεις]

[Πλαίσιο/​Εικόνες στις σελίδες 24, 25]

 Βαθύτατη Επιρροή

«Ο Αριστοτέλης υπήρξε ο μεγαλύτερος φιλόσοφος και επιστήμονας της αρχαιότητας». Έτσι λέει το βιβλίο Οι 100 προσωπικότητες με τη μέγιστη επιρροή στην πορεία της ανθρωπότητας. Είναι εύλογο να γίνονται τέτοια σχόλια για αυτόν τον ασυνήθιστο άνθρωπο. Ο Αριστοτέλης (384-322 Π.Κ.Χ.) ήταν μαθητής του φημισμένου φιλόσοφου Πλάτωνα και αργότερα διατέλεσε δάσκαλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ενώ αυτός ήταν ακόμη πρίγκιπας. Σύμφωνα με αρχαίους καταλόγους, το τεράστιο συγγραφικό έργο του Αριστοτέλη περιλάμβανε περίπου 170 βιβλία, από τα οποία σώζονται 47. Έγραψε εκτενώς για την αστρονομία, τη βιολογία, τη χημεία, τη ζωολογία, τη φυσική, τη γεωλογία και την ψυχολογία. Ορισμένες μικρολεπτομέρειες που κατέγραψε σχετικά με τα έμβια όντα δεν έγιναν ξανά αντικείμενο παρατήρησης και μελέτης παρά μόνο ύστερα από αιώνες. «Η επιρροή του στη μεταγενέστερη δυτική σκέψη είναι ανυπολόγιστη», σημειώνει το βιβλίο Οι 100. Ωστόσο, προσθέτει: «Ο θαυμασμός στο πρόσωπο του Αριστοτέλη προς τα τέλη του Μεσαίωνα άγγιζε τα όρια της ειδωλολατρίας».

[Ευχαριστίες]

Royal Astronomical Society / Photo Researchers, Inc.

From the book A General History for Colleges and High Schools, 1900

[Εικόνα στις σελίδες 26, 27]

Η βαρύτητα συγκρατεί τα ουράνια σώματα στη θέση τους

[Ευχαριστίες]

NASA and The Hubble Heritage Team (AURA/STScl)

[Εικόνα στις σελίδες 26, 27]

Το αστρικό σμήνος των Πλειάδων

[Εικόνα στη σελίδα 28]

Μερικά άστρα πεθαίνουν σε έκρηξη σουπερνόβα

[Ευχαριστίες]

ESA/Hubble

[Εικόνα στη σελίδα 28]

Νέα άστρα σχηματίζονται σε αστρικό «βρεφοκομείο»

[Ευχαριστίες]

J. Hester and P. Scowen (AZ State Univ.), NASA

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 24]

© Peter Arnold, Inc./Alamy