O Cei e Bulia na Lawa ni Lomalagi?

“O BAU kila na lawa ni veilomalagi?” (Jope 38:33, The New Jerusalem Bible) A taroga qori na Kalou ena gauna e rarawa tu kina o Jope, me rawa ni vakasamataka ni lailai sara na ka e kila na tamata ni vakatauvatani kei na tawavakaiyalayala ni nona vuku na Dauveibuli. Na cava mada o nanuma me baleta na rua na vakasama e vakatauvatani tiko qori?

E levu na ka eda sa vulica me baleta na lawa e lewa na ibulibuli vakalomalagi, ia era vakabauta e levu na saenitisi ni se levu tale na ka meda kila. Na veika vovou e kune tiko ga nikua era vakasamataka tale kina na saenitisi na nodra nanuma me baleta na veitosoyaki ni veika era tu e lomalagi. E vakadinadinataka beka na veika vovou era kunea na saenitisi ni sa sega ni veiganiti na ka e tukuna na Kalou vei Jope? Se vakadinadinataki ga kina ni vakavuna na Kalou na lawa ni lomalagi?

Na itukutuku talei ena iVolatabu e rawa ni vukei keda meda kila na kena isau. Ia e sega ni tukuni ena iVolatabu ni ivola vakasaenisi. E vakasakiti na kena donu vinaka na ivakamacala ni iVolatabu me baleta na lomalagi, na ka tale ga e tukuna era se qai kila tiko ga na tamata ena vica na udolu na yabaki sa oti.

Eso na Rai ena Gauna Makawa

Me kilai se duidui vakacava na iVolatabu mai na nodra rai eso ena gauna makawa me baleta na lomalagi, meda lesu mada ena ikava ni senitiuri  B.S.K., ni oti e dua na senitiuri na kena volai na Veiyalayalati Makawa na iVolatabu vakaIperiu. Ena gauna qori, na vuku ni Kirisi o Aristotle a vakavulici ira tiko na vuku rogo ena nona gauna ena veika me baleta na lomalagi. Nikua, e se raici tiko ga me dua na saenitisi rogo a bau bula. (Raica na  kato ena tabana e 25.) E vakamacalataka na Encyclopædia Britannica ni o “Aristotle na imatai ni saenitisi vinaka ena volaitukutuku ni kawatamata. . . . E dodonu mera vakavinavinakataka na saenitisi nikua na veika e rawata.”

A bulia o Aristotle e dua na ivakatakarakara ni lomalagi. Na nona ile ni vuravura e tiko e lomadonu qai wavokita tu e sivia e 50 na taqana karisitala moqimoqili era veitaqataqai. E tiko sara ena taqana e sau na kalokalo, ia na vuravura tale eso e tiko ena taqana e loma, volekata na noda vuravura. Na veika tale ga e lomalagi e tawamudu, e sega ni veisau rawa. Na vakasama qori ena rairai nanumi nikua ni sega ni dina, ia era vakabauta voli na saenitisi me rauta ni 2,000 na yabaki.

Na cava e rawa ni tukuni me baleta na nona ivakavuvuli o Aristotle ni raici vata kei na ka e tukuna na iVolatabu? Na ivakavuvuli cava e vakadinadinataki voli mai ena dua na gauna balavu ni dina? Meda raica mada e tolu na taro me baleta na lawa e lewa na lomalagi. Na isau ni taro qori ena vakaukauataka na noda vakabauti koya e vakavuna na volai ni iVolatabu, na Daubulilawa e “lewa na lomalagi.”—Jope 38:33.

1. E Tu ga Vakadua na Lomalagi?

E nanuma o Aristotle nira tu ga vakadua na ka moqimoqili e maliwalala. Me vakataka ga na kena vo, e dei na taqana e kabi kina na  kalokalo, ena sega ni rawa ni kino se tubu.

E tokona beka na ile qori na iVolatabu? E sega ni tukuna sara vakamatata e dua na ka me baleta na vakasama qori. Ia raica mada na kena ivakamacala totoka qo: “Sai koya ga sa tiko maicake ka ‘toka era ko vuravura se vuravura mokimokiti,’ ia na lewena era sa vaka na vodre; sai koya ga sa tevuka, me vaka nai ‘ubi levu se isulu lawalawa matailalai,’ na mata-ni-lagi; ka birika, me vaka na vale laca, mei tikotiko.”—Aisea 40:22. *

Na cava e veiganiti cake nikua, na ivakatakarakara a bulia o Aristotle se na ivakamacala ena iVolatabu? Na cava era raica ena gauna qo na daudikeva na lomalagi? Era qoroya na dauvakadidike ena ika20 ni senitiuri ni tubu tiko ga na lomalagi. E kena irairai ni sa veiyawaki na isoso kalokalo ni totolo na nodra veitosoyaki. E vica wale sara na saenitisi era bau vakasamataka ni tubu tiko na lomalagi. Ia era vakabauta na kenadau ni ka lailai na lomalagi ena gauna e tauyavu kina qai tubu tiko ga me yacova mai qo. E vakadinadinataki vakasaenisi ni sa sega ni veiganiti na ivakatakarakara a bulia o Aristotle.

Vakacava na ka e tukuna na iVolatabu? E sega ni dredre me vakasamataki na nona dagava na lomalagi e dua na turaga me vakataka na parofita o Aisea qai vakasamataka ni vaka e biriki se tevuki tu e lomalagi e dua na laca. * E rairai vakasamataka tale ga ni isoso kalokalo na Milky Way e tautauvata kei na irairai ni ‘isulu lawalawa matailalai.’

Na vosa i Aisea e uqeti keda tale ga meda  raitayaloyalotaka na ka. Eda rawa ni vakasamataka e dua na valelaca ena gauna vakaivolatabu; de dua eda raitayaloyalotaka ni cereki qai tevuki e dua na isulu vavaku e lobi tu vakalalai, oti sa qai coba ena kena duru me valelaca. E via va tale ga qori nida vakasamataka na nona taura na dauveivoli e dua na isulu lawalawa matailalai e lobi tu vakalalai, qai tevuka e matai koya e volivoli me raica. Eda raica rawa ena rua na ivakaraitaki qo na kena vakalevutaki e dua na ka lailai sara ena gauna e tevuki kina.

E macala ni ka e tukuni vakaserekali ena iVolatabu me raitayaloyalotaki me baleta na valelaca kei na isulu lawalawa matailalai, e sega ni tukuni me ivakamacala ni kena tubu na lomalagi. E vakasakiti dina ni ka e tukuna na iVolatabu me baleta na lomalagi e veisemati sara ga kei na ivakamacala vakasaenisi nikua. A bula o Aisea ena sivia na tolu na senitiuri ni bera ni bula o Aristotle, ni oti tale ga e vica vata na udolu na yabaki sa qai vakadeitaki vakasaenisi na veika me baleta na lomalagi. Ia na veika e vola na parofita Iperiu yalomalumalumu qo e sega ni gadrevi me veisautaki me vaka e vinakati ena ivakatakarakara a bulia vakamaqosa o Aristotle.

2. Na Cava e Tauri Ira Tu na iBulibuli Vakalomalagi?

E nanuma o Aristotle ni osodrigi tu na lomalagi. E raica e va na ka ena vuravura kei na kena maliwalala—na qele, wai, cagi, kei na bukawaqa. Era sinai tu e lomalagi na karisitala moqili e buli mai na dua na ka e dei e vakatoka me ether. Na ibulibuli vakalomalagi era kabi tu ena ka moqili tawarairai. Dua na gauna balavu na nodra tokona voli na saenitisi na nanuma i Aristotle, ni rairai lakovata kei na vakasama qo: E sega ni rawa ni ciri wale tu e dua na ka, ena gadrevi me dabe se kabi ena dua tale na ka de qai lutu.

Na cava e tukuna na iVolatabu? E volai kina na ka e tukuna na turaga yalodina o Jope me baleti Jiova: “Sa vakarubeci vuravura e na ka sa sega ga.” (Jope 26:7) Ena rairai nanuma sara ga o Aristotle ni vakasama lialia qori.

Ena ika17 ni senitiuri S.K., ni oti e rauta ni 3,000 na yabaki mai na gauna i Jope, era nanuma tiko ga eso na saenitisi ni sega ni sinai tu o lomalagi ena karisitala moqili, ia e tu kina e dua na mataqali wai. Ni voleka ni cava na senitiuri qori, a duidui sara na ka e tukuna na saenitisi o Sir Isaac Newton. E tukuna ni dreti ira vata tu na ibulibuli vakalomalagi na igu e vakatokai na gravity. A voleka sara ni kila o Newton ni vuravura kei na ibulibuli vakalomalagi era ciri wale tu e maliwalala, na ka e rairai okata na tamata me “ka sa sega.”

A saqati sara vakalevu na ile i Newton me baleta na igu na gravity. E dredre tiko ga mera vakasamataka e levu na saenitisi nira veiciriyaki wale tu na kalokalo kei na veika e lomalagi qai sega ni tauri ira tu e dua na ka e dei. E rawa vakacava me ciri wale tu e maliwalala na vuravura vakaitamera qo kei na ibulibuli vakalomalagi? Era nanuma eso ni tiko kina na kaukaua  vuni. Tekivu mai na gauna i Aristotle, e levu na saenitisi era vakabauta ni rairai tu dina ena maliwalala e dua na ka.

E macala ni a sega sara ga ni kila o Jope na ka tawarairai e taura dei tu na vuravura ni sowiri wavokita na matanisiga. Na cava ga e tukuna kina ni rube tu “e na ka sa sega” na vuravura?

E basika e dua tale na taro me baleta na rai ni sega ni dua na ka e taura tu na vuravura: E rawa vakacava ni dei na itosotoso ni vuravura kei na veika era tu e lomalagi? Vakasamataka mada qo na vosa vakasakiti a tukuna ena dua na gauna na Kalou vei Jope: “Ko na vauca vata rawa na veikalokalo ko Peliatisi, se sereka nai vau kei Oraioni?” (Jope 38:31) Ni dagava na lomalagi e veibogi ena nona bula taucoko, a raica o Jope na cadra kei na dromu ni isoso kalokalo qori. * Na cava e sega ni veisau kina na kedra irairai ena veiyabaki? Na cava e vauci ira vata na kalokalo qori kei na so tale na ibulibuli vakalomalagi ena vanua era tu kina? Ena rairai qoroqoro ga o Jope ni vakasamataka qori.

Ke ra kabi tu ena ka moqili e maliwalala na kalokalo, ena sega ni gadrevi mera vauci vata. Sa oti e vica vata na udolu na yabaki era qai kila na saenitisi e levu tale na ka me baleta na “ivau” tawarairai e tauri ira vata tu na ibulibuli vakalomalagi nira veitosoyaki voli e maliwalala. A rogo o Isaac Newton ena nona vakadidike me baleta na maliwalala, a rogo tale ga kina o Albert Einstein ena dua na gauna e muri. E macala ni sega sara ga ni dua na ka e kila o Jope ena ka e vakayagataka na Kalou me vauci ira vata na ibulibuli vakalomalagi. Ia e vakadinadinataki ena vica na udolu na yabaki sa oti ni dina na vosa uqeti ena Jope, e vinaka cake sara mai na nona ile na vuku o Aristotle. E sega ni kurabuitaki qori ni daubulilawa duadua ga e tu vua na kila me baleta na lomalagi.

3. Tawamudu se Rawa ni Rusa?

A vakabauta o Aristotle ni duidui sara vakalevu na lomalagi kei na vuravura. E kaya ni vuravura e rawa ni veisau, rusa se ca, ia na ether e buli kina na lomalagi ena dei tu ga qai tawamudu. Na karisitala moqili e tukuna o Aristotle kei na ibulibuli vakalomalagi era kabi tu kina ena sega ni rawa ni veisau, madra, se mate.

Oya beka na ka e tukuna na iVolatabu? E kaya na Same 102:25-27: “Mailiu sara ko ni a tauyavutaki vuravura: Io na cakacaka ni ligamuni, ko lomalagi: ena rusa oqori, ia koi kemuni ko ni na tiko ga; ena madra kece talega mai oqori me vaka nai sulu; o ni vakaisosomitaka me vaka nai tutuvi, ia era na vakaisosomitaki; ia koi kemuni sai kemuni tikoga, ena sega ni bau mudu na nomuni veiyabaki.”

A rairai volavola tiko na daunisame ena rua na senitiuri ni bera na gauna i Aristotle, ia a sega ni vakaduiduitaka tiko na lomalagi kei na vuravura se tukuna ni rawa ni rusa na vuravura qai tawamudu na kalokalo. E vakaraitaka tiko ga ni duidui sara na lomalagi kei na vuravura ni vakatauvatani kei na Kalou, na kabula vakayalo kaukaua a dusimaka na kena buli. * A tukuna tiko na daunisame ni rawa ni rusa na kalokalo me vaka ga na veika era tu e vuravura. Ia na cava na nodra nanuma na saenitisi nikua?

Era tokona na dauvakadidike vatu nikua na ile ni iVolatabu kei na rai i Aristotle ni rawa ni rusa na vuravura. Sa yavu tiko ga na vatu kei vuravura, e kena isosomi na vatu e vure mai na volukano kei na cakacaka tale eso.

Ia vakacava na kalokalo? E rawa beka ni rusa me vaka e tukuna na iVolatabu, se na tawamudu me vaka e vakavulica o Aristotle? Ena ika16 ni senitiuri S.K., era tekivu vakatitiqataka na dau dikeva na maliwalala mai Urope na rai i Aristotle me baleta na tawamudu ni  kalokalo, nira raica ena imatai ni gauna na kalokalo kacabote (supernova). Era tekivu raica mai na gauna oya na saenitisi ni rawa ni vakamatea na kalokalo na kena kacabote, kamayavu vakamalua, se kino vakasauri. Era raica tale ga na dau dikeva na maliwalala na kena sucu eso tale na kalokalo ena ‘isususu ni kalokalo’ (stellar nurseries), na kabu e vakuri ena kalokalo kacabote. Koya gona, e donu vinaka na nona vakamacalataka na daunisame ena iVolatabu na isulu e madra qai sosomitaki. * E vakasakiti dina na nona rawa ni vola na daunisame ena gauna makawa na veika e lakolakovata kei na vakadidike e caka nikua!

De dua o na rairai vakasamataka: ‘E tukuna beka na iVolatabu ni na rusa se sosomitaki ena dua na gauna na vuravura kei na lomalagi taucoko?’ Sega, e yalataka ga ni na tu me tawamudu. (Same 104:5; 119:90) E sega ni kena ibalebale nira rawa ni bula ga vakataki ira na ibulibuli va qori me tawamudu; na Kalou ga ena raica na sala mera tiko kina me tawamudu. (Same 148:4-6) E sega ni tukuna na sala ena cakava kina qori, ia eda rawa ni vakadeitaka ga ni o koya e bulia na lomalagi e tu vua na kaukaua me vakarautaka na ka mera tu kina me tawamudu. Qori e via tautauvata kei na dua na matai ena vakavinakataka tiko ga na vale e tara me nodratou vakavuvale.

O Cei me Rokovi Qai Vakalagilagi?

Ena kilai na isau ni taro qori nida vakasamataka e vica na lawa ni lomalagi eda sa raica oti mai. Eda qoroqoro ga nida vakasamataki koya e tevuka e maliwalala na kalokalo e sega ni wiliki rawa, e vakavuna na igu e tauri ira vata tu, qai qarauna mera bula tu ga.

E rairai vakamacalataki vinaka ena Aisea 40:26 na vuna eda qoroqoro kina: “Dou ta cake, ka rai yani; ko cei ka bulia na ka oqori? ka sa kauta vakamataivalu mai na kedrai vavakoso? sa kacivi ira kecega e na yacadra.” Na kalokalo e via tautauvata kei na dua na mataivalu era lewena e dua na iwiliwili levu ni sotia. Ke sega na kena komada, era na veilecayaki na sotia. Ke sega tale ga na lawa e bulia o Jiova, ena sega ni tuvanaki matau na nodra itosotoso na vuravura tale eso, kalokalo, kei na isoso kalokalo. Vakasamataka mada e bilioni na lewe ni dua na mataivalu e dua ga na kedra Komada, e kila vinaka na nodra itosotoso na nona sotia, na yacadra, na vanua era tu kina kei na kedra ituvaki!

Eda kila rawa ena lawa ni lomalagi na tawavakaiyalayala ni vuku e tu vua na kena Komada. O cei tale e rawa ni bulia na lawa qori qai uqeti ira na tagane mera vola vakamatata ena iVolatabu na veika me baleta na lomalagi kei na vuravura, na ka era se qai kila wale ga na saenitisi ni sa oti tale e vica na senitiuri se udolu na yabaki e muri? E sega ni vakatitiqataki tale ni dodonu me vakatabakidua ga vei Jiova na “[veivaka]lagilagi kei na vakarokoroko.” —Vakatakila 4:11.

[iVakamacala e ra]

[Kato/​iYaloyalo ena tabana e 24, 25]

 Veivakamuai Vakalevu

“O Aristotle e turaga vuku duadua qai saenitisi rogo ena gauna makawa.” Qori na ka e tukuna na ivola The 100—A Ranking of the Most Influential Persons in History. E sega ni dredre meda kila na vuna e va kina oya na ivakamacala me baleta na turaga duatani qo. A vakavulici Aristotle (384-322 B.S.K.) o Plato e dua na turaga rogo qai vuku, e muri a tuberi Alekisada na Ka Levu o Aristotle. E tukuni ena volaitukutuku makawa ni levu na ka e vola o Aristotle e wili kina e rauta ni 170 na ivola, qai 47 vei ira na ivola qori era se tu nikua. E levu sara na ka e vola me baleta na maliwalala, na veika bula, wainimate, manumanu, ka vakasaenisi, vakadidike vatu, kei na vakasama ni tamata. A sega ni vulici se dikevi tale me vica vata na senitiuri eso na ivakamacala matailalai a volaitukutukutaka o Aristotle me baleta na veika bula. E tomana na ivola The 100: “E veivakamuai vakalevu sara na rai nei Aristotle ena veimatanitu era sa vakatorocaketaki.” Ia e kaya tale: “E voleka sara me sokaloutaki o Aristotle ena levu ni nona vakacerecerei ena veiyabaki ni 500-1500 S.K.”

[Credit Line]

Royal Astronomical Society/​Photo Researchers, Inc.

From the book A General History for Colleges and High Schools, 1900

[iYaloyalo ena tabana e 26]

Na igu na gravity e tauri ira vata tu na ibulibuli vakalomalagi

[Credit Line]

NASA and The Hubble Heritage Team (AURA/STScl)

[iYaloyalo ena tabana e 26]

iSoso kalokalo na Peliatisi

[Credit Line]

ESA/​Hubble

iYaloyalo ena tabana e 28]

E sucu eso tale na kalokalo vou ena “isususu ni kalokalo”

[iYaloyalo ena tabana e 28]

Era kacabote eso na kalokalo

[Credit Line]

J. Hester and P. Scowen (AZ State Univ.), NASA

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 24]

© Peter Arnold, Inc./Alamy