Asino ti Nangaramid Kadagiti Linteg iti Uniberso?

“NAAMMUAM aya dagiti paglintegan ti langlangit?” (Job 38:33) Dayta ti insaludsod ti Dios ken Job tapno matulonganna ti mariribukan nga adipenna a mangtarus iti kinabassit ti ammo dagiti tattao no idilig iti awan inggana a kinasirib ti Namarsua. Ania ti makunam iti dayta a panangidilig?

Adun ti nasursuro dagiti tattao maipapan kadagiti linteg iti uniberso, ngem admitiren ti kaaduan a sientista nga adu pay ti saanda a naammuan. Kanayon a balbaliwan dagiti sientista ti teoriada mainaig iti uniberso gapu kadagiti baro a takuat. Awan kadin ti mamaay ti saludsod ti Dios ken Job gapu kadagitoy a baro a takuat dagiti sientista? Wenno agserbi dagita kas ebidensia a ni Jehova ti Autor kadagiti linteg iti uniberso?

Naglaon ti Biblia kadagiti makapaamanga a sasao a makatulong a mangsungbat kadagita a saludsod, nupay ti Biblia ket saan a libro ti siensia. Ngem no dakamatenna ti namituen a langit, nakaskasdaaw ta umiso unay ti kunaenna nupay masansan a rinibu a tawen nga immun-una ngem iti siensia.

Sumagmamano a Nagkauna a Teoria

Tapno maammuantayo ti sumagmamano a nagkauna a teoria, subliantayo ti maikapat a siglo B.C.E., agarup maysa a siglo kalpasan a nakompleto ti Daan a Tulag​—ti Hebreo a paset ti Biblia. Ti Griego a pilosopo a ni Aristotle isursurona idi ti maipapan iti uniberso kadagiti mabigbigbig nga eskolar. Isu pay laeng ita ti sientista a maibilbilang a kadakkelan ti impluensiana. (Kitaem ti  kahon iti panid 25.) Kuna ti Encyclopædia Britannica: “Ni Aristotle ti kaunaan a pudpudno a sientista iti pakasaritaan. . . . Dakkel ti utang kenkuana ti tunggal sientista.”

Nangaramid ni Aristotle iti detalyado a modelo ti uniberso nga addaan nasurok a 50 nga agsusukot a nasaragasag a sirkulo, a ti daga ti sentrona. Naikapet dagiti bituen iti makinruar a sirkulo, ken naikapet met dagiti planeta kadagiti sirkulo nga as-asideg iti daga. Amin a banag iti ruar ti daga ket agnanayon ken di agbaliw. Mabalin a nakakatkatawa ita dagitoy a kapanunotan, ngem adu a sientista ti namati kadagita iti unos ti agarup 2,000 a tawen.

Ania ngata ti ad-adda a nakappapati, ti teoria ni Aristotle wenno ti kunaen ti Biblia? Ania kadagitoy ti napaneknekan a pudno iti panaglabas ti panawen? Usigentayo ti tallo a saludsod maipapan kadagiti linteg iti uniberso. Dagiti sungbat kadagita ti mangpabileg iti pammatitayo iti Autor ti Biblia, ti nangaramid kadagiti “paglintegan ti langlangit.”​—Job 38:33.

1. Nakaintek Kadi ti Uniberso?

Sigun ken Aristotle, nakaintek dagiti sirkulo iti law-ang. Saan a kumsen wenno lumawa dagitoy a sirkulo a nakaikapetan dagiti bituen.

Kasta met kadi ti kunaen ti Biblia? Saan. Nupay kasta, usigem ti makapainteres a panangiladawanna iti uniberso: “Adda Daydiay nga agnanaed iti ngatuen ti sirkulo ti daga, a dagiti agnanaed iti dayta ket kaslada kadagiti rumsa, Daydiay mangyun-unnat iti langlangit  kas iti napino a barabad [wenno, napino a gasa], a mangyukrad kadakuada kas iti tolda a pagnaedan.”​—Isaias 40:22. a

Ania ngarud ti agpayso​—ti modelo ni Aristotle wenno ti panangiladawan ti Biblia? Kasano nga iladawan ti moderno a kosmolohia ti uniberso? Idi maika-20 a siglo, nasdaaw dagiti astronomo idi naammuanda a saan gayam a nakaintek ti uniberso. Imbes ketdi, agparang a sipapartak nga aggargaraw dagiti galaksi ken lumawlawa ti nagbabaetanda. Manmano a sientista, no adda man, ti nakapanunot a lumawlawa ti uniberso. Ngem kaaduan a kosmologo ita ti mamati a nangrugi ti uniberso iti maysa a namsek a banag sa nagtultuloy a lumawlawa. Gapuna, nagbalin nga awan mamaay ti modelo nga inaramid ni Aristotle gapu iti takuat ti siensia.

Ngem agpayso met ngata ti ibagbaga ti Biblia? Panunotem a kumitkita ni mammadto Isaias iti namituen a tangatang a kayariganna ti naukrad a tolda. b Mabalin pay ketdi a nadlawna nga agkaarngi ti Milky Way ken ti ‘napino a gasa.’

Ti kinuna ni Isaias gutugotennatayo met nga agpanunot. Mabalin a mapanunottayo ti maysa a nalagda ken nakarolio a tolda idi tiempo ti Biblia a mauk-ukrad sa mayaplag sakbay a matungkalan ken mapagbalin a pagtaengan. Mabalin met a mailadawantayo ti maysa a komersiante a manguk-ukrad iti bassit a rolio ti napino a gasa tapno makita dayta ti gumatang. Ngarud, no maukrad ti nalukot a banag kasla lumawa dayta iti panagkitatayo.

 Siempre, ti naindaniwan a panangiladawan ti Biblia iti tolda ken napino a gasa ket saan a nairanta a mangilawlawag iti ilalawa ti pisikal nga uniberso. Ngem saan kadi a nakaskasdaaw nga agtunos ti panangiladawan ti Biblia iti uniberso ken ti moderno a siensia? Nagbiag ni Isaias nasurok a 300 a tawen sakbay ti kaaldawan ni Aristotle ken rinibu a tawen sakbay a natakuatan ti siensia ti pudno a kasasaad ti uniberso. Nupay kasta, saan a kasapulan a mabaliwan ti insurat daytoy a nanumo a mammadto a Hebreo, saan a kas iti modelo a pinartuat ni Aristotle.

2. Ania ti Mangtengtengngel Kadagiti Bambanag iti Law-ang?

Kuna ni Aristotle a namsek ti uniberso. Impapanna a ti daga ken ti atmosperana ket buklen ti uppat nga elemento​—ti daga, danum, angin, ken apuy. Iti labes dagita, adda dagiti nasaragasag a sirkulo a naglaon kadagiti agnanayon a pluido nga inawaganna iti “ether.” Naikapet dagiti bambanag iti law-ang kadagiti di makita asirkulo. Nabayag a pinati ti adu a sientista daytoy nga ideya ni Aristotle ta pagarupda a maitunos dayta iti simple a kapanunotan: Adda la ketdi pagbatbatayan wenno nakaibitinan ti maysa a banag, ta no awan matnag dayta.

Ania ti kunaen ti Biblia? Dinakamatna ti kinuna ti matalek a lalaki nga agnagan Job, a kinunana maipapan ken Jehova: “Ibitinna ti daga iti awan.” (Job 26:7) Mabalin nga imbilang ni Aristotle a minamaag daytoy nga ideya.

Idi maika-17 a siglo C.E., agarup 3,000 a tawen kalpasan ti kaaldawan ni Job, patien ti kaaduan ti teoria a namsek ti uniberso iti maysa a kita ti pluido, imbes a buklen dagiti di makita a sirkulo. Ngem iti arinunos dayta a siglo, indatag ti pisiko a ni Sir Isaac Newton ti naiduma nga ideya. Kinunana a grabidad ti mangtengtengngel kadagiti bambanag iti law-ang. Gistay umiso ti pannakaawat ni Newton maipapan iti kasasaad ti daga ken bambanag iti law-ang nga agbitbitinda iti “awan,” sigun iti panagkita ti tao.

Adu ti nangkontra iti teoria ni Newton maipapan iti grabidad. Saan pay laeng idi a mailadawan dagiti sientista no kasano nga awan ti solido a banag a mamagtalinaed iti ayan dagiti bituen ken dadduma pay a bambanag iti law-ang. Kasano koma nga agbitin lattan iti law-ang ti nakadakdakkel a dagatayo wenno ti init, bulan, ken bitbituen? Imbilang dayta ti dadduma kas karkarna. Idi pay kaaldawan ni Aristotle a pinati dagiti sientista nga adda la ketdi banag a nangpusek iti law-ang.

Siempre, awan ti ammo ni Job maipapan iti di makita a puersa a mangtengtengngel iti panagrikus ti daga iti init. Apay ngarud a kinunana nga agbitbitin iti “awan” ti planetatayo?

Gapu iti ideya nga awan ti mangtengtengngel iti daga, tumaud pay daytoy a saludsod: Ania ti mamagtalinaed iti panagrikus ti daga ken ti dadduma pay a bambanag iti law-ang? Paliiwem ti  makapasiddaaw a sasao nga inyimtuod ti Dios ken Job: “Maigalutmo aya a siiirut dagiti reppet ti Kimah a konstelasion, wenno mapalukayam aya dagiti mismo a singdan ti Kesil a konstelasion?” (Job 38:31) Iti napaut a biag ni Job, rinabii a makitana dagiti di agbaliwbaliw nga urnos ken panaggaraw dagiti bituen. c Ngem apay nga agpapada ti langada, iti tinawen, ken iti dinekdekada? Ania ti mangtengtengngel kadagita a bituen, ken ti dadduma pay a bituen ken planeta? Nagsiddaawan la ketdi dayta ni Job.

No naikapet laeng dagiti bituen kadagiti di makita a sirkulo, saan koman a kasapulan ti mangtengngel kadakuada. Kalpasan laeng ti rinibribu a tawen a naammuan dagiti sientista ti maipapan kadagiti di makita a “reppet” wenno “singdan” a mangtengtengngel kadagitoy a bambanag iti law-ang bayat ti panaggarawda. Nagbalin a nalatak idi agangay da Isaac Newton ken ni Albert Einstein gapu kadagiti natakuatanda a linteg iti uniberso. Siempre, awan ti ammo ni Job maipapan kadagiti puersa nga ar-aramaten ti Dios a pangtengngelna kadagiti bituen ken planeta. Ngem napaneknekan nga ad-adda nga umiso ti naipaltiing a sasao iti libro a Job ngem kadagiti kapanunotan ti nasaririt a pilosopo a ni Aristotle. Siasino koma pay ti addaan iti kasta a pannakatarus no di laeng ti Namunganayan ti Linteg?

3. Agnanayon Wenno Agrakaya?

Patien ni Aristotle a dakkel ti nagdumaan ti langit ken daga. Kinunana nga agbaliw ken agrakaya ti daga, idinto ta saan a pulos agbaliw ken agnanayon ti “ether” a nakabuklan dagiti namituen a langit. Dagiti ibagbagana a nasaragasag a sirkulo ken dagiti bituen a naikapet kadagita ket saan kano pulos agbaliw, agrakaya, wenno matay.

Kasta kadi ti ibagbaga ti Biblia? Kuna ti Salmo 102:25-27: “Iti nabayagen a tiempo insaadmo dagiti pamuon ti mismo a daga, ket ti langlangit isuda ti aramid dagita imam. Isuda mapukawdanto, ngem sika agtalinaedkanto; ket kas iti maysa a kawes isuda amin marunotdanto. Kas iti pagan-anay sukatamto ida, ket turposendanto ti batangda. Ngem kastaka met laeng, ket saanto a maturpos dagiti bukodmo a tawen.”

Nalawag nga iti daytoy nga insurat ti salmista dua a siglo sakbay ti kaaldawan ni Aristotle, saanna a pinagduma ti daga ken dagiti namituen a langit, a kasla ket madadael ti daga idinto ta agnanayon dagiti bituen. Imbes ketdi, ti langit ken ti daga ket agpada nga indiligna iti Dios, ti mannakabalin nga Espiritu a nangiwanwan iti pannakaparsua dagitoy a bambanag iti law-ang. d Ipakita daytoy a Salmo a madadael ti aniaman nga adda ditoy daga. Ngem ania ti natakuatan ti moderno a siensia?

Agpadpada a paneknekan ti geolohia ken ti siensia a madadael ti daga. Kinapudnona, agtultuloy a madadael dagiti bato iti dagatayo babaen ti pannakayanud wenno panagreggaay ken masukatan met laeng babaen iti panagbettak ti bulkan ken dadduma pay a pasamak iti daga.

Dagiti met ngay bituen? Gagangay kadi a madadael dagitoy, kas ibaga ti Biblia, wenno talaga nga agnanayonda, kas insuro ni Aristotle? Nagduaduaanen dagiti astronomo iti Europa idi maika-16 a siglo C.E. ti teoria ni Aristotle, idi damo a nakakitada iti supernova, ti nakaskasdaaw a panagbettak ti bituen. Sipud idin, napaliiw dagiti sientista a mabalin a mapukaw dagiti bituen gapu ta bumtak, agkuridemdem, wenno marunaw dagita. Nupay kasta, nakita met dagiti astronomo a tumaud dagiti baro a bituen  iti ‘pakaipasngayan’ dagiti bituen, ti napuskol nga ulep ti gas a resulta ti panagbettak ti daan a bituen. Maitutop ngarud ti panangiladawan ti mannurat iti Biblia a nangyarig iti dayta kas iti marunrunot a kawes ken naan-anay a masukatan. e Talaga a nakaskasdaaw a nabaelan nga insurat ti nagkauna a salmista dagitoy a sasao a maitunos la unay kadagiti moderno a takuat!

Ngem mabalin a kunaenyo: ‘Isursuro kadi ti Biblia ti daga wenno ti namituen a langit ket agpatingganto wenno masapul a masukatan?’ Saan, ikarkari ti Biblia nga agtalinaed dagita iti agnanayon. (Salmo 104:5; 119:90) Ngem dina kayat a sawen a dagita a parsua ti mismo nga agnanayon; no di ket ti Dios a nangparsua kadagita inkarina a taginayonenna dagita. (Salmo 148:4-6) Saanna nga imbaga no kasano nga aramidenna dayta. Ngem saan kadi a nainkalintegan a patien a Daydiay nangaramid iti uniberso kabaelanna a taginayonen dayta? Kasta met, saan kadi a ti nalaing a managibangon mantenerenna ti balay nga inaramidna agpaay kenkuana ken iti pamiliana?

Siasino ti Mapadayawan?

Maammuantayo ti sungbat no utobentayo ti sumagmamano a linteg iti uniberso. Saan kadi nga agamangatayo no panunotentayo no asino ti nangpaadda kadagiti di mabilang a bitbituen a naiwaras iti naglawa a law-ang, no asino ti mangtengtengngel kadagitoy babaen iti grabidad, ken no asino ti mangtagtaginayon iti awan inggana a kaaddada?

Ti mabalin a rason iti kasta a panagamanga ket maitutop a nayebkas iti Isaias 40:26: “Itangadyo dagiti matayo sadi ngato ket kitaenyo. Siasino ti namarsua kadagitoy a banag? Isu Daydiay mangiruruar iti buyotda sigun a mismo iti bilang, isuda amin awaganna sigun a mismo iti nagan.” Umiso laeng a mayarig dagiti bituen iti maysa a buyot dagiti soldado. No awan ti surotenda a bilin ti komandante, agbalin dayta a nariribuk a bunggoy. Kasta met, no awan dagiti linteg ni Jehova, awan ti dalan a suroten dagiti planeta, bituen, ken galaksi ket kumporme ti pagturonganda. Iladawam laengen ti maysa a buyot a buklen ti binilion a soldado nga addaan iti maysa a Komandante; saanna laeng nga ibilin ti aramidenda no di ket mismo met nga ammona ti nagan ken kasasaad ti tunggal soldadona!

Dagiti linteg iti law-ang iparangarangda ti di matukod a panunot daytoy a Komandante. Siasino koma pay ti makaaramid iti kakasta a linteg ken makabael a mangpaltiing kadagiti lallaki a mangisurat kadagiti umiso a detalye maipapan kadagita a bambanag sinigsiglo ken uray pay rinibribu a tawen sakbay a naawatan dagita dagiti sientista? Magutugottayo ngarud a ‘mangipadayag ken mangidayaw’ ken Jehova.​—Apocalipsis 4:11.

[Footnotes]

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 24, 25]

 Dakkel nga Impluensia

“Ni Aristotle ti kalatakan a pilosopo ken sientista iti nagkauna a lubong,” kuna ti libro a The 100​—A Ranking of the Most Influential Persons in History. Nabatad ti rason no apay a kasta ti naikuna maipapan itoy a naisangsangayan a lalaki. Ni Aristotle (384-322 B.C.E.) ket estudiante ti agdindinamag a pilosopo a ni Plato ken idi agangay sinuruanna ti prinsipe a nagbalin nga Alejandro a Dakkel. Sigun kadagiti nagkauna a listaan, adda agarup 170 nga agkakasayaat a liblibro nga insurat ni Aristotle, ket 47 kadagita ti adda pay laeng ita. Adu ti insuratna maipapan iti astronomia, biolohia, kemistri, zoolohia, pisika, geolohia, ken sikolohia. Saan pay idi a napaliiw ken naadal ti sumagmamano a babassit a detalye nga inrekordna maipapan iti nadumaduma a sibibiag a bambanag. “Nagdakkel ti impluensia ni Aristotle kadagiti simmaruno a mamasirib iti Laud,” kuna ti The 100. Ngem innayonna: “Mararaem unay ni Aristotle ta uray la a napagdaydayawan idi arinunos ti Edad Media.”

[Credit Lines]

Royal Astronomical Society/Photo Researchers, Inc.

Manipud iti libro nga A General History for Colleges and High Schools, 1900

[Ladawan iti panid 26, 27]

Grabidad ti mangtengtengngel kadagiti bituen ken planeta

[Credit Line]

NASA and The Hubble Heritage Team (AURA/STScl)

[Ladawan iti panid 26, 27]

Pleiades a konstelasion

[Ladawan iti panid 28]

Maawagan “supernova” ti panagbettak ti bituen

[Credit Line]

ESA/Hubble

[Ladawan iti panid 28]

Tumaud dagiti baro a bituen iti ‘pakaipasngayan’ dagiti bituen

[Credit Line]

J. Hester and P. Scowen (AZ State Univ.), NASA

[Picture Credit Line iti panid 24]

© Peter Arnold, Inc./Alamy